نقش برجسته خان تختی سلماس
در فاصله‌ی ۱۷ کیلومتری از مسیر سلماس به ارومیه یکی از آثار تاریخی به نام «نقش برجسته‌ی خان تختی» قرار دارد که با توجه به کاوش‌های باستان‌شناسان متعلق به حجاری‌های شاپور اول، دومین پادشاه ساسانیان است. این اثر باستانی در روستای «خان تختی» و در کوه «پیرچاوش» روی یک تخته سنگ حک شده است. به نظر می‌رسد که نقش برجسته به مناسبت پیروزی شاپور اول ساسانی بر پادشاه روم «والریانوس» ساخته شده است. در این نقش برجسته پادشاه ساسانی بر اسب سوار بوده و والریانوس روبه‌روی وی زانو زده است.
آبشار دره خورخوره سلماس
در فاصله‌ی بین دو روستا به نام‌های «سرگل» و «مهکان» و در ۲۲ کیلومتری از شهرستان سلماس یکی از زیباترین جاذبه‌های طبیعی به نام «آبشار دره خورخوره» قرار دارد. آبشار داخل دره‌ای زیبا به عمق ۸۰ متر قرار گرفته است و منطقه‌ای بسیار چشم‌نواز و دیدنی را ایجاد کرده است. همین امر سبب شده است تا این منطقه به یکی از تفرجگاه‌های محبوب و پرطرفدار در استان آذربایجان غربی تبدیل شود.
حمام شیخ سلماس
«حمام شیخ سلماس» یکی دیگر از آثار تاریخی در شهرستان سلماس است که در مرکز این شهرستان قرار دارد. این عمارت کهن در زمان پهلوی اول و با بهره‌مندی از معماری سنتی ایرانی احداث شده است. «محمد طسوجی» نام بانی این اثر تاریخی است که با پیگیری و تلاش وی پروسه‌ی ساخت آن از سال ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۲ و به مدت سه سال به طول انجامید. حمام با پلانی به شکل هندسی مستطیل و با مساحتی برابر با ۸۶۰ متر مربع ساخته شده است که ارتفاع آن از سطح زمین ۳ متر و نیم پایین‌تر است و برای تامین آب مورد نیاز آن از دو نهر جنوبی و غربی شهر استفاده شده است.معماری سنتی ایرانی حمام شیخ سلماس، در کنار قدمت آن از دلایل اهمیت و ارزش این اثر تاریخی است
این حمام به مدیریت «حاج شیخ مجتبی انتظاری» اداره می‌شد و به همین دلیل به این نام شهرت یافت. از سنگ‌های معدنی و ملات ماسه و آهک در ساخت پلان آن استفاده شده است که دیوارهای آن تلفیقی از سنگ و آجر به سبک «تفلیسی» است. حمام شیخ سلماس دارای ۷ گنبد پوششی است که بزرگترین گنبد آن در بخش سربینه یا رختکن حمام قرار دارد. این بنای کهن علاوه بر قدمت به دلیل معماری سنتی ایرانی دارای اهمیت و ارزش والایی است که امروزه به عنوان مجموعه‌ی فرهنگی و هنری مورد مشغول به فعالیت است.
امامزاده کهنه شهر
«امامزاده کهنه شهر»، از جاذبه‌های مذهبی در شهرستان سلماس است که در کهنه‌شهر قرار دارد. این مکان مذهبی آرامگاه تعدادی از فرزندان امام هادی (ع) به نام‌های امامزاده اسحاق (ع)، امامزاده ابراهیم (ع)، امامزاده محمد (ع)، امامزاده جعفر (ع) و امامزاده محمود (ع) است که با توجه به متون ثبت‌شده‌ی تاریخی مانند کنزالانساب و بحرالرحاب در شهر کهنه‌شهر سلماس به خاک سپرده شده‌اند. نه تنها در ایام و مناسبت‌های مختلف مردم از نقاط مختلف استان آذربایجان و ایران برای زیارت در این بارگاه ملکوتی حضور می‌یابند بلکه با توجه به گفته‌های مردم محلی در ایام محرم دسته‌های عزاداری شهرستان سلماس از مناطق مختلف به این امامزاده آمده و مراسم عزاداری سالار شهیدان را برپا می‌کنند. همچنین مزار شهدای کهنه‌شهر نیز در نزدیکی و پیرامون این مکان مقدس قرار دارد.
کلیسای هفتوان سلماس
در فاصله‌ی ۳ کیلومتری از بخش جنوبی شهرستان سلماس، یکی دیگر از عمارات تاریخی و جاذبه‌های گردشگری استان آذربایجان غربی قرار دارد که به «کلیسای هفتوان» شهرت یافته است. این بنای کهن، دارای پیشینه‌ای به قدمت دوران حکومت صفویان است و به دستور «شاه عباس صفوی» ساخته شده است. از ویژگی‌ها و نکات جالب در مورد این کلیسا، ساخت آن از سنگ‌های سیاه رنگ آذرین است که به ظرافت و هنرمندی تمام حجاری شده و تراش‌های زیبایی بر آن نقش بسته است.کتیبه‌های موجود در کلیسای هفتوان سلماس، قدمت آن را به قرون ۱۳ و ۱۴ میلادی نسبت می‌دهد
کلیسا دارای یک گنبد در مرکز است و به صورت یک هرم دوازده ترک، طراحی و ساخته شده است. همچنین در کلیسای هفتوان چند کتیبه وجود دارد که در بخش ورودی آن قرار گرفته است. این کتیبه‌ها منقوش به خطوط ارمنی و تصاویر مذهبی است و با توجه به آن‌ها می‌توان به سال ساخت بنای نخستین که متعلق به قرن ۱۳ و ۱۴ میلادی است پی برد. لازم به ذکر است که این اثر کهن پس از صدماتی که طی زلزله‌ی سال ۱۹۳۰ میلادی متحمل شد، مورد ترمیم و بازسازی قرار گرفت و امروزه یکی از مکان‌های گردشگری در شهرستان سلماس محسوب میشود.
غار قارني ياريق
غار قارني ياريق در کوهي به همين نام در جنوب سلماس قرار دارد و از جمله جاذبه هاي طبيعي آذربايجان غربي به شمار مي رود. نام ديگر اين کوه اوچ قارداش است.در جنوب سلماس كوهی به نام قارنی یاریق(اوچ قارداش) وجود دارد كه شكاف‌های طبیعی آن خلاقیت سلماسیان را در ایجاد افسانه قارنی یاریق شكوفا كرده است. بر طبق این افسانه، در گذشته‌های بسیار دور سه برادر عاشق دختری بودند ولی این دختر مایل به برادر کوچک بود و بنا به دلایلی نمی توانست عقیده اش را بیان کند. اصرار هر سه برادر برای ازدواج با این دختر حد و حصری نداشت بنابراین دخترک برای خلاصی از دست دو برادر چاره‌ای اندیشید و مقرر داشت که در روزی معین هر سه برادر شروع به شکافتن کوهی در جنوب سلماس كنند، که امروزه قارنی یاریق نامیده می شود. بنابراین شرط، هرکس زودتر از بقیه موفق به شکافتن این کوه شود، دختر از آن اوست. روز موعود سر می‌رسد و سه برادر همزمان شروع به کندن کوه می‌کنند و از آن جایی که دختر دل در گرو برادر کوچک داشت از بالای کوه به یاری برادر کوچک می‌شتابد و همان طور که امروز هم مشاهده میشود یک شکاف به بالای کوه رسیده و دو تای بقیه موفق به این کار نشدند و این دو به هم می‌رسند.
کلیسای مارسرکیس سلماس
کلیسای قدیمی مارسرکیس مربوط به دوره قاجار است و در شهرستان سلماس، بخش مرکزی، روستای خسروآباد واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۷۵۳۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کليساي مارسرکیس (مارگيورگيس) در روستاي خسروآباد سلماس قرار دارد. بوميان منطقه بر اين باورند که نام خسروآباد، برگرفته از نام خسرو پرويز، پادشاه ساساني، است. آنان هم چنين بر اين عقيده اند که پيشينه مارگيورگيس به دوران ساسانيان مي رسد و صليب مقدس حضرت مسيح، توسط خسرو پرويز از اورشليم به ايران آورده و مدتي در اين کليسا نگه داري شد تا اين که در زمان پادشاهي “پوران دخت” اين صليب هنگام برقراري صلح ميان ايران و روم، به دربار روم اهدا شد. به گفته دکتر رونالد توماس زاده، پژوهش گر تاريخ آشوريان، “اين کليسا در سال ۱۸۴۵ ميلادي بازسازي شده است و پس از آن پيروان اين کليسا، پيرو کليساي کاتوليک کلداني شده اند.” مارسرکیس، از سنگ هاي آذرين تراش دار و ملاط آهک و ماسه ساخته شده است. دو لوحه به زبان سرياني کلاسيک، يکي در بيرون در غربي و ديگري در ديوار جنوبي ديده مي شود. گفتني است نام مارگيورگيس برگرفته از نام اسقف اين کليسا در سده شانزدهم است. برخي اين کليسا را وانگ مي نامند که نادرست است; چراکه وانگ نامي ارمني و به معني کليساست، در حالي که اين کليسا آشوري است.
قلعه چهریق سلماس
در بخش جنوب شرقی سلماس روستایی است زیبا و تاریخی به نام «چهریق» که یکی دیگر از آثار ایران کهن در آن قرار دارد. «قلعه چهریق»، نام این جاذبه گردشگری است که در بخش شمالی آن می‌توان رودی زیبا و خروشان به نام «رودخانه زولا» را مشاهده کرد. این قلعه از نوع قلعه‌های طبیعی است که بخش جنوبی آن را دره‌ای دربر گرفته است. باستان‌شناسان قدمتی برابر با هزاره نخست پیش از میلاد مسیح (ع)، را برای این جاذبه گردشگری عنوان کرده‌اند.
قلعه چهریق به مدت دو سال محبس پیشوای آیین بیانی سید محمدعلی باب بوده است
روایات حاکی از آن است که قلعه چهریق تا مدت زمان ۲ سال محبس پیشوای آیین بیانی، «سید محمد علی باب» بوده که روی صخره‌ای رفیع قرار دارد. در قسمت بالایی قلعه تنها دیوارهایی مخروبه برجای مانده است که در بالا و گوشه‌های تعدادی از این تخته سنگ‌ها می‌توان نشانه‌هایی از دیوارهای قلعه را مشاهده کرد. در وسط قلعه گودالی مشاهده میشود که احتمالا انبار مهمات بوده است. همچنین در نقاط مختلف قلعه آثاری از یک ناودان، محل تهیه بلغور یا خرد کردن گندم و قسمت‌های مختلف دیگری به چشم می‌خورد. اعتقاد کارشناسان بر این است که در قلعه جمعیتی بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ نفر ساکن بوده که از نوع قلعه‌های کوچک محسوب میشود. از ویژگی‌های آن دسترسی سخت و حتی غیر ممکن به داخل آن از سوی دشمنان و بیگانگان است که گواه از امنیت بالای آن است.
روستا و آب گرم ایستی سو
در فاصله‌ی بین ارومیه و سلماس یکی از زیباترین و دیدنی‌ترین روستاهای کشور به نام «ایستی سو» یا «ایسی سو» قرار دارد که در ایام مختلف سال، به ویژه روزهای عید نوروز میزبان جمع زیادی از گردشگران و مسافران از سراسر ایران است. طبیعت زیبا، دیدنی‌های طبیعی چشم‌نواز و آب و هوای مطلوب در این منطقه، در کنار میهمان‌نوازی ساکنین آن، روستای ایستی سو را به یکی از پرطرفدارترین مناطق گردشگری در استان آذربایجان غربی تبدیل ساخته است. اما در کنار دیدنی‌های طبیعی این روستا، حضور چشمه آبگرمی طبیعی بر محبوبیت آن افزوده است. «چشمه آبگرم ایستی سو» از آبی گرم با املاح معدنی همچون گوگرد برخوردار است که پزشکان استفاده از آن را برای درمان بیماری‌های پوستی مناسب عنوان کرده‌اند. چشمه آبگرم ایستی سو در فاصله‌ی کمی از گردنه قوشچی قرار دارد و درجه حرارت آن در حدود ۱۷ سانتیگراد است.
تپه تاریخی اهرنجان
«تپه تاریخی اهرنجان» که به نام «کول تپه» نیز شهرت دارد، در داخل شهر سلماس واقع شده است. باستان‌شناسان با کاوش‌های انجام شده در این تپه کهن، پیشینه آن را متعلق به دوران پیش از تاریخ ایران باستان عنوان کرده و بر این باورند که این تپه دارای قدمتی بالغ بر ۹ هزار سال است. امروزه این تپه را که چهار متر از سطح زمین‌های مجاور ارتفاع دارد به عنوان کهن‌ترین منزلگاه جوامع بشری در استان معرفی می‌کنند که برابر با اواخر هزاره هفتم و هشتم پیش از میلاد مسیح (ع) است.
نمونه آثار کشف شده در تپه تاریخی اهرنجان در هیچ یک از مناطق باستانی دیگر مشاهده نشده است
طی تحقیقات که کارشناسان، اشیایی همچون سنگ‌های ابسیدین، وسایل و ابزارآلات سفالی و سنگی در این محوطه کشف شده است که گواه تمدن کهن این منطقه از کشور است. سفال‌هایی که در این منطقه به دست آمده است غالبا مزین به عناصر هندسی و دست‌ساز و همراه با شاموت گیاهی است.
جالب است بدانید که برخی از کاسه‌های کشف شده در بخش زیرین لبه دارای لوله‌های کوتاهی است که طبق اظهارات کارشناسان تا به امروز نمونه‌ی مشابه آن در هیچ محوطه‌ی باستانی دیگری یافت نشده است. همچنین سنگ‌های ابسیدینی که در این تپه یافت شده، نشان‌دهنده‌ی تجارت مردم آن دوران با کناره‌ی دریاچه‌ی وان است.
از دیگر دیدنی‌های این شهرستان می‌توان به قلعه تمر، قلعه میناس، قلعه بردوک، قلعه هودر، قلعه زنجیر قالا، نقاشی‌هاهی صخره‌ای در روستای تاریخی آجواج، تپه معانجوق، تالاب چیچک، دره تمر، خسروا، امامزاده برگشاد، قلعه قارنی یاریق و دره زولا چای اشاره کرد.
آبشار ممکان
آبشار ممکان یکی از بزرگترین آبشارهای استان آذربایجان غربی است که در فاصله حدود ۴۰ کیلومتری شهرستان سلماس قرار گرفته است. این آبشار به ارتفاع تقریبی ۳۵ متر میباشد که در نزدیکی روستای ممکان ، مناظر بدیعی بویژه در زمستان خلق می کند. در تابستان نیز دوستداران طبیعت را جذب خود میکند.
دره زولاچای
دره زولاچای، در شهرستان سلماس قرار دارد که رودخانه زولا، در آن نیز جاری است. زولاچای یکی از زیباترین و قشنگ ترین مناطق شهرستان سلماس به شمار می‌آید. کوهها و مناطق سر سبز و آب رودخانه، زیبایی این منطقه را چند برابر کرده است. رود زولاچای رودی فصلی در سلماس است که از کوه های اطراف کهنه شهر جریان پیدا می کند و به دریاچه ارومیه می ریزد.
کلیسای محلم
در روستای محلم که ملحم نیز خوانده می شود دو کلیسا وجود دارد. از کلیسای قدیم آن جز یک در ورودی و چند طاق نیمه فرو ریخته چیزی برجا نمانده است. این کلیسا مربوط به سال ۱۸۸۰ است و بالای سر در آن تاریخ ۱۸۹۵ به چشم می خورد که البته حجاری آن جدید است. این اثر در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۶۱۵۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. کلیسای جدید را با فاصله تقریباً پانصد متری از کلیسای قدیم بنا کرده اند. در این کلیسا هم بجز برج ناقوس که اثری از ناقوس ندارد، و یک صحن ویران اثری به چشم دیده نمی شود.
