بزرگترین آب‌انبار ایران در شهرستان گراش استان فارس قرار دارد و تخمین زده میشود در سال 1295 تا 1300 هجری شمسی شروع به ساخت شده باشد و در بین سال‌های 1310 تا 1315 به بهره‌برداری رسیده باشد. در تاریخ بیست و هفتم دی ماه 1379 در آثار ملی ایران ثبت شده است. این آب انبار پس از اتمام ساخت آب‌انبار حاج اسدالله در سال 1286 و آغاز گسترده بی‌آبی ایران در 1288 ساخته شد. از ویژگی‌های بارز این آب‌انبار، منبع استوانه‌ای شکل آن، به عمق 21 و قطر 29 متر است که توانایی ذخیره بیش از 13,800 مترمکعب آب دارد. هرچند که در مورد سقف این بنا حرف و حدیث‌های زیادی وجود دارد، چراکه بعضی‌ها نقل می‌کنند که اصلاً ساخته نشده یا نیمه کاره مانده است. برخی نیز می‌گویند کامل ساخته شده و بر اثر زلزله یا باران تخریب شده است. با همه این تفاسیر، می‌دانیم که از نظر معماری آب انبارهای گنج‌البحر و حاج اسدالله کاملاً به یکدیگر شبیه‌اند و میتوان گفت که قرار بر داشتن گنبد بوده است. از آنجا که گفتیم گنبد نقش محافظت از آب‌انبار در برابر آلودگی ایفا می‌کند، می‌بینیم آب‌انباری که در گذشته مصارف آشامیدنی و آبیاری نخلستان‌های ساکنان آن را تأمین می‌کرده است، در حال حاضر پر از زباله‌های مختلف شده که آب آن را غیرقابل استفاده کرده است؛ اما همچنان این آب‌انبار قدیمی دست از ذخیره سازی آب برنمی‌دارد و پرآب است.
در جنوب ایران، شهرستان اوز به‌دلیل داشتن تعداد بسیار زیاد آب انبارهای شهری و غیر‌شهری، به هزار برکه معروف است و نکات جالبی نیز پیرامون این شهر وجود دارد. یکی از این موارد، پایبندی به استفاده از سنگ در ساختار اصلی این آب انبارهاست، همچنین تعداد این بناها که با احتساب آبانبارهای شهری و برون شهری حدود چهار هزار عدد تخمین زده شده، برآورد شده است که ذخایر آب آنها پایاپای سد بزرگ سلمان فارسی باشد. معروفیت یازده برکه به تجمع این دسته از آب انبارها در یک محیط نسبتاً کوچک و با فاصله بسیارکم از یکدیگر است و روزبه‌روز به تعداد آنها افزوده میشود. کارکرد کلی این آب انبارها به این ترتیب است که در طی بارندگی، آب باران از کوه‌ها سرازیر میشود و به محوطه‌ای هدایت میشود تا گل و لای آن گرفته شود. سپس به ورودی‌های مشترک این آب انبارها وارد میشود. باوجود راه‌اندازی تصفیه آب توسط خیرین و هزینه کم آن، همچنان بسیاری از ساکنین شهر به‌دلیل گوارایی و عادت به طعم آب این منابع، آب شرب خود را از این مخازن تهیه می‌کنند و نقش حیاتی، با ظرفیت قریب به 20 میلیون لیتر، در قطعی‌‌های موقت آب این منطقه ایفا می‌کنند.
دیگر آب‌انبار تاریخی اوز که سالیان سال قد برافراشته است، آب‌انبار ملامحمد اوز نام دارد. طی 280 سال سقف این آب‌انبار پنج بار از جمله در سال‌های 1297 و 1342 مورد ترمیم و مرمت قرارگرفته است، همچنان بزرگی و معماری استحکام آن، در آن زمان قابل تأمل و توجه است. این بنا در تاریخ 30 خرداد 1377 در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. قطر این آب‌انبار 18 متر و عمق آن 12 متر است؛ اما به‌دلیل خطر زیاد از محافظ فلزی نیز برخوردار است. داستان‌های جالبی سینه به سینه نقل میشود و نگارنده، خود نیز از زبان پیشینیانش خود شنیده‌است: «مفتی بزرگ و سابق این شهر، حاج شیخ محمد فقیهی که به درجات عالی عرفان رسیده بود، سجاده خود را روی آب این آب‌انبار می‌انداخته و نماز می‌خوانده و پس از اتمام نماز، با تکان دادن سجاده از آن گرد و غبار بلند می‌شده است.» در حال حاضر در آب‌انباری در سی متری آن نیز به اسم حاج قنبر، بیش از یک سال است که با توجه به بالا آمدن سفره آب زیرزمینی، آلوده به فاضلاب خانگی شده و به‌دلیل نبود شبکه فاضلاب شهری، فاضلاب وارد آب‌انبار میشود. مطابق بررسی‌های انجام شده کارشناسان بهداشت، محل قرارگیری این آب انبارها نشان میدهد که به‌دلیل آلودگی میکروبی نباید از آب آن برای مصارف آشامیدنی استفاده کرد. کجارو نیز به افرادی که قصد سفر به اوز را دارند توصیه می‌کند از نوشیدن آب مناطق شمالی شهر اکیداً خودداری کنند و در صورت تمایل، از مناطق جنوبی شهر از جمله یازده برکه و آب انبارهای اطراف آن استفاده کنند.
با وجود تاریخچه بحث‌برانگیز شهر اوز به‌دلیل تفاسیر مختلف از نامش، قدیمی‌ترین بنایی که در آثار ملی ایران ثبت شده، یک آب‌انبار بسیار قدیمی در فهرست آثار ملی ایران است. بانی خیر این آب‌انبار با توجه به لوح سنگی سردر، حاج محمد زینل شمسایان است. وی مقدمات ساخت آن را در دوره تیموریان فراهم کرده است. با بررسی این آب‌انبار که قدمت بسیار زیادی دارد و سقف آن نیز در معرض فرو ریختن است، اطلاعات مفیدی میتوان به‌دست آورد. همچون استفاده از سنگ در اندازه‌های مختلف، استفاده از ساروج و گچ دانه درشت معروف به کوپال، از دلایل استقامت آن در این سال‌ها بوده است. با وجود اینکه این آب‌انبار نیز مورد مرمت قرارگرفته است، نشانه‌های بی‌توجهی بسیاری را میتوان دید. از جمله این بی‌توجهی‌ها، ریزش بخشی از سقف، زنگ زدگی و ناخوانایی تابلو سازمان میراث فرهنگی کشور و عدم رسیدگی به محیط اطراف را با توجه به دورافتادگی منطقه، میتوان نام برد.
شهر قزوین به آب انبارهای زیاد و سبک معماری منحصربه‌فرد نسبت به آب انبارهای جنوب ایران معروف است. آب‌انبار سردار بزرگ را محمد حسن و محمد حسین خان سردار که از امرای قاجار بودند، بیش از دویست سال پیش بانی ساخت این آب‌انبار تک گنبدی شدند. این بنا در 8 شهریور 1355 در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. اگر با دقت از بیرون به آن نگاه کنید، گنبد آجرنمای کلاسیک آهن به‌همراه بادگیر فیروزه رنگی که وظیفه تهویه و خنک کنندگی را به عهده دارد، چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. با وجود ساده بودن گنبد کروی شکل آن، چنان دقتی در ساخت به‌کار رفته است که پس از دویست سال همچنان محکم و استوار در برابر زلزله‌های متعدد ایستاده است و همچنان سر خم نکرده است. از ویژگی‌های جالب و منحصربه‌فرد آن در حال حاضر، عدم آبگیری و تبدیل شدن به موزه‌ای با حال و هوای مطبوع در عمق دوازده متری زمین است که به لطف دسترسی پلکانی پاشیر برخلاف آب انبارهای جنوب ایران، به‌راحتی قابل بازدید عموم است.
همان طور که از نام این آب‌انبار پیدا است، ساخت این بنا همچون بازار و حمام وکیل از جمله جاهای دیدنی شیراز محسوب میشود که به دستور وکیل الرعایا یا همان کریم خان زند ساخته شده است. هرچند که دستور ساخت آب‌انبار فقط مربوط به این بنا نبود و دستور ساخت آب انبارهای حافظیه، دیوانخانه و هفت تن نیز صادر شده بود که در بین سال‌های 1139 و 1144 هجری شمسی ساخته شدند. این آب‌انبار در سال 1355 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. در حال حاضر تغییر کاربری داده و موزه آب نیز معروف است. اگر به این موزه سفر کرده باشید می‌بینید که ورودی آن همچون آب‌انبار سردار بزرگ قزوین به‌صورت پلکانی به‌سمت مخزن مکعبی راه پیدا می‌کند و برخلاف آب انبارهای جنوبی این استان معماری و ساخت متفاوتی دارد. البته در این موزه انواع ماکت‌های سازه‌های آبی مختلف از قبیل آب‌انبار، سد و قنات‌های قدیمی، نقاشی و تصاویر مدرن از مشاهیری است که با نورپردازی زیبای این محیط شما را غرق در تاریخ 250 ساله خود خواهد کرد.
از دیگر شهرهای ایران که آب انبارها تأمین آب ساکنان آن را برعهده داشته و همچنان نیز بر عهده دارند، شهر معروف نایین در استان اصفهان است. اغلب آب انبارهای این شهر از دوران صفوی به بعد ساخته شده است و علاوه بر تعداد زیاد، معماری منحصر به فردی نیز دارند. چراکه اغلب آب انبارهایی که مخزن استوانه‌ای دارند در جنوب ایران قرار دارند؛ اما آب‌انبار معصوم‌خانی که معروف‌ترین آن‌هاست منبع استوانه‌ای شکل دارد. از دیگر ویژگی‌های این بنا بادگیر با معماری متفاوت آن است که از سردر پاشیر به‌عنوان ستون استفاده می‌کند و مزایای این بادگیر نسبت به بادگیرهایی که بر سقف آب‌انبار قرار دارند این است که، تمرکز اصلی بر خنک کردن افرادی است که به این‌گونه آب انبارها پناه می‌آورند. از نکات جالب توجه آب انبارهای نایین میتوان به آب انبارهایی با ساخت متفاوت اشاره کرد و میتوان آب انبارهایی دید که با وجود دو مخزن، فقط از یک ورودی بهره می‌برند.
از دیگر شهرهای گرمسیری ایران در استان کرمان، شهر شهداد است. یکی از پدیده‌هایی که زندگی در چنین شرایطی را برای ساکنان راحت‌تر می‌کند، آب انبارهایی با چندین بادگیر هستند. آب‌انبار حاج محمد تقی نیز گل سرسبد آب انبارهای این شهر است که از ویژگی‌های بارز این آب‌انبار میتوان به معماری قاجاری این بنا پی برد. همان طور که می‌دانیم، باشکوه‌ترین معماری سردر آب انبارها به دوران قاجاریه برمی‌گردد و با دقت به سردر این آب‌انبار، مهر تأییدی بر این حرف است. علاوه بر این، لقب مدورترین آب‌انبار استان کرمان نیز بر دوش می‌کشد. بادگیرهای دورتادور آن علاوه بر زیبایی بیرونی، هوای مطبوع و خنکی حتی در چله تابستان در درون این بنای تاریخی به جریان می‌اندازد. همچنین 52 پله از سردر تا منبع، شما را همراهی می‌کند. در گذشته که این آب‌انبار که بخشی از آب شهر شهداد را تأمین می‌کرده، در زمستان از آب رودخانه آبگیری و جهت مصرف در تابستان با گندزدایی توسط نمک نگهداری می‌شده است. این بنا که بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته، در تاریخ 12 بهمن 1381 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
در جنوب زاینده‌رود و در زمینی به وسعت 75 هکتار، قبرستان تخت فولاد که آرامگاه مشاهیر، عرفا و دانشمندان و در حال حاضر شهیدانی است که به مزار بابا رکن نیز معروف است. در بین آرامگاه‌ها و تکیه‌های گوناگون، آب‌انباری هشت ضلعی با مناره‌های فیروزه‌ای خودنمایی می‌کند. در واقع این مناره‌های زیبای چهار‌متری بادگیرهایی هستند که همانند و هماهنگ با دریچه‌های آب‌انبار ورودی مشبک دارند. این آب‌انبار که ساخت آن به دوران قاجار نسبت داده میشود، در نوع خود یکی از زیباترین و منحصر به فردترین در نوع خود است. دیگر نکات جالب توجه، تخت بودن سقف این آب‌انبار است که از طریق پلکان میتوان به‌راحتی به آن دسترسی پیدا کرد. این بنای قدیمی که همچنان در حال ذخیره سازی آب خنک است، 10 خرداد 1382 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
یکی از جاهای دیدنی کرمان آب‌انبار علی‌مردان خان نام دارد، به جرعت میتوان گفت یکی از هنرمندانه‌ترین آب انبارهای ایران است. اولین موردی که نظر هر بیننده‌ای را جلب می‌کند ورودی مقرنس کاری شده آن است. چراکه در مقرنس کاری با استفاده از اشکال هندسی و حجم دادن به آن و تغییر در فرم، که اغلب در مساجد قدیمی همچون مسجد وکیل شیراز و مسجد شاه اصفهان به کار برده شده، میتوان مشاهده کرد. استفاده از چنین حجم‌های زیبا در کنار کاربری اصلی این بنا که وظیفه ذخیره آب ساکنان را بر عهده داشته است، میتوان از آن به‌عنوان اثر هنری خالص نام برد. تاریخ ساخت این آب‌انبار به دوران صفوی باز می‌‌گردد و منبع مکعبی به ابعاد 10 در 19.5 و عمق 9 متری است که توانایی ذخیره بیش از یک میلیون و هفتصد هزار لیتر آب دارد که گفته میشود بین دو تا شش ماه آب ساکنین را تأمین می‌کرده است. این اثر در تاریخ 26 اردیبهشت 1347 و در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
یکی دیگر از آب انبارهای استان یزد که به هفت بادگیر معروف است، در نزدیکی روستای متروکه و خالی از سکنه عصر آباد قرار دارد. ویژگی بارز این آب‌انبار، تعدد بادگیرهای آن است که موجب خنکی و تهویه بسیار مناسب آن می‌شده است. از نکات جالب توجه وجود دو منبع ذخیره‌سازی است که هرکدام از این هفت بادگیر، شش متر ارتفاع دارند. هرچند که اطلاعات دقیقی از مخزن این بنا در دسترس نیست، اما با توجه به بررسی‌های موجود میتوان حدس زد که منبع مکعبی داشته باشد. آب‌انبار هفت بادگیر در تاریخ 17 اسفند 1381 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، با این وجود به‌دلیل مسیر صعب العبور و کویری کمتر کسی از این اثر تاریخی بازدید می‌کند و روز به روز در زیر تل ماسه در حال فرو رفتن است. نکته قابل‌توجه اینکه با وجود مرمت، این بنا توسط سازمان میراث فرهنگی، مورد حمله و کاوش افراد سودجویی که به‌دنبال عتیقه هستند قرار گرفته است.
