معرفی هنر حصیر بافی، تاریخچه و روش تولید آن

حصیر بافی چیست؟

زیر و رو کردن، بافتن و پیچاندن رشته های گیاهی در شکل های مختلف، به صورت ساده و نقش دار به کمک دست و پا را حصیربافی می گویند.

از حصیربافی برای ساخت ظروف (سبد، زنبیل و غیره)، کلاه، فرش، پرده و غیره بهره می گیرند که هرکدام کاربرد ویژه ای دارند. تولید و استفاده از این محصولات در مناطق شمالی و جنوبی کشور به دلیل دسترس بودن مواد اولیه و غیره بهره می گیرند که هرکدام کاربرد ویژه ای دارند.

تولید و استفاده از این محصولات در مناطق شمالی و جنوب کشور به دلیل در دسترس بودن مواد اولیه و تناسب آن با شرایط اقلیمی مناطق نامبرده، رواج بیشتری دارد.

ارزان بودن مواد اولیه و فراوانی آن از ویژگی های مهم تولید این آثار است. امروز بخشی از این محصولات به عنوان اشیای کاربردی و تزئینی در زندگی شهری مورد استفاده قرار می گیرد.

بافته های چوبی به صورت تخت و با حجم دیده می شوند. ایجاد نقش و تنوع آن وابسته به رشته ها و چگونگی از زیر و رو گذراندن آن هاست، رنگ این آثار نیز بستگی به رنگ طبیعی مواد اولیه ی آن ها دارد اگر چه در مواردی برخی از رشته ها را رنگ آمیزی کرده و به کار می برند.

لازم به ذکر است که با توجه به نوع ماده ی اولیه ی مصرفی و روش بافت یا تولید، برخی از این آثار نام های خاصی دارند که عبارتند از:

• حصیربافی
• بامبو بافی
• مرواربافی
• کپوبافی

تاریخچه حصیر بافی

در جوامع شکل گرفته اولیه، نیاز های انسان او را وادار ساخت که از موادی که قابل انعطاف بودند، برای خود سرپناه و وسیله و ابزار دفاعی و دیگر موارد کاربردی را بسازد. یکی از این مواد کاربردی جهت ساخت ابزار و وسایل زندگی نخستین حصیر ها بوده اند که بعد ها با شروع کشاورزی و یک جا نشینی رونق بیشتری نیز پیدا کردند.

تاریخ نویسان معتقدند که استفاده از حصیر، جهت ساخت وسایل اولیه زندگی بشری، قبل از انجام سفالگری صورت گرفته است. اما به دلیل نوع مواد مصرفی در آن ها که از گیاهان است، برای بررسی های دقیق در میان آثار باستانی صنایع دستی، موردی از آثار تاریخی حصیری باقی نمانده است.

پروفسور آرتور آپهام پوپ معتقد است که نخستین زیراندازهای اولیه، از جنس نی و گیاهانی بوده که در باتلاق های بین النهرین رشد می کرده است. انسان ها این گیاهان و نی ها را چیده و با درهم آمیختن ساقه آنها اولین قالی های حصیری را را بافته اند.

گفته شده که قدیمی ترین نمونه حصیربافی در ایران، مربوط به منطقه شهداد می باشد، که در استان کرمان قرار دارد.

حصیر بافی در ایران

در هر کجا از ایران که دسترسی به برگ درخت خرما، ساقه گندم، نی و ترکه وجود داشته باشد،محصولاتی از جمله حصیربافی،سبدبافی، مرواربافی، ترکه بافی، چم بافی و چیغ بافی رایج است.

کاربرد انواع بافته های حصیری

حصیر بافی ساده یا تار و پودی که جهت زیرانداز و سفره استفاده می شود.

حصیر بافی جناقی یا گیس باف که در تولید زنبیل ها و زیرظرفی ها به کار گرفته می شود .

حصیر بافی دایره ای یا شعاعی که برای بافت کلاه حصیری و زیر قوری ها کاربرد دارد.

حصیربافی مارپیچی یا مغزی دار که اصطلاحاً به آن کپوبافی نیز گفته شده و بیشتر برای تولید وسایلی که در لوازم خیاطی کاربرد دارند و یا ظروفی که در پوش دارند مورد استفاده است.

ابزار و وسایل هنر حصیربافی

از مهم ترین ابزار و وسایل حصیربافی؛ قیچی، انواع چاقو، درفش، سوزن و ظرف آب (برای خیساندن رشته ها) می باشد. برگ درختانی مانند نخل، برگ و ساقه ی انواع نی، ترکه و شاخه های نازک درختانی مانند بید، ساقه ی گندم، برنج و امثال آن، نخ و انواع رنگزاها، مواد و مصالح هنر می روند. کاربرد برخی از این ابزار مورد استفاده عبارتند از:

• قیچی: از قیچی تیز با لبه های باریک برای بریدن چوب ها استفاده می شود.
• درفش: برای زمانی که می خواهید ترکه های اضافی را در بافت قرار دهید به کار می رود. درفش تیز ترکه ها را می شکند اما شما می توانید از آن برای ایجاد کردن سوراخ در تخته های سه لایی استفاده کنید.
• چاقو: برای بریدن الیاف ضخیم استفاده می شود.
• خط کش متری و نواری
• چسب: برای چسباندن و محکم کردن تکه های اضافی چوب در جایشان.
• گاز یا چراغ الکلی: برای سوزاندن پُرزها
• مقوا: زمانی که می خواهید وسیله ای با ته چهارگوش ببافید طراح را روی مقوا بکشید و سپس ترکه ها را روی طرح قرار دهید.
• درفش با نوک پهن: برای زمانی که می خواهید بافت را اگر لازم است باز کنید.

روش تولید حصیربافی چگونه است؟

اساس شیوه ی حصیربافی، مبتنی بر در هم بافتن رشته های تهیه شده از برگ، ساقه و شاخه های نازک برخی از گیاهان است. تار و پود تشکیل دهنده ی آثار بافتنی همان رشته هایی هستند که هنگام بافت انعطاف پذیر بوده و به راحتی بافته می شوند.

آثار هنری حصیربافی به دو روش بافته می شوند که عبارت اند از: مشبک و پیچشی. در شیوه ی بافتنی مشبک هنگام بافتن رشته ها شبکه و روزنه هایی به نسبت منظم و هندسی در محصول ایجاد می شود (مانند انواع حصیر و بامبو)؛ اما در روش پیچشی یا مارپیچ، ابتدا رشته هایی به شکل طناب یا نوار بافته شده و سپس آن ها را به صورت مارپیچ کنار یکدیگر پیچیده و به هم متصل می کنند تا شی ء نهایی حاصل شود.

نکته: در تولید یکی از انواع حصیرها که بیشتر برای پرده استفاده می شود، تعدادی نی های باریک نازک مرداب را یک اندازه کرده و در کنار یکدیگر به صورت موازی قرار می دهند سپس به وسیله ی نخ در فواصل زمانی مشخص آن ها را به یکدیگر متصل می کنند. کناره های این حصیرها را معمولا با پارچه ای نخی به صورت حاشیه ای 3 تا 5 سانتی متری پوشانده و می دوزند.

انواع مواد اولیه مصرفی

• برگ درخت خرما ( پیش)

• برگ درخت خرمای وحشی نر (پرك )

• برگ درخت خرمای وحشی ماده ( داز )

• ساقه های نی باتلاقی مناطق گرمسیری خوزستان

• ساقه های نی باتلاقی مناطق سردسیر اطراف دریاچه زریوار نزدیك شهر مریوان

• ساقه های نی باتلاقی مرداب های انزلی ( لی یا لیغ )

• ساقه های گندم در استان های زنجان و آذربایجان

• ساقه های نی خود روی اطراف رود خانه های استان فارس (مور )

• ساقه های نی باتلاقی اطراف دریاچه ی هامون در نزدیكی زابل

• تركه بید در استان های تهران و مازندران و روستا های مراغه و ساقه های نی خودروی اطراف جویهای آب ( نی باغی ) .

مراحل تولید حصیربافی

مراحل تولید حصیربافی به روش بافت مشبک

• مواد اولیه شامل برگ نخل، ساقه ی نی، ساقه های گندم و برنج یا ترکه های نازک بید را تهیه می کنند.
• در صورتی که از ساقه های نی استفاده شود، ساقه ها را پس از خیساند بریده و به صورت نوارهای باریکی در می آورند.
• رشته ها را مانند تار و پود از زیر و روی یکدیگر به شیوه های مختلف می گذرانند تا شی ء مورد نظر با طرح ها و نقش های مشبک ایجاد شود.

مراحل تولید حصیربافی به روش بافت پیچشی (مارپیچی)

• مواد اولیه شامل برگ نخل، ساقه ی نی، گندم و برنج و ترکه های نازک بید را تهیه می کنند.
• چند رشته را به صورت نوار بافته یا به دور یکدیگر مانند طناب می پیچند.
• طناب یا نوار حاصل را متناسب با شکل ظاهری شی ء مورد نظر از مرکز دایره به صورت مارپیچ کنار یکدیگر متصل می کنند.

در صورتی که برخی از رشته ها را رنگ آمیزی کنند می توان آثار رنگارنگ نیز به وجود آورد. همچنین گاهی با دوختن برخی از آرایه ها از جمله نخ های رنگی بر این گونه آثار، آن ها را تزئین می کنند.

معرفی هنر گیوه بافی و جزئیات آن