گلیم یکی از صنایع دستی در ایران است که بیشتر توسط خانم های روستایی و عشایر بافته می شود. بافت گلیم و فرش از قدیمی ترین هنرهاست. نداشتن پرز مهمترین تفاوت گلیم با فرش محسوب می شود. جنس این زیرانداز بدون پرز از پشم طبیعی حیوانات اهلی است. در بعضی مواقع از مخلوط موی بز و پشم برای بافت گلیم استفاده می شود و شبیه بافتن سبد، نخ های پود از زیر و روی نخ های تار می گذارند. در این مقاله به مراحل بافت گلیم، انواع گلیم از نظر نوع بافت و روش های بافت گلیم اشاره شده است.
انواع بافت گلیم
در گلیم بافی ، نقشه کاربرد چندانی ندارد و معمولا” نقش آفرینی به طور ذهنی انجام می شود. گلیم های هر منطقه ، طرح و رنگ ویژه ای دارد، که با توجه به بافت آن از بافته های دیگر مجزا می شود. گلیم بیش از قالی سابقه و قدمت دارد . در واقع قالی در اثر تکامل گلیم، طی قرنهای متمادی پدید آمده است. برای بافت گلیم از بافت های زیر استفاده می شود.
بافت متعادل
در این گلیم تار و پود به صورت ساده بافته می شوند. یعنی بافت به شکلی است که تارو پود از روی هم رد شده و فاصله بین نخ های چله از هم کم گرفته می شود. این نوع گلیم را به صورت تک رنگ بافته به همین خاطر کمتر به عنوان یک گلیم تزئینی مورد استفاده قرار می گیرد گلیم متعادل اولین و ساده ترین شیوه بافت گلیم است که در آموزش انواع بافت گلیم آمده است. در انتهای بافت این نوع گلیم طرحی مربعی با تار و پودهایی که از روی هم رد شده اند، می بیند که زیبایی آن در سادگی طرح می باشد.
بافت پود نما
بافت پود نما را پودرو هم می گویند. در این نوع گلیم تعداد پود ها بیشتر از تارها بوده برای همین پودرو هم نامیده می شود. از دیگر ویژگی های این نوع قالی این است که تارها دیده نشده و پشت و روی گلیم یکی است. یعنی به صورت دورو قابل استفاده خواهد بود. این نوع گلیم در دو نوع ساده و چاک دار بافته می شود. در مدل چاک دار رنگ پود را تغییر داده و به این شیوه بین تارهای چله فاصله ایجاد می شود. در آموزش انواع بافت گلیم آمده است در بافت گلیم پودنمای چاکدار، پود دور آخرین تار از یک رنگ دیگر بر خواهد گشت. این نوع بافت حالت پلکانی دارد و علت آن هم این است که به دلیل تغییر رنگ بین تارهای چله فاصله ایجاد می شود.
بافت پودنمای متصل
در بافت پودنمای چاکدار مشکلی که پیش می آید، فاصله ای است که بین تارهای چله به دلیل تغییر رنگ رخ می دهد. در روش پودنمای متصل از طریق پیچیدن پودهای رنگ های مجاور به اطراف تار مشکل چاکدار بودن گلیم را حل کرده اند. این روش باعث می شود در گلیم فاصله و شکافی دیده نشود.
بافت پود نمای متصل مشابه روش چاکدار است. اما پود های غیر همرنگ به دور یک تار پیچیده می شوند و از این رو چاک و شکافی در بافته ایجاد نمی شود.با اینکه پود ها در محل شکاف از یکدیگر عبور کرده و بافته گلیم را متصل می نمایند.
بافت پیچشی
در بافت پیچشی از نقوش متعدد و مختلفی استفاده می کنند. بافت پیچشی را با استفاده از تار و پود و رنگ های رنگی می بافند. این کار باعث می شود گلیم بافته شده شبیه قالی باشد. این شیوه گلیم بافی با استفاده از الگوهای ریاضی اجرا شده و نخ های رنگی به دور تارها بر اساس همین الگو بافته می شوند. در واقع با استفاده از الگوهای ریاضی در این گلیم ایجاد نق می کنند.
در این شیوه علاوه بر نخ تار و نخ پود از پودی نازک نیز در بافت استفاده می شود و در واقع پود به حالت پیچش از میان نخهای تار عبور نموده، سپس با عبور پود نازک و کوبیدن آن با شانه، عمل در گیری نخ های تار و پود قطعی می شود. این شیوه بافت که بسیاری از صاحب نظران آن را حدواسطی میان گلیم بافی و قالی بافی دانسته اند، در واقع آخرین منزلگاه تکامل گلیم بافی به قالیبافی می باشد. بافت گلیم معروف به ورنی در آذربایجان شرقی و نیز بافت گلیم معروف به شیریکی پیچ در استان کرمان بدین شیوه است. این نوع گلیم ها را که به شیوه پود پیچی بافته می شوند سوماک نام نهاده اند. گاهی روی گلیم ها راسوزن دوزی می کنند، این گلیم ها به گلیم سوزنی شهرت دارند.
شیوه های بافت انواع گلیم
مرحله چله کشی اولین مرحله بافت گلیم است. وقتی چله کشی روی دار انجام شد، کوجی را که یک قطعه از جنس چوب و به شکل استوانه ای با قطر ۴ سانتی متر و طول آن برابر با عرض گلیم می باشد به دار قالی و روی چله نصب میشود. در تولید و بافت گلیم، چند رج ساده که به گیس بافی مشهور است، آغاز کننده ی بافت گلیم می باشد. حدودن ۱۵ سانتی متر از ابتدای چله ها را هم به عنوان ریشه در نظر گرفته و در نهایت نوبت به بافت گلیم می رسد.سه روش برای بافت انواع مختلف گلیم وجود دارد: گلیم ساده بافت، گلیم برجسته، گلیم ورنی.
گلیم ساده بافت:
در این بافت نخ های پودر از زیر و روی نخ های چله (تار) می گذرند. برای بافت گلیم ساده بافت از نقشه هایی هندسی که در همان لحظه به ذهن بافنده می رسد استفاده می شود. به عبارت دیگر بافنده از هیچ نقشه ی آماده ای استفاده نمی کند. گلیم ساده بافت یک رو دارد.
ساده ترین نوع بافت از زمانی که انسان بافتن را آموخت، بافت متعادل است که تاروپودها از زیر و روی یکدیگر رد شده و درهم بافته می شود. در این روش بافت، معمولا حد فاصله نخ های چله با یکدیگر کم است. این نوع بافت، معمولاً تک رنگ است و جنبهٔ تزئینی ندارد. این بافت، گاهی روی کناره های غیرتزئینی قالی های گلیم باف، گره باف و در آستر خورجین ها دیده می شود.
عمده ترین نقش هایی که در بافت گلیم ساده باف استفاده می شود، نقوش هندسی بوده و کمتر نقوش منحنی در بافت آنها استفاده می شود. در برخی مواقع روی این نوع از گلیم ها با استفاده از الیاف پشم نقوشی ترسیم می شود که شبیه شکل های هندسی هستند. گلیم ساده باف یکی از شیوه های بافت گلیم است که در خیلی از شهرهای ایران بافت آن عمومیت دارد که البته ممکن است در هر شهر از نقوش مختلف و متفاوتی استفاده شود.
گلیم های ساده به دو شیوه ی پود گذاری و پود پیچی بافته می شوند.
روش پود گذاری: در این نوع بافت از نخ های تار و نخ های پود استفاده می شود. نخ های رنگارنگ پود از زیر و روی نخ های تار می گذرند. برای پیدایش نقش های گلیم رنگ نخ های پود را باید تغییر داد. در روش پودگذاری هر دو طرف گلیم صاف، هم شکل و همرنگ هستند.
روش پود پیچی: در این روش به جز نخ های تار و پود، از نخ های نازک پودی دیگری هم استفاده می کنند. این نخ های نازک به صورت پیچشی از میان نخ های تار عبور می کنند. سپس با کوبیدن شانه، نخ های تارو پود به طور قطعی با هم درگیر می شوند. این روش حد واسط قالی بافی و گلیم بافی محسوب می شود.
گلیم ورنی:
این نوع بافت شبیه گلیم ساده بافت از نقشه های هندسی و ذهنی استفاده می شود. بدون پرز و یک رو می باشد. تفاوت بافت ورنی با بافت ساده این است که ایجاد نقش و طرح روی ورنی با استفاده از پودگذاری اضافی انجام می شود. درحالیکه در گلیم ساده بافت نقش ها توسط پود بوجود می آید.
از دیگر ویژگی های این گلیم این است که بدون نقشه بافته شده و بافنده با استفاده از نقشه ای که در ذهن دارد آن را اجرا می کند. گلیم ورنی بیشتر توسط عشایر شهرهای مغان و ارسباران و مشکین شهر بافته شده و البته در شهرهایی مانند کرمان و کردستان هم با نقش و نگارهای متفاوتی اجرا می شود. در کردستان گلیم ورنی را با نام شیریکی پیچ می شناسند.
گلیم برجسته:
زمینه ی گلیم برجسته ساده است. ولی طرح و نقشه ی اصلی آن همانند فرش پرز دار است. به صورتی که بر روی چله گلیم، از روی نقشه قالی گره می زنند و در آخر پرزهای اضافی با قیچی کوتاه می شود.
مراحل اصلی بافت گلیم را بیاموزیم
