در تمام لحظات زندگی گوش دادن به موسیقی احساس آرامش فوق العاده ای به انسان می دهد که با هیچ چیز دیگری قابل مقایسه نیست. ساز سه تار یکی از موسیقی هایی است که می توان در خلوت خود با آن آهنگ های بی نظیری را اجرا کرد و با خلق قطعه های بی نظیر، آثاری جاویدان به جای گذاشت. در ادامه برجسته ترین چهره های سه تار نواز ایرانی را خواهید شناخت.در این مقاله می خواهیم شما را با اساتید بزرگ سه تارنواز ایران آشنا نماییم. پس چنانچه مشتاق به آشنایی با این استعدادهای برتر موسیقی سه تار هستید این مطلب را تا انتها دنبال نمایید.
میرزا عبدالله فراهانی
این استاد شیرازی در سال 1222 شمسی در شیراز دیده به جهان گشود. این استاد برجستهٔ موسیقی ایرانی و نوازندهٔ سرشناس تار و سه تار دومین فرزند آقا علی اکبر فراهانی (بعد از میرزا حسن) بود. او از چهره های تأثیرگذار در موسیقی ایرانی می باشد و ردیف موسیقی ایرانی را به نظم درآورد. میرزا عبدالله، فرزند آقاعلی اکبر خان فراهانی، نوازندهٔ تار دوران ناصرالدین شاه و پدر احمد عبادی نوازندهٔ بزرگ سه تار بود. از شاگردان او می توان مهدی قلی هدایت، فرصت شیرازی، ابوالحسن صبا، حسین هنگ آفرین، سید حسین خلیفه، مهدی خان صلحی، اسماعیل قهرمانی، سید مهدی دبیری، حاج آقا مجرد ایرانی و فرزندش احمد عبادی را نام برد. وی با تجدید نظر در دستگاه های دوازده گانه موسیقی ملی ایران و ادغام بعضی از آن ها با هم، هفت دستگاه کامل و مجزا پدیدآورد که این هفت دستگاه توسط سه تن از شاگردانش به نام های میرزا نصیر، فرصت شیرازی و مهدی قلی هدایت طی هفت سال نت نویسی شد. استاد میرزا عبدالله، در نواختن تار هم استاد بود، ولی شهرت وی بیشتر در نواختن سه تار است. او چهار فرزند به نامهای مولود، ملوک، جواد و احمد داشت که همه آن ها با موسیقی مأنوس بودند. وی در سال ۱۲۹۷ خورشیدی در سن ۷۵ سالگی در تهران درگذشت.
استاد ارسلان درگاهی
او متولد سال ۱۲۸۱و شهر تهران میباشد. وی که از کودکی به هنر علاقمند بود برای تحصیل به مدرسه ی کمال الملک رفت و در ۱۵ سالگی نزد درویش خان نوازندگی تار و سه تار را شروع و توانست نشان تبرزین طلایی را از استاد درویش خان دریافت کند.
ارسلان درگاهی با نواختن تار و سه تار همراه با آواز قمرالملوک و ضبط صفحه به محبوبیت زیادی دست پیدا کرد. البته او هرگز بصورت حرفه ای شغل نوازندگی را انتخاب نکرد و به عنوان کارمند مشغول به خدمت بود و به همین دلیل در نوازندگی از نام مستعار امیر ارسلان استفاده میکرد.
بعدتر نیز چون به سه تار علاقه ی بیشتری داشت، نوازندگی تار را کنار گذاشت. از میزان هنر و تبحر او در نوازندگی به نقل قول روح اله خالقی اشاره میکنیم که او را باادب، لطیفه گو، با ذوق و دوست داشتنی میداند.
درمورد او می گوید: "ارسلان درگاهی موسیقی را نه برای جلب توجه، بلکه برای علاقهٔ ذاتی اش دنبال می کند و در عصری که بسیاری از هنرمندان به نام هنر، موسیقی را به ابتذال کشاندند، وی خود را از آنها جدا می گیرد و فقط در محافل آشنا و دوستان می نوازد."
استاد جلال ذوالفنون
در سال 1316 شمسی در آباده فارس بدنیا آمد. اولین مربیان او درموسیقی پدرش حبیب ذوالفنون و برادر بزرگش محمود ذوالفنون بودند. ایشان از نه تا هجده سالگی در هنرستان موسیقی ملی به روش آکادمیک به تحصیل پرداختند. پس از آن به مدت 4 سال در دانشگاه تهران از 1967 تا 1971 میلادی با موسیقی کلاسیک آشنا شد و بعد از آن بتدریج تقریبا از همه استادان زمان به طور مستقیم و غیرمستقیم همچون ارسلان درگاهی، ابوالحسن صبا، روح اله خالقی، موسی معروفی، جواد معروفی، حسن صبا، نورعلی برومند، دکتر مسعودیه، دکتر داریوش صفوت، یوسف فروتن، سعید هرمزی و علیرضا مشایخی بهره گرفت. عمده ترین فعالیت های هنری ایشان عبارتند از
- فعالیت در سازمان رادیو و تلویزیون
- تدریس موسیقی درکانونهای هنری و آموزشی از مقطع کودکستان تا دانشگاه
- کنسرت های متعدد در ایران- ژاپن- کشورهای اروپایی- امریکا-کانادا- استرالیا
- همکاری با موریس بژاز در زمینه تلفیق موسیقی ایرانی با باله های اروپایی
- همکاری با موسسه WORD MUSIC INSTITIUTE به منظور اجرای کنسرت در نیویورک و معرفی موسیقی ایران به ملل دنیا 1994
- اجرای کنسرت در محل سازمان ملل متحد در نیویورک به منظور معرفی موسیقی ایران به سایر ملل در سال 1994
- تألیف کتابهای متعدد در زمینه آموزش موسیقی
محمدرضا لطفی
محمدرضا لطفی یکی از چهره های به نام و شناخته شده در موسیقی ایرانی استو او متولد در ماه ۱۳۲۵ در شهر گرگان است.
پدر او علاوه بر شعل معلمی، نوازنده ی تار و خواننده نیز بوده است. برادر لطفی نیز تار مینواخته است. خود لطفی میگوید بیشتر تحت تاثیر برادرش به نوازندگی تار علاقمند شده است تا پدرش.
او در طول تمام زندگی حرفه ای خود، مشغول تلاش برای حفظ موسیقی سنتی ایرانی و آموزش آن به علاقمندان و شاگردانش بوده است. او نوازنده ای بسیار چیره دست و با تکنیک بود و همواره شور و اشتیاقی خاص نسبت به موسیقی سنتی و نوازندگی تار داشت.
زندگی هنری او برای علاقمند موسیقی بسیار تاثیرگذار است و او را به چهره ای جاودانه در عرصه ی موسیقی سنتی ایران تبدیل کرده است.
لطفی هم زمان با تار، به نوازندگی ویولن کلاسیک نیز مشغول بود و به گفتهٔ خودش، زمانی در ۲۳ سالگی پس از اینکه تمامی آموزش های ردیف، رِنگ ها، ضربی ها و… را پشتِ سر گذاشته بود، موسیقی ایرانی را رها کرد تا به سراغ موسیقی کلاسیک غرب برود و در آمریکا ادامهٔ تحصیل بدهد.
بنابراین برای مدت ها تنها به فعالیت در زمینهٔ موسیقی کلاسیک غربی، و نوازندگی ویولن پرداخت. خودش نقل می کند که پس از مدتی یک روز چشمش به سه تارش، که روی دیوار اتاق آویزان بود، افتاد و از روی دل تنگی با این ساز، سه تار را برداشته و به نواختن مشغول شده است. وی اضافه می کند:
«همین که دوتا ناخن به آن زدم، اشک از چشمانم سرازیر شد. دیدم که موسیقی غرب چنین حالتی را هیچ وقت به من نمی دهد.»
محمدرضا لطفی دوران سربازی خود را با سپاهِ دانش به سنندج رفته بود و در همین زمان با خانوادهٔ کامکار آشنا شد. به واسطهٔ همین آشنایی وی با قشنگ کامکار از اعضای گروه کامکار معروف آشنا شد و در نهایت ازدواج کرد البته لطفی و قشنگ کامکار در نهایت از یکدیگر جدا شدند.
قشنگ کامکار اولین خانمی هست که پس از انقلاب به منظور اجرای موسیقی به روی صحنه رفت و بعدها به همراه سیما بینا کنسرت هایی ویژه بانوان در خارج از کشور برگزار کرد که امید لطفی حاصلِ این ازدواج است.
کیهان کلهر
او متولد آذرماه سال ۱۳۴۲ در شهر کرمانشاه میباشد. کمانچه ساز تخصصی این نوازنده و آهنگساز ایرانی است. البته علاوه بر کمانچه، سه تار، تنبور و شاه کمان نیز مینوازد.
او را میتوان یکی از هنرمندان فعال و شناخته شده در عرصه ی بین المللی موسیقی دانست، از آنجا که او با هنرمندانی از موسیقی ملت های دیگر نیز همکاری داشته است، از جمله اردال ارزنجان از ترکیه، شجاعت حسین خان از هند، یویوما از چین، عالیم قاسیف از آذربایجان، ارکستر فیلارمونیک نیویورک، بروکلین رایدر از آمریکا و.... کلهر در زمینه ی موسیقی متن فیلم نیز تجربه داشته است.
او با چهره های سرشناس موسیقی ایرانی نیز همکاری های زیادی داشته است. محمدرضا شجریان، حسین علیزاده، شهرام ناظری و علی اکبر مرادی از جمله هنرمندانی هستند که با وی همکاری کرده اند.
کلهر برای آلبوم های بی تو بسر نمیشود، باران، فریاد و فراتر از نقشه جغرافیا کاندید جایزه ی گرمی شده است و در ۵۵ امین دوره جوایز گرمی نیز، برای آلبوم ، برای آلبوم sing me home با همکاری گروه جاده ابریشم که رهبر آن یویوما بود، توانست جلیزه ی گرمی را برنده شود.
کیهان کلهر، جایزهٔ هنرمند برتر سال ۲۰۱۹ در فستیوال جهانی موسیقی وومکس را در تاریخ ۵ آبان ۱۳۹۸ در کشور فنلاند دریافت کرد و این جایزه را به محمدرضا شجریان تقدیم نمود.
کیوان ساکت
او در سال ۱۳۴۰ در شهر مشهد به دنیا آمده است. از سنین پایین یادگیری موسیقی و نقاشی را شروع کرد و نزد استادانی چون صادق لپد در زمینه ی نقاشی و دایی خود منوچهر زمانیان در زمینه ی موسیقی تحصیل کرد.
پس از مدتی منوچهر زمانیان از مشهد نقل مکان کرد و بعد از او حمید متبسم استاد آن کلاس شد. بعد از اینکه متبسم در مشهد ماندگار شد بین او و کیوان ساکت دوستی شکل گرفت و کیوان ساکن یادگیری تار را نزد او ادامه داد.
پس از مهاجرت متبسم از ایران ساکت خودش مشغول تمرین ساز بود و گه گاهی نیز از محضر اساتیدی چون محمدرضا لطفی، حسین علیزاده و هوشنگ ظریف استفاده میبرد.
سپس در سال ۶۹ استاد پرویز مشکاتیان از وی برای به عهده گرفتن مسئولیت گروه عارف دعوت کرد و درطول این همکاری آثار مختلفی از جمله چندین آلبوم با صدای ایرج بسطامی و علیرضا افتخاری و چندین کنسرت در داخل و خارج ایران اجرا شدند.
وی در ۵۷ نیز گروه وزیری را ایجاد کرد که کنسرت های زیادی برگزار کرده اند.
استاد حسین علیزاده
استاد حسین علیزاده در سال 1330 در تهران به دنیا آمد. در هنرستان موسیقی ملی نزد هوشنگ ظریف، علی اکبر شهنازی و حبیب الله صالحی به فراگیری تار پرداخت . پس از دریافت دیپلم از هنرستان در سال 1349 به گروه موسیقی دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران راه یافت و نزد اساتیدی همچون اکبر شهنازى، نورعلى برومند، یوسف فروتن، عبدالله دوامى، هوشنگ ظریف و … فراگیری موسیقی ایرانی را ادامه داد. در دوران تحصیل با ارکستر ایرانی تالار رودکی همکاری داشت. و از فصل هنری 1352-51 با گروه های مرکز حفظ و اشاعه موسیقی در جشن هنر شیراز به اجرای برنامه پرداخت. در سال 1355 به اتفاق پرویز مشکاتیان گروه عارف را تشکیل داد و برنامه های متعددی را در داخل و خارج از کشور به اجرا درآورد.
مهمترین فعالیت های آموزشی استاد علیزاده عبارتند از:
- تدریس در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
- مرکز حفظ و اشاعه موسیقی
- کانون فرهنگی- هنری چاووش
- هنرستان موسیقی، و کلاسهای خصوصی
- عضویت در هیات علمی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران
- ریاست هنرستان موسیقی(پسران)
- تجزیه و تحلیل موسیقی ایران در مراکز آموزشی و هنری آلمان و فرانسه
- شرکت در سمینار شرق شناسی دانشگاه یو. سی. ال. ای. (آمریکا)، دانشگاه سیاتل (آمریکا).
استاد قشنگ آزاد
قشنگ کامکار یکی دیگر از اساتید سنتور نواز ایرانی است که در تاریخ ۲۵ بهمن ۱۳۳۲ در سنندج متولد شد. نوازندهٔ سه تار و ویلن و از اعضای گروه کامکارها است. قشنگ کامکار علاوه بر شرکت در اجراهای گروه کامکاران، کنسرت هایی ویژه بانوان در خارج از ایران اجرا کرده است. وی همسر سابق محمدرضا لطفی بود، که از هم جدا شدند و امید لطفی فرزند مشترک این دو هنرمند است.
استاد داوود آزاد
داوود آزاد در سال ۱۳۴۲ در شهر ارومیه دیده به جهان گشود. ایشان خواننده، نوازنده و آهنگ ساز موسیقی ایرانی است که به سازهای تار، سه تار، عود، رباب، تنبور، دف و کمانچه تسلط داشت. وی در سن بیست سالگی شروع به یادگیری موسیقی کرد. او استادی در این زمینه نداشته و با تحقیق در آثار هنرمندانی چون غلامحسین بیگجه خانی و سعید هرمزی توانست کمبود استاد را جبران کند. او علاوه بر نوازندگی، به خوانندگی آثار خویش نیز می پردازد. وی از علاقه مندان موسیقی تلفیقی می باشد و در این زمینه آثاری ارائه داده است داود آزاد بیش از سیصد کنسرت در ایران، هند، اروپا، آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی و استرالیا اجرا کرده است. از این جمله میتوان به اجراهایی در دانشگاه های کمبریج، آکسفورد، لندن و مونیخ اشاره کرد. داود آزاد اولین موزیسین ایرانی است که با موضوع موسیقی ایرانی در دانشگاه آکسفورد سخنرانی کرده است.
استاد بهداد بابایی
بهداد بابایی در سال ۱۳۵۲ در نیشابور به دنیا آمد. او آموزش سه تار را از ۷ سالگی نزد دایی خود، پرویز مشکاتیان آغاز کرد. او همچنین از آموزش های محمد فیروزی و زیدالله طلوعی بهره برد. بابایی، پس از فراگیری ردیف میرزاعبدالله، ردیف آقا حسینقلی را نیز نزد داریوش پیرنیاکان آموخت. او همچنین، تئوری موسیقی و سلفژ را نزد محمدرضا درویشی آموزش دید و به مدت دو سال نیز از کلاس های دورهٔ عالی محمدرضا شجریان در زمینهٔ جواب آواز استفاده کرد.
بهداد بابایی در سال ۱۳۷۳ به عنوان تک نواز به عضویت گروه عارف در آمد. او با خوانندگان برجسته ای همچون محمدرضا شجریان (در آلبوم در خیال)، ایرج بسطامی (در آلبوم بداهه خوانی و بداهه نوازی)، حمیدرضا نوربخش، شهرام ناظری و علی جهاندار به عنوان تک نواز همکاری کرده است. او با گروه های عارف و شهنازی، کنسرت هایی در داخل و خارج کشور داشته است. بابایی سابقهٔ تدریس در دانشگاه هنر را دارد و هم اکنون مدیریت کانون موسیقی عارف را به عهده دارد.
استاد علی اکبرخان شهنازی
علی اکبر خان شهنازی نوازنده برجسته سه تار و مدرس موسیقی سنتی قدیم ایران است. وی از شاگردان پدر و عمویش “میرزا حسینقلی” و “میرزا عبدالله” بود و سپس برای اتمام تحصیلات خود به نزد “درویش خان” رفت و اصول نوازندگی را آموخت.
وی را باید به عنوان تکنواز و همنواز تار در مجامع مختلف و مدرس این ساز و ردیف های سازی و نواساز دانست.
از جمله آثار این آهنگ ساز می توان به صفحات گرامافون حاوی تکنوازی تار و ساخته های خودش اشاره کرد که همراه با نوازندگان و خوانندگان مختلف از جمله دماوندی و اقبال السلطان و … به اجرا در آمده اند .
از جمله آثار انتخابی این آهنگ ساز می توان به افشاری با دماوند ، همایون و سه گاه با اقبال السلطان و … اشاره کرد.
پیش در آمد ابوعطا، تصنیف ابوعطا، رنگ سه گاه و تصنیف چهارگاه و پیش در آمدهای مختلف از جمله بهترین آثار اوست، ضمن آنکه و ی در زمینه تالیف نیز دارای آثاری چون ردیف عالی تار به روایت میرزا حسینقلی و ردیف تار به روایت خودش می باشد که “رضا وهدانی” آن را تنظیم و نت نویسی نموده است.
از جمله شاگردان این آهنگساز برجسته می توان به محمد حسن عذاری، حبیب الله صالحی، رضا وهدانی، هوشنگ ظریف، محمدرضا لطفی و داریوش پیرنیاکان اشاره کرد.
حسن کسائی
استاد حسن کسائی در تاریخ ۳ مهر ۱۳۰۷ در خانواده ای تاجرپیشه به دنیا آمد. وی که از کودکی علاقهٔ زیادی به موسیقی داشت، از سن دوازده سالگی شروع به نواختن نِی کرد و در سن سیزده سالگی به مکتب استاد نوایی رفت (نوایی از شاگردان نایب اسدالله است و دیگر شاگرد نوایی، یاوری می باشد که او هم اصفهانی است). کسایی در محضر استاد صبا به نواختن ردیف ها پرداخت و با هنرمندانی چون خالقی، مشیر همایون و حسین محجوبی نیز می نواخته است. وی کنسرت هایی نیز با ادیب خوانساری و اجراهایی با تاج اصفهانی داشته است. حسن کسائی در اصفهان سال ها مکتب دار موسیقی اصفهان در رشته های نی، سه تار و آواز بوده است. اگرچه بیشتر آثار حسن کسایی بداهه نوازی است تا موسیقی پیش ساخته، ولی امروز بخش زیادی از ضربی ها و حتی آوازی های نوازندگان نی، بهره گرفته از نوازندگی های اوست. کسائی در نواختن نِی ایرانی همانند نداشت و در اوقات فراغت به تکمیل سه تار می پرداخت. وی در زندگی هیچ دلبستگی ای به جز موسیقی نداشت.
میرزا محمد تربتی خراسانی, مشهور به مشتاقعلی شاه
در حدود سال ۱۱۳۵ شمسی در اصفهان به دنیا آمد. اصلش از تربت حیدریه و فرزند میرزا مهدی بود.در کودکی پدرش را از دست داد و برادران نامهربان اش سرپرستی او را برعهده گرفتند. ابتدا مجبور به کار در کارگاه شعر بافی شد و همزمان فتون آواز خوانی را یاد گرفت و سپس به نوازندگی سه تار روی آورد و به قولی «شهره آفاق و خوش لحن و خوش پنجه» شد و توسط میرزا جعفر اصفهانی, وزیر کریم خان زند, به دربار زندیه در شیرازراه یافت. مشتاق بعدها به تصوف گرایش پیدا کرد و به نام طریقتی مشتاقعلی شاه مشهور شد و به همراه نورعلی شاه به شهرهای اصفهان, مشهد و هرات سفر کرد و سرانجام معصومعلی شاه از او خواست تا به کرمان برود. مشتاق خواندن و نوشتن نمی دانست اما آواز می خواند, سه تار می نواخت و سیم چهارم هم به سه تار افزود که به سیم مشتاق مشهور شد. مشتاق در کرمان پرآوازه شد و شهرتش خشم حاسدان و متعصبان را برانگیخت و در بیست و هفتم رمضان ۱۲۰۶ برابر با سی ام اردیبهشت ۱۱۷۱ وقتی در راه سفر به کربلا بود یکی از وعاظ شهر بهنام عبدالله واعظ کرمانی, مشهور به سگو, که دنبال فرصت می گشت, حکم به سنگسار کردن و قتل او داد.
وی پیشتر نیز با مشتاق اختلاف و مجادله داشت, چرا که مشتاق نام سه تارش را چوب سگ زنی گذاشته بود و واعظ نیز کاری کرده بود تا او و نورعلی شاه را در مشهد دستگیر کنند و موی سرشان را بتراشند. در ماجرای کشته شدن مشتاق که به واقعه هایله مشهور شد, او را به همراه یکی از یاران وفادارش, درویش جعفر علی, در مقابل مسجد جامع کرمان کشتند و هر دو را در جوار هم, در مزار میرزا حسین خان کرمان, به خاک سپردند. در عهد محمد شاه قاجار مقبره ای بر مزار مشتاق ساختن که به گنبد مشتاقیه مشهور شد. این بنا مرمت شده است و سه گنبد نیز نامیده می شود. حیات کوتاه و پر رمز و راز مشتاقعلی شاه روشنگر راه کنکاش در پیشینه سه تار است تا دوره زندیه. برای ماده تاریخ سال درگذشتش سروده اند: « قطره پویا سوی بحر بیکران»
حسین هنگ آفرین
متولد سال ۱۲۵۰ شمسی در تهران, فرزند عبدالله خان, نوه محمد تقی خان قاجار و نتیجه حسینعلی خان جهانسوز برادر فتحعلی شاه قاجار بود. محمدتقی خان با علی اکبر فراهانی رفاقت داشت و فرزندش عبدالله خان با نوازندگی تار آشنا بود و با فرزندان علی اکبر, یعنی میرزا عبدالله و آقا حسینقلی,معاشرت داشت. هنگ آفرین از شش سالگی شروع به یادگیری نوازندگی کمانچه کرد و سپس به شعبه موزیک مدرسه دارالفنون رفت و ویولون, پیانو و تئوری موسیقی غربی را در آنجا آموخت. وی همزمان با آموختن سه تار نزد میرزا عبدالله پرداخت و یک دوره ردیف را پیش او نواخت و نت نویسی کرد. هنگ آفرین مشهور به «حسین خان ر» بود و در ارکستر موسیقی انجمن اخوت نیز نام طریقتی سرور علی را داشت.
در یکی از جشن های انجمن اخوت حسینعلی نکیسا از علی اکبر شیدا را خواند و هنگ آفرین آواز او را با سه تارهمراهی کرد. هنگ آفرین در ایام سالخوردگی نیز به خوبی سه تار می نواخت و در اجرای رنگ ها مهارت بیشتری داشت. در دوره ای که آموزش سه تار رایج نبود وی هنرجویان معدود سه تار را با سخاوت و به روش سنتی آموزش می داد. حتی ابوالحسن صبا که بیشتر وقتش را برای آموزش ویولن ایرانی صرف میکرد هنرجویان سه تار را پیش او می فرستاد. نصرالله زرین پنجه و محمد مهدی کمالیان از شاگردان هنگ آفرین هستند. هنگ آفرین در هشتم آبان ۱۳۳۱ درگذشت و در گورستان ظهیرالدوله تهران به خاک سپرده شد. در رثایش سروده اند:« به موسیقی شرق و غرب و بصیر/ به هر ساز و آلات آن هم خبیر»
مهدی صلحی, مشهور به منتظم الحکما
متولد حدود سال ۱۲۵۵ شمسی در تهران, فرزند نظام العلما و از خاندان ملا محمد تقی برغانی, امام جمعه قزوین و معروف شهید ثالث بود. منتظم الحکما که به طبابت اشتغال داشت سه تار هم می نواخت و در سه تار نوازی شاگرد محمد صادق خان سرور الملک و نیز شاگرد و خلیفه مکتب میرزا عبدالله بود. او هفته ای سه روز در کلاسی که دایر کرده بود به تدریس سه تار می پرداخت. محمد ایرانی مجرد, عبدالله دادور و سید مهدی دبیری از شاگردانش بودند و علی نقی وزیری یک دوره ردیف را نزد او نواخت. وی همچنین از اعضای انجمن اخوت بود و در ارکستر موسیقی انجمن سه تار می نواخت. غلامحسین درویش که سه تار را نرم و لطیف می نواخت معتقد بود منتظم الحکما سه تار را به قدرت مینوازد.
یکی از مهمترین کارهای منتظم الحکما نواختن ردیف موسیقی دستگاهی ایران با سه تار بود که نت نگاری آن را مهدیقلی هدایت, مشهور به مخبر السلطنه, انجام داد. دوست صمیمی مهدی قلی هدایت و همراه همیشگی اش در سفرها و ماموریتهای اداری بود و آن دو توانستند از سال ۱۲۹۴ تا ۱۳۰۱ شمسی ردیف سازی سه تار را به صورت مجموعه ای به عنوان هفت دستگاه موسیقی ایران به روایت منتظم الحکما ثبت کنند. منتظم الحکما با خواننده ی بم خوانی به نام اسدالله خازن الممالکی مانوس بود و میرزا محمد نصیر حسینی, مشهور به فرصت الدوله شیرازی, او را در موسیقی, فارابی عصردر طب, ثانی بوعلی میدانست. متاسفانه هیچ اثر شنیداری از نواخته های منتظم الحکما ضبط نشده. او در حدود سال ۱۳۳۰ شمسی در تهران درگذشت.
موسی معروفی
متولد سال ۱۲۶۸ شمسی در تهران, فرزند اسماعیل خان امین الملک بود و خانواده اش از اشراف معاشر با اهل موسیقی, بخصوص نوازندگانی مانند حبیب سماع حضور و آقا حسینقلی فراهانی بودند. در جوانی عکاسی را نزد یوسف صورتگر فراگرفت و همزمان نوازندگی سه تار را نیز از او آموخت. از اسفند ۱۲۹۶ تا تیر ۱۳۰۰ ردیف موسیقی دستگاهی ایران را هفته ای دو روز نزد غلامحسین درویش با تار یاد گرفت و موفق به دریافت تصدیق نامه و مدال تبرزین طلا شد. مقدمات تئوری موسیقی و نت نگاری را نیز از حسین هنگ آفرین فرا گرفت و خود کلاس موسیقی دایر کرد. با تاسیس مدرسه عالی موسیقی در سال ۱۳۰۲ شمسی توسط علی نقی وزیری به آموختن تئوری موسیقی و تار نوازی نزد وزیری ادامه داد و نخستین کنسرت موسیقی اش را در ۲۶ بهمن ۱۳۰۶ در سالن گراند هتل تهران برگزار کرد. کتاب های اول و دوم دستور مقدماتی تار و سه تار هنرستان که در سال های ۱۳۳۰ و ۱۳۳۱ شمسی انتشار یافتند با همکاری موسی معروفی, نصرالله زرین پنجه و روح الله خالقی تدوین شدند.
چند قطعه پیش درآمد, چهار مضراب و رنگ از ساخته های معروفی در این کتاب ها چاپ شده و نت های کتاب اول نیز به خط او نوشته شده اند. وی کتاب هنرستان را که در واقع, ردیف مقدماتی دیتگاه سور و آواز های ابوعطاا , بیات ترک , افشاری , و دشتی بود , تدوین کرد تا مقدمه ای برای هنرحویان در درک حالت ها و جمله بندی های ردیف باشد. اگرچه پیش از معروفی ردیف موسیقی دستگاهی ایران توسط علینقی وزیری و مهدی قلی هدایتنگاشته شده بود ولی معروفی نخستین کسی بود که کتاب ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی را در سال ١٣٤٢ شمسی منتشر کرد. امروزه برخی از نواخنته ها و نت نگاری آثار او انتشار یافته اند. معروفی در هفتم شهریور ١٣٤٤ در گذشت.
یوسف فروتن
متولد سال ١٣٧٠ شمسی در تهران, توسط برادرش مودب السلطنه با اهل موسیقی آشنا شد و به یادگیری سه تار نزد میرزا عبدالله و تار نزد آقا حسینعلی پرداخت. او, علاوه بر نواختن ویولون در ارکستر موسیقی انجمن اخوت پیانو می نواخت و از حدود سال ١٣٤٨ شمسی برای همکارب در تدریس ردیف موسیقی دستگاهی ایران و نوازندگی سه تار به مرکز حفظ و اشاعه ی موسیقی ایرانی دعوت شد. فروتن حافظه ای قوی در حفظ انواع قطعات ضربی داشت و به جز چند کنسرت خیریه, یک کنسرت تک نوازی سه تار را نیز در جشن هنر شیراز اجرا کرد. وی که در اواخر عمر بیشتر سه تار مینواخت ضربی های قدیمی را در سال های ١٣٥٠ و ١٣٥١ و یک دوره ردیف را از بهمن ١٣٥٠ شروع به ضبط کرد که منتشر شده اند. نت نگاری برخی آثارش نیز انتشار یافته اند. فروتن در نواختن سه تار ناخن چپ قوی و ریز شمرده ای داشت, در اجرای ضربی مسلط بود و اهمیت خاصی به رنگ آمیزی صوتی در سه تار نوازی می داد. وی برای این کار از بالا, وسط پایین دسته به طور متنوع و منطقی استفاده میکرد و شدت نواختن مضراب و محل برخورد ناخن با سیم را نیز تغییر می داد. یویف فروتن در بیست و هفتم بهمن ١٣٥٧ در تهران در گذشت .
سعید هرمزی
متولد روز عید قربان سال ١٢٧٦ شمسی در تهران, فرزند میرزا حسین ثقه السلطنه بود و با وجود مخالفت پدرش موسیقی را با یادگیری تار و سه تار نزد برادرش ابوالفتح میرزا, محمود روح بخش و غلام حسین درویش شروع کرد و موفق به دریافت مدال تبرزین طلا از درویش خان شد. وی در سال ١٣٠٧ شمسی برای مدت کوتاهی کلاس موسیقی دایر کرد که باز به علت مخالفت خانواده اش تعطیل شد. در حدود سال ١٣٥٠ به مرکز حفظ و اشاعه ی موسیقی ایرانی دعوت شد و توانست ردیف موسیقی دستگاهی ایران و نوازندگی سه تار را به هنر جویان آموزش دهد. هرمزی هنرمندی فروتن و متواضع بود که در اواخر عمر به علت بیماری غالبا سه تار می نواخت. از بهمن ۱۳۵۰ به اجرا و ضبط ردیف موسیقی دستگاهی ایران با سه تار کرد که نزدیک ترین روایت به ردیف غلامحسین درویش است. کنسرت ایرانی در جشن هنر شیراز به صورت تکنوازی سه تار اجرا کرد. هرمزی در نوازندگی سه تار ناخن و پنجه ای نرم وجود داشت که آن را مرهون آموزش های غلامحسین درویش بود. علاقه به دستگاه ماهور, نوازندگی با سه تار های کاسه بزرگ, ثابت نگه داشتن به دست راست بر روی صفحه, مالش یا ویبره های طولی و کنده کاری از دیگر شاخص های نوازندگی او هستند. ردیف و بعضی نواخته های فلزی و نیز نت نگاری آنها منتشر شده اند. او تا واپسین روزی که زنده بود, به کلاسش در مرکز حفظ و اشاعه می رفت و سرانجام در هشتم دی ۱۳۵۵ در گذشت در گورستان بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد.
ابوالحسن صبا
متولد چهاردهم فروردین ۱۳۸۲ در تهران فرزند ابوالقاسم کمال السلطنه, نوه محمد جعفر صدر الحکما و نتیجه محمود خان ملک شعرای صبا بود و اجدادش در اصل از کردهای دنبلی آذربایجان بودند. او از نوجوانی و با راهنمایی پدرش که رابطه صمیمانه ای با اهل موسیقی را شروع به فراگیری موسیقی کرد و نخستین سازی که یادگرفته تار بود. سه تار را مدت ۵ فال نزد میرزا عبدالله فراهانی آموخت و می گفت: در مجموع, سه تار را « غریب ۱۴ سال نزد سه تن از استادان موسیقی که در سه تار مهارت داشته اند آموخته ام.» صبا سایر سازها, مانند تار, سنتور, کمانچه, ویولون, تمبک و نی را نیز از بهترین استادان زمانه یاد گرفت و سپس سه تار نوازی را نزد غلامحسین درویش ادامه داد و در نوجوانی نوازنده متبحر سه تار شد. در سال ۱۳۰۲ شمسی در مدرسه عالی موسیقی که توسط علی نقی وزیری تاسیس شده بود, به تحصیل موسیقی پرداخت و از سال ۱۳۰۶ مسئولیت مدرسه صنایع ظریفه ی رشت را مدت دو سال بر عهده گرفت. صبا در سه تار نوازی با اسلوب و پایه و اساس نوازندگی اش جمله های ردیف تشکیل می داد.
ناخنک صدای پر و مغز داری داشت و همیشه از سه تارش صدای واخوان شنیده میشد. مضراب و پنجه اش موسیقی را مرتب و منسجم اجرا می کردند. دست راستش را بر روی صفحه سه تار ثابت نگه می داشت و مضراب های راست و چپ نیز تکیه ها و تریل ها را با قدرت, پخته, دقیق و شمرده اجرا می کرد. به قول خودش از شلوغ ساز زدن احتراز داشت. صبا دستگاه های شور ماهور و همایون را مهم ترین دستگاه های ردیف موسیقی ایران می دانست و ردیفی برای سه تار تنظیم کرده بود که کتاب اول آن, شامل دستگاه همایون و ماهور منتشر شده است. بیشتر نواخته های وی نیز نت نگاری آنها انتشار یافته اند. صبا به صنایع دستی, نقاشی, شعر و دیگر هنرها علاقه داشت و حتی سه تاری از ساخته های به یادگار باقی مانده است. پودر بیست و نهم آذر ۱۳۳۶ درگذشت و در گورستان ظهیرالدوله تهران به خاک سپرده شد. در آبان ۱۳۵۳ منزل مسکونی وی در خیابان ظهیرالاسلام به موزه موسیقی صبا تبدیل شد.
احمد عبادی
متولد سال ۱۲۸۵ شمسی در تهران, فرزند میرزا عبدالله و نوه علی اکبر فراهانی بود. پدرش را در کودکی از دست داد و نوازندگی سه تار را از خواهرانش ملوک و به ویژه مولود که بزرگتر بود یاد گرفت. در ۱۸ سالگی کنسرتی را با همراهی آواز ملوک ضرابی در سالن گراند هتل تهران برگزار کرد. او دومین و در واقع, واپسین نوازنده سه تار بود که صفحه گرامافون پر کرد. این صفحه در سال ١٣١٢ شمسی توسط کمپانی کلمبیا با همراهی آواز رضا قلی ظلی در دستگاه شور ضبط شد. عبادی نخستین نوازنده سه تار در رادیو ایران بود که در سال ۱۳۱۹ شمسی در تهران راه اندازی شد. نوازندگی در رادیو باعث شد, وی مجبور به ایجاد تغییری در شیوه نوازندگی سه تار شود. این تغییر و ابداع به تک سیم نوازی مشهور شد و او با این کار می خواست شنوندگان رادیو صدای واضح و درخشانی از سه تار بشنوند. عبادی نوازنده سه تار در نخستین برنامه گلهای جاویدان نیز بود, که در اول فروردین ۱۳۳۶ از رادیو پخش شد.
او هنرمندی مبدع بود و ناخن پر قوطی داشت که تک سیم نوازی اش را جلوه می داد. در کوک سه تار دقیق بود و نزدیک به ۶۰ نوع کوک ابتکاری داشت. در نوازندگی اغلب از سه تارهای ساخته ی محمد نوایی, مشهور به عشقی, و محمود هاشمی استفاده می کرد و سیم سفید شماره ۲۲ به کار می برد. استفاده از مالش یا ویبره دست چپ و نیز لرزش کاسه سه تار با فشار به صفحه در نوازندگی زیاد شنیده می شد. آثار شنیداری و نیز نت نگاری تعدادی از نواخته های منتشر شده اند او در هفدهم اسفند ۱۳۷۱ درگذشت و در امامزاده طاهر کرج به خاک سپرده شد .
نصرالله زرین پنجه
متولد سال ١٢٨٥ شمسی در تهران, در کودکی نی لبک مینواخت و با ورود به موزیک نظام نوازنگی ساز های بادی برنجی را هم یاد گرفت تا این که با دریافت تصدیق نامه به سمت معاونی دسته ی موزیک رسید. وی مدتی هم با دسته ی موسیقی بالالایکا که سوقومون زاکریان, مشهور به سلیمان خان ارمنی, تشکیل داده بود همکاری داشت. زرین پنجه از سال ١٢٩٨ نوازندگی تار را نزد ربیع خان, برادر غلامحسین درویش, فرا گرفت ودر قبال آموزش مارش های نظامی به او, ردیف موسیقی دستگاهی ایران را از ربیع خان آموخت. در موزیک نظامی با ححسین هنگ آفرین آشنا شد و نوازندگی سه تار را از او یاد گرفت و سپس نوازندگی تار و سه تار را نزد هارون جزاسند, مشهور به یحیی زرپنجه, مرتضی نی داوود, علی اکبر شهنازی و موسی معروفی ادامه داد ولی فعالیت در زمینه ی موسیقی دوری گزید و در اداره ی دارایی ساری مشغول به کار شد. ولی او که مشتاق یادگیری تکنیک های تارنوازی علینقی وزیری بود از سال ١٣٢٠ فراگیری موسیقی را نزد حسین سنجری ادامه داد.
زرین پنجه با یاری و ترغیب روح الله خالقی در سال ١٣٢٢ از وزارت دارایی به وزارت فرهنگ منتقل شد و از سال ١٣٢٨ هنر آموز هنرستان موسیقی ملی و مرجع هنر جویان سه تار در هنرستان شد. در تدوین کتاب های اول و دوم دستور مقدماتی تار و سه تار که در سال های ١٣٣٠ و ١٣٣١ منتشر شدند با موسی معروفی و روح الله خالقی همکاری موثری داشت و چند قطعه ی ضربی و رنگ از ساخته های او در این دو کتاب به چاپ رسیدند. وی نخستین ارکستر ساز های ملی را با نام ارکستر تاروسه تار در سال ١٣٣١ در هنرستان تشکیل داد. در این ارکستر نوازندگان سه تار امکان هم نوازی با نوازندگان تار , بربت و سایر سازها را پیدا کردند. پنج تمرین یا اتود از تمرین های زرین پنجه در کتاب سوم هنرستان چاپ شده اند که شهرت زیادی دارند. این قطعه ها تمرین هایی با محتوا و تکنیکی هستند که مایه های ردیف موسیقی دستگاهی ایران سنخیت دارد. او یک دوره ی ردیف موسیقی دستگاهی ایران را در برنامه ی رادیویی «ساز و سخن » با تار نواخت و با بررسی آثار شنیداری و نوشتاری منتشر شده از نواخته ها و قطعات وی میتوان حدس زد که سه تار را هم , متاثر از شیوه ی نوازندگی تار, شمرده و واضح و تکنیکی می نواخته است . زرین پنجه در بیست و پنج آذر ١٣٦٠ در تهران در گذشت.