تامین نمودن حقوق و مزایای کارگرانی که مشمول قانون کار هستند، به شیوه های مختلفی مورد تضمین قرار گرفته است تا به نوعی بتوان عدالت اجتماعی را در خصوص این قشر گسترده جامعه برقرار نمود. یکی از مهم ترین این موضوعات، بیمه بیکاری است که به افرادی که بدون اراده از کار بیکار شده اند، پرداخت می‌شود. به همین منظور، قانونی تحت عنوان قانون بیمه بیکاری در سال 1369 در مجلس شورای اسلامی تصویب شده است که مشتمل بر چهارده ماده و بیست و یک تبصره می‌باشد و بر اساس این قانون، اشخاصی که بدون میل و اراده خود بیکار شده اند، در طول مدت زمان مشخص، می‌توانند از مزایای بیمه بیکاری استفاده کنند.
طبق قانون اساسی، دولت موظف است از طریق منابع عمومی و مشارکت های مردمی سازوکارهایی را ایجاد کند که در مواقع لزوم، با کمک به کارگران بیکار شده، بتواند مزایایی را در اختیار آنان قرار دهد و در طول این مدت، این افراد بتوانند با استفاده از مزایای بیمه بیکاری، کار مناسبی پیدا کرده و مجددا مشغول به کار شوند و در همین راستا، قانونی تحت عنوان قانون بیمه بیکاری برای کارگران مشمول قانون تامین اجتماعی به تصویب رسیده است.
کلیه مشمولین قانون تأمین اجتماعی که تابع قوانین کار و کار کشاورزی هستند مشمول مقررات این قانون می‌باشند .
تبصره – گروه های زیر از شمول مقررات این قانون مستثنی هستند :
بازنشستگان و از کار افتادگان کلی.
صاحبان حرف و مشاغل آزاد و بیمه شدگان اختیاری.
اتباع خارجی.
مطابق طرح جدید بیمه بیکاری وزارت کار، بیمه بیکاری سه ماه اسفند 98 و فروردین و اردیبهشت 99، به کارگران آسیب دیده که در دوران کرونا بیکار شده اند، پرداخت می گردد. بر این اساس، دولت مبلغ 5 میلیارد تومان را به صندوق بیکاری اختصاص داده و پس از تصویب این طرح، کلیه کارگرانی که در سه ماهه مذکور بیکار شده اند، می توانند با مراجعه به سامانه بیمه بیکاری bimebikari.mcls.gov.ir درخواست بیمه بیکاری خود را ثبت نمایند.
بیکار از نظر این قانون بیمه شده ای است که بدون میل و اراده بیکار شده و آماده کار باشد.
تبصره 1. بیمه شدگانی که به علت تغییرات ساختار اقتصادی واحد مربوطه به تشخیص وزارتخانه ذی ربط و تأیید شورای عالی کار، بیکار موقت شناخته شوند نیز مشمول مقررات این قانون خواهند بود.
تبصره 2. بیمه شدگانی که به علت بروز حوادث قهریه و غیر مترقبه از قبیل سیل، زلزله جنگ، آتش‌سوزی و … بیکار می‌شوند با معرفی واحد کار و امور اجتماعی محل، از مقرری بیمه بیکاری استفاده خواهند کرد .
بیمه بیکاری به عنوان یکی از حمایت های تأمین اجتماعی است و سازمان تأمین اجتماعی مکلف است با دریافت حق بیمه مقرر، به بیمه شدگانی که طبق مقررات این قانون بیکار می‌شوند، مقرری بیمه بیکاری پرداخت نماید.
بیمه شده بیکار با معرفی کتبی واحد کار و امور اجتماعی محل، از مزایای این قانون منتفع خواهد شد.
تبصره –بیکاران مشمول این قانون کلیه حقوق و مزایا و خسارات مربوطه (موضوع قانون کار) را دریافت خواهند کرد.
حق بیمه بیکاری به میزان (3 %) مزد بیمه شده می باشد که کلا توسط کارفرما تأمین و پرداخت خواهد شد.
تبصره – مزد بیمه شده و نحوه تشخیص تعیین مبلغ بیمه بیکاری، چگونگی وصول آن، تکلیف بیمه شده و کارفرما و همچنین نحوه رسیدگی به اعتراض، تخلفات و سایر مقررات مربوطه در این مورد بر اساس ضوابطی است که برای حق بیمه سایر حمایت های تأمین اجتماعی در قانون و مقررات تأمین اجتماعی پیش بینی شده است.
بیمه شدگان بیکار در صورت احراز شرایط زیر استحقاق دریافت مقرری بیمه بیکاری را خواهند داشت:
الف. بیمه شده قبل از بیکار شدن حداقل 6 ماه سابقه پرداخت بیمه را داشته باشد. مشمولین تبصره 2 ماده 2 این قانون از شمول این بند مستثنی می‌باشد.
ب. بیمه شده مکلف است ظرف 30 روز از تاریخ بیکاری با اعلام مراتب بیکاری به واحدهای کار و امور اجتماعی آمادگی خود را برای اشتغال به کار تخصصی و یا مشابه آن اطلاع دهد. مراجعه پس از سی روز با عذر موجه و با تشخیص هیأت حل اختلاف تا سه ماه امکان پذیر خواهد بود.
ج. بیمه شده بیکار مکلف است در دوره های کار آموزی و سواد آموزی که توسط واحد کار و امور اجتماعی و نهضت سواد آموزی و یا سایر واحدهای ذی ربط با تأیید وزارت کار و امور اجتماعی تعیین می‌شود شرکت نموده و هر دو ماه یک بار گواهی لازم در این مورد را به شعب تأمین اجتماعی تسلیم نماید.
تبصره 1. کارگرانی که در زمان دریافت مقرری بیمه بیکاری به شغل یا مشاغلی گمارده می‌شوند که میزان حقوق و مزایای آن از مقرری بیمه بیکاری متعلقه کمتر باشد ما به التفاوت دریافتی بیمه شده از حساب صندوق بیمه بیکاری پرداخت خواهد شد.
تبصره 2. مدت دریافت مقرری بیمه بیکاری جزء سوابق پرداخت حق بیمه، بیمه شده از نظر بازنشستگی، از کار افتادگی و فوت محسوب خواهدشد.
مدت پرداخت مقرری بیمه بیکاری و میزان آن به شرح زیر است:
الف – جمع مدت پرداخت مقرری از زمان برخورداری از مزایای بیمه بیکاری اعم از دوره اجرای آزمایشی و یا دائمی آن برای مجردین حداکثر 36 ماه و برای متأهلین یا متکلفین حداکثر 50 ماه بر اساس سابقه کلی پرداخت حق بیمه و به شرح جدول ذیل می‌باشد:
از 6 ماه لغایت 24 ماه، برای مجردین 6 ماه و برای متاهلین یا متکفلین 12 ماه؛
از 25 ماه لغایت 120 ماه، برای مجردین 12 ماه و برای متاهلین یا متکفلین 18 ماه؛
از 121 ماه لغایت 180 ماه، برای مجردین 18 ماه و برای متاهلین یا متکفلین 26 ماه؛
از 181 ماه لغایت 240 ماه، برای مجردین 26 ماه و برای متاهلین یا متکفلین 36 ماه؛
از 241 ماه به بالا، برای مجردین 36 ماه و برای متاهلین یا متکفلین 50 ماه.
تبصره. افراد مسن مشمول این قانون که دارای 55 سال سن و بیشتر می‌باشند مادامی که مشغول به کار نشده‌اند می‌توانند تا رسیدن به سن بازنشستگی تحت پوشش بیمه بیکاری باقی بمانند.
ب. میزان مقرری روزانه بیمه شده بیکار معادل (55%) متوسط مزد یا حقوق و یا کارمزد روزانه بیمه شده می‌باشد. به مقرری افراد متأهل یامتکفل، تا حداکثر (4) نفر از افراد تحت تکفل به ازاء هر یک از آنها به میزان (10%) حداقل دستمزد افزوده خواهد شد. در هر حال مجموع دریافتی مقرری بگیر نباید از حداقل دستمزد، کمتر و از (80%) متوسط مزد یا حقوق وی بیشتر باشد.
ج. مقرری بیمه بیکاری از روز اول بیکاری قابل پرداخت است.
تبصره 1. متوسط مزد یا حقوق روزانه بیمه شده بیکار به منظور محاسبه مقرری بیمه بیکاری عبارت است از جمع کل دریافتی بیمه شده که به مأخذ آن حق بیمه دریافت شده در آخرین (90) روز قبل از شروع بیکاری تقسیم بر روزهای کار و در مورد بیمه شدگانی که کارمزد دریافت می‌کنند آخرین مزد عبارت است از جمع کل دریافتی بیمه شده که به مأخذ آن حق بیمه دریافت شده در آخرین (90) روز قبل از شروع بیکاری تقسیم بر 90. در صورتی که بیمه شده کارمزد، ظرف 3 ماه مذکور مدتی از غرامت دستمزد استفاده نموده باشد متوسط مزدی که مبنای محاسبه غرامت دستمزد قرار گرفته به منزله دستمزد ایام بیکاری تلقی و در محاسبه منظور خواهد شد.
تبصره 2. افراد تحت موضوع این ماده عبارتند از :
1. همسر (زن یا شوهر)
2. فرزندان اناث مادام که ازدواج ننموده و فاقد حرفه و شغل باشند.
3. فرزندان ذکور که سن آنان کمتر از هجده سال تمام باشد و یا منحصرا به تحصیل اشتغال داشته و یا طبق نظر پزشک معتمد سازمان تأمین‌اجتماعی، از کار افتاده کلی باشند.
4. پدر و مادر که سن پدر از 60 سال متجاوز باشد و یا طبق نظر پزشک معتمد سازمان تأمین اجتماعی از کار افتاده کلی باشند و در هر حال معاش آنان منحصرا توسط بیمه شده تأمین گردد.
5. خواهر و برادر تحت تکفل در صورت داشتن شرایط مربوط به فرزندان اناث و ذکور، مذکور در بندهای 2 و 3 این تبصره.
تبصره 3. دریافت مقرری بیمه بیکاری مانع از دریافت مستمری جزئی نمی‌گردد.
تبصره 4. در صورت بیکاری زوجین فقط یکی از آنان ( زن یا شوهر ) محق به استفاده از افزایش مقرری به ازاء هر یک از فرزندان خواهد بود.
تبصره 5. بیمه شده بیکار و افراد تحت تکفل ، در مدت دریافت مقرری بیمه بیکاری از خدمات درمانی موضوع بندهای الف و ب ماده 3 قانون تأمین اجتماعی استفاده خواهند کرد.
تبصره 6. مقرری بیمه بیکاری مانند سایر مستمری های تأمین اجتماعی از پرداخت هر گونه مالیات معاف خواهد بود.
در موارد زیر مقرری بیمه بیکاری قطع خواهد شد:
الف. زمانی که بیمه شده مجددا اشتغال به کار یابد.
ب. بنا به اعلام واحد کار و امور اجتماعی محل و یا نهضت سوادآموزی و سایر واحدهای ذیربط از طریق وزارت کار و امور اجتماعی، بیمه شده بیکار بدون عذر موجه از شرکت در دوره های کارآموزی یا سواد آموزی خودداری نماید.
ج. بیمه شده بیکار از قبول شغل تخصصی خود و یا شغل مشابه پیشنهادی خودداری ورزد.
د. بیمه شده بیکار ضمن دریافت مقرری بیمه بیکاری مشمول استفاده از مستمری بازنشستگی و یا ازکارافتادگی کلی شود.
ه. بیمه شده به نحوی از انحاء با دریافت مزد ایام بلاتکلیفی به کار مربوطه اعاده گردد.
تبصره 1. در صورتی که پس از پرداخت مقرری بیمه بیکاری محرز شود که بیکاری بیمه شده، ناشی از میل و اراده او بوده است کارگر موظف به استرداد وجوه دریافتی به سازمان تأمین اجتماعی خواهد بود. مشمولین بند (ه) این ماده نیز مکلف به باز پرداخت مقرری بیمه بیکاری دریافتی، به سازمان مذکور می باشند.
تبصره 2. چنانچه بیمه شده بیکار اشتغال مجدد خود را مکتوم داشته و مقرری بیمه بیکاری را دریافت کرده باشد، ملزم به بازپرداخت مقرری دریافتی از تاریخ اشتغال خواهد بود.
تبصره 3. دریافت کمک هزینه حین کارآموزی مانع استفاده از مقرری بیمه بیکاری نخواهد بود.
کارفرمایان موظفند با هماهنگی شوراهای اسلامی و یا نمایندگان کارگران، فهرست محل های خالی شغل را که ایجاد می‌شوند به مراکز خدمات اشتغال محل اعلام نمایند. محل های شغلی مذکور (به استثنای رده‌های شغلی کارشناسی به بالا) منحصرا توسط مراکز خدمات اشتغال و با معرفی بیکاران تأمین می‌گردد.
تبصره 1. دولت مکلف است همه ساله از طریق سیستم بانکی و منابع اعتباری سازمان تأمین اجتماعی و با استفاده از اعتبارات قرض الحسنه، طرح های اشتغال‌زای مشخصی را جهت اشتغال به کار بیکاران مشمول این قانون در بودجه سالانه کشور پیش‌بینی و رأسا یا از طریق شرکت های تعاونی و یا خصوصی و با نظارت وزارت کار و امور اجتماعی به مورد اجراء گذارد.
تبصره 2. بیکاران مشمول این قانون در اخذ پروانه‌های کسب و کار و موافقت اصولی و تأسیس واحدهای اقتصادی از وزارتخانه‌های صنعتی،کشاورزی و خدماتی با معرفی وزارت کار و امور اجتماعی در اولویت قرار خواهند داشت.
تبصره 3. سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای وزارت کار و امور اجتماعی مکلف است همزمان با اجرای قانون بیمه بیکاری، آموزش مهارت های مورد نیاز بازار کار و نیز بازآموزی و تجدید مهارت کارگران تحت پوشش بیمه بیکاری موضوع بند ج ماده 7 این قانون را در مراکز آموزش فنی و حرفه‌ای و یا مراکز آموزش جوار کارخانجات فراهم نماید. هزینه‌های مربوط از محل اعتبارات حساب صندوق بیمه بیکاری مطابق آیین‌نامه‌ای که به پیشنهاد سازمان‌های آموزش فنی و حرفه‌ای کشور و تأمین اجتماعی تهیه و به تصویب وزرای کار و امور اجتماع و بهداشت و درمان و آموزش پزشکی خواهد رسید قابل پرداخت است.
تبصره 4. نهضت سوادآموزی موظف است با همکاری کارفرمایان و وزارتخانه‌های ذیربط نسبت به تشکیل کلاسهای سوادآموزی برای بیسوادان مشمول این قانون اقدام نماید.
سازمان تأمین اجتماعی مکلف است حساب های درآمد حق بیمه بیکاری و پرداخت مقرری بیمه بیکاری موضوع این قانون را جداگانه نگهداری و در صورت‌های مالی خود منعکس نماید و گزارش عملکرد مالی خود را هر سال یک بار به وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و وزیر کار و امور اجتماعی و شورای اقتصاد ارائه نماید.
وزارت کار و امور اجتماعی و سازمان تأمین اجتماعی مجری این قانون خواهند بود.
سازمان تأمین اجتماعی مکلف است هزینه های موضوع این قانون را منحصرا از محل درآمدهای ناشی از آن تأمین نماید. هزینه‌های اداری و پرسنلی هر دو دستگاه مجری قانون به طوری که از (10%) میزان مقرری پرداختی به بیمه شدگان تجاوز ننماید با تأیید وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و وزیر کار و امور اجتماعی تعیین و تخصیص داده می‌شود.
زمان اجرای این قانون از زمان اتمام قانون آزمایشی بیمه بیکاری (1359.5.6) لازم‌الاجرا است.
آیین‌نامه اجرایی این قانون ظرف یک ماه توسط وزارت کار و امور اجتماعی و سازمان تأمین اجتماعی تهیه و به تصویب هیأت وزیران خواهد رسید.
17 مردادماه 1400: بر اساس اعلام مدیرکل امور بیمه شدگان تامین اجتماعی،چنانچه کارگری در فروردین سال جاری بی کار شده باشد، سازمان تامین اجتماعی در خرداد ماه حکم بیکاری را صادر کرده و بر اساس شماره حسابی که فرد در سامانه بیمه بیکاری دارد بیمه بیکاری را دریافت خواهد کرد.
3 تیر ماه 1400: بنابر اعلام رئیس کانون عالی انجمن های صنفی کارگران ایران، در صورتی که کارگر دریافت کننده بیمه بیکاری، شاغل شده و حق بیمه وی توسط کارفرمای جدید پرداخت شود ، همچنین در صورتی که مامور تامین اجتماعی در محل کار جدید کارگر حاضر شده و اقدام به تهیه گزارش از این امر نماید، مقرری بیمه بیکاری آن کارگر به طور خودکار قطع می شود.
22 خرداد1400: مطابق اعلام وزارت کار، در طرح جدید بیمه بیکاری تامین اجتماعی، کارگران بیکار شده در سه ماهه اسفند 98 و فروردین و اردیبهشت 99، پس از تصویب این طرح در هیات دولت، می توانند با مراجعه به سامانه بیمه بیکاری، درخواست خود را ثبت نمایند.
