به بخشی از تولیدات آهنگران که یراق آلات درها و پنجره ها را تشکیل می دهد "زمود گری" می گویند. به عبارتی دیگر زمود گری پیشه ایست که در آن هر نوع الصاقات فلزی که برای در و پنجره های سنتی و قدیمی به کار می رفته، ساخته می شده است. به احتمال زیاد زمودگران مهارت زیادی در طراحی و نقاشی داشته اند، چرا که زمود در لغت به معنی نقش و نگار کردن، تزیین کردن و همچنین اجزای الحاقی و تزیینی بنا آمده است. رایج ترین ماده برای زمود گری آهن است.
هنر آهن
زمود در لغت به معنای نقش و نگار كردن، تزیین كردن و همچنین اجزای الحاقی و تزیین بنا است و به همین دلیل كارشناسان و محققان معتقدند كه زمودگران، مهارت زیادی در طراحی و نقاشی داشته اند. در هنر زمودگری، بیشترین فلزی كه كاربرد دارد آهن است. آهن همواره در طول تاریخ مورد استفاده اقوام مختلف ایرانی بوده است و از آن برای ساختن شمشیر بیلچه اره، اشیای زينتی و... استفاده می كردند. در دوره اسلامی صنعتگران از فلزات و آلیاژهای مختلف با تركیبات گوناگون بهره می گرفتند و در این دوره شیوه و روش كار فلزكاران ساسانی را سرمشق كارهای خود قرار می دادند. اما باید گفت كه اوج پیشرفت هنر فلزكاری در ایران متعلق به دوره سلجوقیان است. در این دوره ساخت اشیای فلزی بسیاری از قبیل وسایل منزل، مشعل ها، جام های مختلف و همچنین آلات و ابزار در ورودی منزل مانند كوبه ها، گل میخ ها، كلون، چفت، رزه و قفل از آهن رواج یافت. پس می توان احتمال داد كه در این دوره هنرمندان با خلاقیت و ابتكار خود باعث خلق هنری به نام هنر زمودگری شده اند، چه اینكه این هنر از اجزای متفاوتی شامل كوبه ، گل میخ ، پاشنه و لولا، چفت و بست، دستگیره، خروسك، پولك، روكلیدی، پشت بند، شب بند، شوله و یا نقوش و طرح های بسیار متنوع و زیبا تشكیل شده كه از مجموع كاربرد آنها روی درهای چوبی و قدیمی هنر زمودگری شكل گرفته است.
زمودگری
در ابتدای کشف آهن ازآن برای ساخت زیور آلات استفاده می کردند ولی هنگامی که انسان دریافت آهن جسمی سخت، با دوام و با استحکام بالاست، علاوه بر استفاده در ساخت ابزار و وسایل آهنی مربوط به کشاورزی، جنگ افزار ها و وسایل خوراک پزی، از آن به صورت پوششی به منظور افزایش استحکام مواد آسیب پذیر نیز سود جستند که به جز پوشش بدن به هنگام نبرد، پوشاندن دروازه های چوبی را نیز شامل می شد. در آثاری که از حفاری های گورستان لیخ شیران اردبیل مربوط به هزاره اول قبل از میلاد به دست آمده قطعات چوبی را با ورقه و گلمیخ های فلزی پوشش داده بودند. روکش یا آهن کوب کردن درهای بزرگ چوبی قلعه ها از دوره ماد مرسوم بود و تا دوره های بعد نیز دروازه ها بدین گونه پوشش داده می شد. از دوره هخامنشی و ساسانی ،بقایای در و پنجره ای در دست نیست تا بتوان چگونگی آنها را دریافت ولی در دروازه تخت جمشید جای پاشنه و پاشنه گرد درها، که در سنگ فرو رفته، نشان از آن دارد که بر این دروازه ها، درهای سنگین دو لته با روکش آهن کوب، زر کوب و یا سیم کوب وجود داشته است. می دانیم که در دوره هخامنشی علاوه برچوب سرو وکاج، چوب های سخت دیگری را از راه های دور برای تکمیل کاخ ها وساختن در وپنجره به مراکز حکومتی می آوردند.
کلون بزرگ و کوچک
در زمان گذشته دو نوع درکوب بر روی درب ها نصب می شد، یکی کوچک و یکی بزرگ، حتی اگر اندازه هم نصب می شد اما صدای یکی بم و یک صدای زیر داشت و طبق آداب و رسومی که وجود داشت، خانم ها با کلون کوچک تر در می زدند و وقتی صدای آن را می شنیدند اهل خانه متوجه می شدند که خانمی پشت درب است.
زمودگری هنری منسوخ شده
یكی از دلایل مهم شكل گیری هنر زمودگری علاوه بر ویژگی های ذكرشده بار فرهنگی، مذهبی، عوامل جغرافیایی، اجتماعی و گاه سیاسی مناطق بوده كه كاربرد هنر مذكور را موجد ساخته است. اما به تدریج هنر زمودگری به عنوان هنری منسوخ شده به دست فراموشی سپرده شد. این هنر كه بویژه در مناطق كویری ایران رواج داشته است، هم اكنون به عنوان یكی از هنرهای منسوخ ایران به حساب می آید. در حال حاضر كارگاهی كه به تولید این هنر-صنعت بپردازد وجود ندارد. حتی تعداد آهنگران بسیار كاهش یافته و در برخی شهرها یك یا دو آهنگر بیشتر به این كار نمی پردازد. در مجموع می توان گفت كه از میان رفتن درهای چوبی قدیمی و جایگزین شدن درهای فلزی، زمان بر بودن ساخت درهای چوبی، سخت بودن نصب و برداشتن درهای چوبی، تغییر شكل معماری سنتی قدیم و بالاخره نبود شناخت نسبت به اصالت های فرهنگی و هنری از جمله دلایل منسوخ شدن این هنر- صنعت است.
احیای هنر زمود گری
ساخت درهای چوبی و استفاده از هنرهای تزیینی در آنها به همان شیوه های ساخت و نصب قدیم دیگر نمی تواند جوابگوی نیاز روزمره زندگی امروزی باشد، اما با این وجود می توان به طرق مختلف از این هنر- صنعت بهره برد. امروزه رشته طراحی صنعتی به یاری ما آمده و با استفاده از طراحی خوب می توان در جهت كاربدی كردن این هنر پیش رفت. برای مثال با الهام از انواع كوبه ها می توان در طراحی و ساخت انواع دستگیره كمدها، ویترین ها و انواع میزها بهره برد. به این شكل كه به همان صورت قدیم كوبه های مخصوص خانم ها برای وسایل شخصی آنها و همچنین كوبه هایی مخصوص آقایان طراحی كرد. همچنین می توان از طراحی و تزیینات انواع گل میخ ها به صورت سبكتر و با شكل و فرم زبا برای نصب روی اشیای مختلف مانند میزهای ناهارخوری، پذیرایی، همایش ها كه متناسب محیط و فضای معماری امروز است بهره برد.
سخن آخر
حمایت از هنرهای مهجور و منسوخ شده مبتنی بر شناخت و ارائه راهكارهای كاربردی واقعیتی است كه توجه دستگاه ها و مراكز آموزش و حمایتی را می طلبد. بدیهی است سرمایه گذاری مراكز ذی ربط جهت احیا و نوآوری هنرهای منسوخ شده یكی از اقداماتی است كه می تواند به یاری بخشی از فرهنگ و هنر اصیل كشور آمده و بی شك نتایج پر ثمری به دنبال خواهد داشت كه از آن جمله می توان به رونق اقتصادی، تقویت صنعت گردشگری و ارج نهادن به هنرمندان و صنعتگران اشاره كرد.
هنرهای دستی با نمد
