معرفی فیلم روز واقعه

«روز واقعه» یکی از ستایش شده ترین و بهترین فیلم های تاریخی-مذهبی ایرانی است که جایگاه برجسته ای در حافظه ی جمعی سینمایی نویسان و سینما دوستان دارد و همچنین همواره مورد پسند مردم عادی بوده است.فیلم ساختن درباره قصه های تاریخی مرتبط با مذهب، همیشه کاری پر دردسر بوده است، خصوصا در ایران که حساسیت بسیار زیادی در ریز به ریز جزییات شخصیت پردازی، روال قصه و پایبندی به تاریخ وجود دارد. از طرفی باورهای خرافی عامه در این مورد خاص که تاریخ عاشورا باشد، بعضاً با حقایق تاریخی سنخیتی ندارد. (نگاه کنید به کتاب حماسه حسینی اثر مرتضی مطهری)این موضوع باعث می شود که از طرفی فیلمسازان شهامت وارد شدن به این مضامین را از دست بدهند و از طرف دیگر به تصویر کشیدن روایاتی که همه گروه های مذهبی را راضی کند حتی در جغرافیای محدود ایران، بسیار سخت باشد. مثلا محمد رسول الله (ص) اثر مجید مجیدی علی رغم آنکه از بعضی علمای دینی تشیع و تسنن تاییدیه گرفت اما نهایتاً در جهان اسلام نتوانست موفق ظاهر شود و در هند و عربستان زمزمه هایی از اعتراض به جزییاتی از آن شنیده می شد. اتفاقات و حواشی رخ داده پیرامون فیلم «رستاخیز» نیز گواه تلخ دیگری برای این موضوع است.بهرام بیضایی علاقه زیادی به فرهنگ اساطیری ایران دارد، بسیاری از آثار او به شیوه نمادین به تاریخ کهن ایران می پردازند. عیارنامه، طومار شیخ شرزین، مرگ یزدگرد، چریکه تارا و آرش از جمله آثار او در گونهٔ اپیک نمادین و یا اسطوره ای می باشد. بیضایی پژوهش هایی نیز درباره نمایش در کشورهای مختلف داشته و یکی از موارد پژوهشی او تعزیه بوده است.با این اوصاف، بیضایی از فرهنگ و تاریخ ایران در این فیلمنامه بهره گرفته است. اولین نمود این بهره در دیالوگ های ادیبانه «روز واقعه» دیده می شود که با اختلاف جلوتر از دیالوگ های آثار میرباقری، فخیم زاده و مجیدی است. در نمونه های متأخر، بعضاً می بینیم که تنها تفاوت این دیالوگ ها با محاوره، زبان رسمی و کتابی آن است. در روز واقعه اما رسماً با نثری مسجع و ادیبانه طرفیم که سرشار از آرایه های ادبی و ظرافت های هنرمندانه است.نکتهٔ دیگری در «روز واقعه» که بیضایی برای پرداخت آن از فرهنگ و تاریخ ایران بهره گرفته، ارجاعات عرفانی است.در عرفان، ابزار کسب معرفت، عقل و حواس پنجگانه نیست بلکه شهود و چشم دل است. در «روز واقعه» نیز سِیر مکاشفه جوان نصرانی، از طریق مشاهدهٔ مستقیم وقایع ظهر عاشورا و ارزیابی چرایی شکل گیری نهضت حسینی با “دو دو تا چهار تا”ی عقلانی نیست. او از بازخوانی روابط علّی و معلولی در کشاکش استبداد یزید و استقامت حسین نیست که در انتها “حقیقت را بر سر نیزه” می بیند بلکه جنس کسب معرفت توسط عبدالله، جنس شهودی دارد.یادآوری کنید که او دعوت حسین را با سروش غیبی می شنود و نه در مواجهه ای طبیعی. او اصلا محضر حسین بن علی (ع) را درک نمی کند و از چشم ظاهر برای تشخیص حقیقت کمک نمی گیرد؛ بلکه مکاشفه عبدالله، در یک سفر ادیسه وار با سلوک منزل به منزل و وادی به وادی محقق می شود که یادآور عرفان اسلامی است. عبدالله در هر شهرِ عشق، در آزمونی قرار می گیرد که باید در آن معرفت کسب کند و پس از هر مرحله، چشم دلش بازتر شده و با بصیرتی صائب تر در نهایت به کربلا می رسد. تحولی که این جوان نصرانی از نقطهٔ آ به نقطهٔ ب دچارش می شود، یادآور منطق الطیر عطار است. او نیز مانند مرغان شاهکار عطار، به دنبال سیمرغی به نام حسین بن علی (ع) می رود تا به یاری او بشتابد در حالی که در انتها مشخص می شود، هدف از این سفر، نه یاری حسین بلکه کمال خودش است. مقصد مهم نیست بلکه مسیر مهم است. از قضا در دیالوگی می شنویم که «عشق مرکب راه است، نه مقصد راه» پس عبدالله باید خودسازی کند تا در انتها شاهد و پیام آوری شایسته برای انتقال مرام حسینی به آیندگان باشد.بیضایی با دستمایه قرار دادن عناصر نمادین در روایتش و دور ماندن از مرکز ثقل تاریخ (یعنی نمایش خود واقعه عاشورا)، توانسته است که هم باور های عوامانه را بدون حساسیت نمایش دهد و هم اینکه با ساختن جهانی نمادین و اسطوره ای، خرده روایت ها و عناصر دراماتیکش را از گزند تیغ منطق و حقیقت تاریخ دور نگه دارد.رندی بیضایی در کل فیلم ها و سریال های تاریخی مرتبط با تاریخ اسلام، کم سابقه است. حتی مصطفی عقاد در الرساله برای توفیق فیلمش، راه سخت تساهل و راضی نگه داشتن تمامی طیف های اعتقادی را پیش گرفت که به هوشمندی راه حل بیضایی نبود و حتی منجر به خودسانسوری شد؛ مثلا مجبور شد به جنگ احزاب یا خیبر در فیلمش نپردازد.برای آنکه منظورم از رندی بیضایی را روشن کنم، مثالی می زنم: در باورهای خرافی گفته می شود که در ظهر عاشورا از زیر سنگ، خون می جوشید یا در آسمان دو خورشید دیده می شد.بیضایی به جای اینکه این قبیل باورها را به صورت حقیقی نمایش دهد و یا اینکه به این قبیل باورها واضحاً پشت پا بزند، به زبان نماد و استعاره آن.ها را بازتاب داده تا با این روش، هم بتواند روی عامه مردم تاثیر بگذارد و هم کسانی را که جزییات ادیبانه فیلمنامه اش را تشخیص می دهند، جذب کند.دیدگاه بیضایی در روز واقعه بسیار انسانی تر از خوانش دیگر هنرمندان از ماجرای کربلاست.او به جای نشان دادن خشونت عریان موجود در صحرای کربلا و به جای تاکید بر شمشیر و خون، نقش انسان سازی قیام حسین بن علی را مورد تاکید قرار داده است. قرائت بیضایی از عاشورا نسبت به فیلم «رستاخیز» یا سریال «مختارنامه»، جهان شمول تر است و بر محوریت ضدیت با استبداد، ذلت، تزویر و استحمار پرداخته شده است و نه یک منازعه درون دینی بین حسین بن علی و یزید بن معاویه. به عنوان مثال در سکانس درخشانی از فیلم متولی بت خانه مخروبه از حسین (ع) نقل می کند که «چگونه بر بتان خفته سنگ بزنم در حالی که بتان زنده بر سر کارند؟»او با انتخاب جوانی نصرانی به عنوان کاراکتر نقش اصلی، تاکید بیشتری بر فرادینی بودن نهضت حسینی دارد و البته عامدانه سراغ روایت کلیشه ای وقایع کربلا نمی رود تا تمرکز پلات را بر وجه معنوی و آموزنده نهضت عاشورا بگذارد.برای من شاه سکانس روز واقعه، جایی است که اعرابی با صدای گرم جمشید مشایخی، سخنان حسین بن علی را بازگو میکند. مونولوگی نغز و پرمعنا که باز تاکیدی بر وجه جهان شمول نهضت حسینی دارد: «خودستایان تکیه بر اریکه ها زدند. کتاب خدا را چنان می خوانند که سود ایشان است. آنان که طیلسان زهد بر تن دارند، تک پیراهنان را پیراهن می درند. این نیست آنچه ما میکگفتیم…» همین سخنان را می توان در کانسپت جغرافیای اروپای قرون وسطی یا خاورمیانه امروز همچنان تازه یافت.با وجود اینکه فیلم را شهرام اسدی تازه کار ساخته، اما بازی ها، موسیقی، ریتم، آکسسوار، طراحی های صحنه و لباس و گریم فیلم خیره کننده اند خصوصا با عنایت به اینکه سال ها از ساخت فیلم می گذرد.نگاه کنید به چشم های علیرضا شجاع نوری که چگونه گیجی، غم، بهت و سرگشتگی به صورت توأم در آن مستتر است و یا موسیقی بی نظیر مجید انتظامی که بزم و رزم و عزا را به یکدیگر پیوند می دهد و از طرفی دارای نواهای بدوی عرب بادیه نشین می باشد.در قیاس با مختارنامه، باید گفت که تلاش های فرساینده داود میرباقری و بهره گیری او از تکنیک های جدید و عوامل حرفه ای تر هم نتوانست نبوغ مستتر در روز واقعه را کهنه کند. علی رغم اینکه سکانس های عاشورا در مختارنامه پر زرق و برق تر است ولی شخصا صحنه های مشابه در روز واقعه را ترجیح می دهم، چرا که با حداقل تصویر و پلان، حداکثر تاثیر و عمق را بر مخاطب مستولی می کند. مثلا میزانسن تعزیه مانند نبرد زهیر بن قین در مختارنامه با کات حداقلی (بازنمایی تئاتر مانند) و تاکید بر وجه پهلوان مسلکی اصحاب حسین (ع) یا میزانسن سانتیمانتال اصابت تیر سه شعبه بر گلوی طفل شش ماهه که با اغراق بصری، عصبانیت، عصیان و مصیبت همراه است، پرداختی ابتدایی تر از زوم اینها و حرکت های خشن دوربین در نشان دادن سرانجام تلخ فاجعه کربلا در «روز واقعه» دارد.روز واقعه بدون نشان دادن اصل اتفاقات کربلا، توانست درون مایه نهضت حسین بن علی را بلندتر از نمونه های دیگر فریاد بزند و بسیار هنرمندانه تر به این قیام تاریخ ساز پرداخت.