جاجیم بافی
جاجیم بافی به عنوان یکی از صنایع دستی رایج در ایران است و از دیرباز بین خانواده های روستایی و عشایر رواج داشته است. جاجیم به عنوان زیرانداز، پلاس، فرش و رختخواب پیچ استفاده می شود و هم چنین هنگام کوچ عشایر برای بسته بندی و جابه جایی اسباب و لوازم و گاهی به عنوان بالاپوش گرم مورد استفاده قرار می گیرد.در ایران جاجیم را بیشتر بر روی کرسی و رختخوابهای کنار اتاق می اندازند یا به عنوان رختخواب پیچ روانداز و حتی رویة لحاف از آن استفاده می کنند. حتی در برخی از خانواده های روستایی جاجیم را به عنوان چشم روشنی و جهیزیه نوعروسان هدیه می دهند.
جاجیم چیست؟
جاجیم یا جاجِم گونه ای زیرانداز دورویه است. جاجیم دست بافی است از پارچهٔ کلفت شبیه به پِلاس که از پلاس نازک تر است و آن را از نخ های رنگین و ظریف پشمی یا پنبه ای یا آمیزه ای از این دو می بافند.
بافت جاجیم به سبب ویژگی و تمایز آن نسبت به سایر بافته ها به جاجیم بافت معروف است . مواد اولیه آن پشم(Wool) است و بافت آن شبیه گلیم است، با این تفاوت که جاجیم در چهار تخته بافته می شود و پس از بافتن به هم متصل و دوخته می شود و همچنین برای بافت جاجیم، دستگاه (دار) را به صورت افقی روی زمین قرار می دهند. جاجیم گاه بافته ای یک رویه و گاه دو رویه است و این به سبب تارهای اضافی است که نقشمایه را به وجود می آورند. این تارها گاه در فاصله میان دو نقشمایه آزادانه در پشت بافته کشیده شده اند.
تاریخچه جاجیم بافی
جاجیم زیر مجموعه نساجی سنتی است که به تاریخچه آن دست بافته ها اشاره شد. بافت آن تقریبا در بیشتر استان های ایران متداول بوده است. استانهای مازندران، گیلان و بسیاری از مناطق استان قزوین از جمله تاکستان، طارم، آبیک بویین زهرا و الموت رواج داشته است.
کاربردهای جاجیم
جاجیم ها پرز ندارند و می توان از هر دو روی آن استفاده کرد. جاجیم به عنوان روانداز، زیرانداز، پلاس، فرش و رختخواب پیچ استفاده می شود و همچنین هنگام کوچ عشایر برای بسته بندی و جابه جایی اسباب و لوازم و گاهی به عنوان بالاپوش گرم مورد استفاده قرار می گیرد.
در برخی از خانواده های روستایی جاجیم را به عنوان چشم روشنی و جهیزیه نوعروسان هدیه می دهند.
اما مهمترین مصرف جاجیم در گذشته، استفاده از آن بعنوان رو کرسی بوده ولی امروزه از آرایه های پرنقش و نگار این هنر اصیل بر روی وسایلی همچون انواع پشتی ، روتختی، روپشتی، موتکازین، کیف های جاجیمی و روکش مبل ، روکش صندلی اتومبیل، روفرشی، سفره نان،روپشتی،سجاده،کوسن ، دمپایی ، پاتابه، جای نماز، جای جوراب، رختخواب پیچ، رومیزی، و تن پوشهای گوناگون استفاده می شود و به زیبایی پارچه ها افزوده و ماندگاری آنرا همیشگی می سازد.
مواد به کار رفته در جاجیم
مهمترین ماده اولیه مصرفی در تولید تارهای جاجیم، نخ پشمی تابیده شده الوان و گاهی نیز از کامواهای رنگی است. پود به كار رفته در جاجیم شامل نخ نازک پنبه ای است.
دستگاه جاجیم بافی ، دارای ساختمان ساده ای است مشتمل بر : کوجی، میخهای فلزی،سه پایه چوبی ،نورد، تخته چوبی جهت دفتین زدن ، قمیش،سرند، ماکو و ماسوره.
این دستگاه را می توان در میانه بافت جمع کردو پس از تغییر مکان در محلی دیگر، آن را دوباره برپا کرد، بدون اینکه به بافت آسیبی وارد شود.
کوجی:در حین چله کشی با استفاده از نخهای پنبه ای تابیده شده بر روی چوبی که در قسمت تحتانی آن در زمین فرو رفته است به صورت گره خاصی ایجاد می شود.و وظیفه آن کنترل عرض جاجیم و جدا کردن تار های زیر ورو و ایجاد نقش می باشد.
میخهای چوبی و فلزی : در انتهای دستگاه برای محکم نگه داشتن گلوله رنگی استفاده میشود.
سه پایه چوبی: که اندازه آن به حدود یک متر می رسد برای نگه داشتن کوجی استفاده می شود که در قسمت پایین در زمین قرار دارد و بوسیله طنابهایی کوجی را نگه داشته است.
نورد : در قسمت جلوی دست بافنده قرار دارد که پس از چند سانت بافت ، پارچه بافته شده به دور آن پیچیده می شود.
تخته چوبی : که بلافاصله پس از هر بار عبور پود از بین تارها به آن ضربه وارد می شود تا تار و پود در هم تنیده شود.
قمیش : چوب یا( نی)که در حین چله کشی جهت جدا سازی تار ها و حفظ ضربدر بین آنها استفاده می شود و پس از چله کشی در بین تارها باقی می ماند. ودر پشت کوجی قرار دارد که با عقب و جلو رفتن آن بین تار ها فاصله ایجاد کرده که به آن چوب هاف هم می گویند. در بویین زهرا به آن دال آغاجی می گویند.
سرند: در قسمت انتهایی پس از چوب هاف قرار دارد که نخهارا دسته کرده تا در حین جابجایی مانع از گره خوردن تارها می شود.
ماکو : جعبه ای لوزی شکل چوبی است که داخل آن فضایی جهت قرار گرفتن ماسوره وجود دارد و به ماسوره کمک می نماید تا به راحتی در بین تارها عبور نماید.
ماسوره : از جنس نی یا چوب و اخیرا پلاستیکی است که نخ های پود بر روی آن پیچیده می شود.
اندازه و ابعاد جاجیم:
پهنای جاجیم ها از 20 سانتیمتر تا 35 سانتیمتر متغییر است و طول آن 20 الی 40 متر و حتی گاهی تا به 60 متر هم میرسد. با توجه به کاربردهای مختلف ، جاجیم ها را بریده و از پهنا بهم می دوزند.
دار جاجیم بافی
دار جاجیم بافی از اجزای ساده ای به وجود می آید. به طور اجمال با استقرار یك سردار و یك زیردار، پس از چله كشی، ضمن ایجاد فاصله ای معین، چارچوب دستگاه جاجیم بافی تشکیل میشود و با نصب و مهار كردن اجزایی نظیر كوجی، كمان و شانه، امكان بافت جاجیم فراهم میشود.
در برخی از مناطق ایران ازدار پارچه بافی نیز برای بافتن جاجیم استفاده میشود. برای كار با این دارها، بافنده به ترتیب خاصی پدال های دارها را با پا جابه جا میكند و عملیات بافت ادامه مییابد. در همه این دار ها جاجیم به شكل افقی بافته میشود؛ اما در دارهایی كه در كارگاه های آموزشی مورد استفاده قرار میگیرند، امكان بافت جاجیم به صورت عمودی فراهم شده است.
برای بافت جاجیم در گذشته از دارافقی استفاده میشد. ابتدایی ترین نوع دار بافت جاجیم در میان روستائیان و عشایر به كار میرفته است. این دارها با فاصله اندكی از سطح زمین و با اجزای ساده و دم دستی مهار میشد. به مرور دارهایی با بدنه فلزی مورد استفاده قرار گرفتند. دارهای دارای بدنه فلزی در انواع فندك دار و بدون فندك ساخته شدند. دستگاههای بدون فندك خود به دو گروه سردار متحرك و زیردار متحرك تقسیم میشوند.
نقش و رنگ:
رنگ در دست بافته ها شاد و پر تلالو است، تنوع و شادابی رنگ ها ، متاثر از محیط و فضای زندگی شان است.همانطور که گفته شد انواع رنگ های شاد و تقریبا گرم در این دسا بافته ها استفاده می شود ، اما رنگ های غالب ، عبارتند از : قرمز-سرمه ای-زرد-سبز-آبی-مشکی و سفید. رنگ قرمز و سرمه ای اغلب برای رنگ زمینه و دیگر رنگ ها برای نقش ها استفاده می گردد. در این بافته ها معمولا زمینه، یکرنگ است ونقش ها با رنگ های متفاوت و بسیار زیبا به تصویر کشیده شده اند. در گذشته،کار رنگرزی الیاف در منطقه و توسطّ بافندگان صورت م ی گرفته است؛زیرا طبیعت مازندران نیز انواع مواد طبیعی و گیاهی رنگرزی را ب ه وفور در دسترس قرار داده است، امّا امروزه، رنگ سازی و رنگرزی طبیعی از رونق افتاده و بیشتر، از رنگ های شیمیایی و جوهری به جای رنگ های گیاهی استفاده می گردد و برخی از بافندگان نیز از الیاف رنگرزی شده، به صورت آماده استفاده می کنند. نقوش جاجیم های الموت شامل: نقش ابری، اشکیو گلی (بلبلی) و ساده یا لت لتی( بدون نقش)می باشد
مناطق بافت جاجیم
پراکندگی جغرافیایی کوچ نشینان و روستانشینانی که به جاجیم بافی اشتغال دارند نشان می دهد که این بافته مختص نواحی سرد کوهستانها و کوهپایه ها است. از بین کوچندگان ایران کردهای آذربایجان غربی مانند بانه، سقز، مریوان، اورامان، سنندج، کامیاران، جاف، جوانرودی، کرمانشاهان و لهون، جاجیم ب+فی رواج داشته است.
بختیاری ها با استفاده از شیوه بافت جاجیم نوارهای تسمه مانندی نیز تولید می کنند که به آواآرـ تهده شهرت دارد. عرض این نوارها به اندازه عرض یکی از نقش های نواری یکی از تخته های جاجیم است (حدود هفت تا ده سانتیمتر). از این نوارها برای حمل گهواره نوزاد بر پشت مادر به هنگام کوچ استفاده می شود.
عشایر کرد اطراف قوچان و لرهای ایتوند بویر احمد و ممسنی از دیگر کوچ نشینانی هستند که به بافت جاجیم اشتغال داشته اند.
از دیگر نواحی مهم بافت جاجیم در ایران، همدان ، زنجان و طالقان است.
جاجیم بافی در قفقاز و ترکمنستان نیز انجام می شود و در آنجا به آن جاجم می گویند. در ترکیه ممتازترین جاجیم ها را از لحاظ رنگ و بافت، تیره اویماق ترکمانان افشار می بافتند که اکنون در اوزون یایلا واقع در نواحی قیصریه سیواس و ارزنجان زندگی می کنند.
انواع جاجیم
هر منطقه ای متناسب با آداب و رسوم خود به جاجیم بافی در انواع اندازه و طرح های مختلف می پردازد که هر کدام نیز نقش های زیبا و رنگارنگی دارند. برای آشنایی بیش تر با این صنعت با ما همراه باشید.
- جاجیم چهار کوچی : یکی از رایج ترین و معروف ترین دستبافت ها که از نقش و طرح گوناگونی برخوردار می باشد، جاجیم چهار کوچی یا ساده است. طرح هایی که بر روی آن نقش می بندد شامل گل جاجیم، کنگره جاجیم، راه راه، چهارخانه یا شطرنجی است که رنگ های زیبایی نیز دارند.
- جاجیم شش درمه : یک نوع سبک خاص و زیبا در میان جاجیم ها وجود دارد که قشقایی ها به آن شش درمه می گویند و بیش تر نیز از رنگ هایی همچون سرمه ای و سفید با حاشیه های مشکی در آن به کار می-رود. این نوع دستباف از همه ضخیم تر بوده و در هنگام بافت آن دو تار و یک پود استفاده می شود.
- جاجیم های سوزنی رند : نوع دیگر این دستبافت ها که به جاجیم های سوزنی رند معروف است، از نقش و نگارهای گلیم معمولاً در آن به کار گرفته شده و تاروپودهای آن از پشم و کرک است. در این نوع جاجیم بافی طرح هایی مانند طاووس، گلبرگ و ترمه گل استفاده گرفته و بسیار چشم نواز هستند.
جاجیم و گلیم چه فرقی دارند؟
جاجیم نازک تر و با لطافت بیشتری از گلیم بافته می شود و ضخامت آن به اندازه عبا و بین گلیم و پارچه است. نحوه بافت جاجیم به این صورت است که با طول بالا و عرض کم بافته شده، سپس قطعات را به هم می دوزند، اما گلیم را از همان ابتدا در ابعاد مشخص به صورت یکجا می بافند. نقش و نگار های روی جاجیم چون به وسیله تار و پود ایجاد می شوند، معمولا به شکل عمودی یا افقی هستند، اما این محدودیت در بافت گلیم و طرح های آن تا حد زیادی از بین رفته است. در گلیم چله طوری قرار گرفته است که از دید بیننده پنهان است، ولی جاجیم به شکلی بافته می شود که زیبایی چله نیز روی زیبایی کل جاجیم تاثیرگذار است. تعداد چله های جاجیم بیشتر از گلیم می باشد ولی چله ها ظریفتر هستند. مخ چله در جاجیم بافی رنگی است و به زیبایی محصول نهایی کمک می کند.
آموزش بافت جاجیم ساده
بافت جاجیم به سبب ویژگی و تمایز آن نسبت به سایر بافته ها به جاجیم بافت معروف است. این بافته از نوارهای منسوج تارنمای به هم دوخته کم و بیش ضخیم تشکیل شده است که در بافت آنها رشته پود به صورت تک رنگ از میان تارهای رنگینی که نقشهای جاجیم را می سازد می گذرد. بافت جاجیم پس از تهیه نخ مورد نیاز در رنگ های مختلف یا چله کشی شروع می شود واغلب تمام مراحل بافت مخصوصاً چله کشی آن در فضای باز و شبیه به چله دوانی قالی های فارسی بافت صورت می گیرد.
- ابتدا محوطه هایی به طول تقریبی ۱۰ تا بیست متر به وسیلهٔ تعداد چهار میخ چوبی وضعیتی به شکل زیر روی زمین ایجاد میکنیم.
- گلوله های رنگی نخ توسط شخص چله کشی بدور این میخهای چوبی گردانده می شود و درازای تقریبی چهار ضلعی که بین ده تا پانزده متر است و ۷ متر طول چله و در نهایت طول نوار جاجیم را تشکیل خواهد داد.
- گردش مداوم شخص چله کشی بدور این چهار ضلعی و تغییر دادن گلوله های رنگی نخ پشمی، طراحی جاجیم نیز شکل می گیرد. چون در جاجیم بافی طراحی منحصراً بر روی تار یا چله انجام می گیرد در هر دور گردش نخ به دور محیط این چهار ضلعی یکنفر همانند کوجی گذاشتن روی دار قالیبافیکوجی می گذارند این عمل را گوشواره چینی نیز می گویند.
- شخص کوجی گذار گرداننده اصلی کار چله کشی بوده و از مهارت بیشتری برخوردار است و معمولاً گردش نخ توسط افرادی با مهارت کمتر و حداکثر اوقات هر نفر یک رنگ گلوله نخ را می گرداند و این عمل به دفعاتی تکرار می شود تا تعداد مورد نظ ر تار نخ که عرض نوار جاجیم را تشکیل خواهد داد بدور این میخهای چوبی گشته باشد.
- پس از پایان چله کشی چله را روی زمین دراز می کنند بدین نحو که با دو عدد میخ چوبی یافلزی بزرگ عرض چله را در یکطرف محکم نموده و انتهای چله را که به صورت یک گلوله بزرگ پیچیده شده در انتها محکم می نمایند و ضمناً با گذاشتن یک سه پائه چوبی نسبتاً بزرگ جوکی را که بر روی چله سوار است از بالای سه پایه آویزان می کنند بدین ترتیب چله بر روی زمین آماده بافت بوده و جاجیم بافی آغاز می گردد.
هرآنچه باید راجع به هنر ارمک بافی بدانیم
