معرفی هنر گیوه بافی و جزئیات آن

گیوه بافی

گیوه بافی یکی از هنر های دستی ایران از دیرباز بوده است. گیوه پای پوش سنتی ایران است. بسیار راحت است و برای آب و هوای ایران مناسب است. زیره ای پارچه ای به نام شیوه و رویه ای نخی دارد. قسمت رویه را زنان با نخ پنبه ای محکم می بافند و آن را به زیره ی گیوه متصل می کنند.

در بسیاری از مناطق روستایی گیوه دوزی شغل اهالی روستا را تشکیل می دهد. زنان رویه را می دوزند و مردان شیوه را. گیوه به کشورهایی مانند عراق، استرالیا و آلمان صادر می شود.

تاریخچه گیوه

آنچه که در طول تاریخ از دلایل شکل گیری پوشش و البسه ذکر نموده اند می توان به حفظ بدن در شرایط طبیعی مثل سرما، گرما، آفتاب سوزان و باد و یا شرم و حیای فطری انسان اشاره کرد. با توجه به مستندات مکتوب، نقش برجسته ها، نقاشی ها و آثار بر جای مانده از پوشاک ایرانیان از گذشته تا به امروز نشان دهنده تغییرات زیادی در نوع پوشاک مردمان این سرزمین است.

سوزن هایی که از دوران نوسنگی به دست آمده نمایانگر این است که انسان آن زمان قادر بوده پوست حیوانات را به وسیله نوارهایی که از پوست درست می کرده، به یکدیگر وصل نماید. در گذشته کم بودن راه های ارتباطی و نوع معیشت مبتنی بر دامداری و کشاورزی و ضرورت تحرک فراوان در فصول سه گانه بهار و تابستان و پاییز (که فصل کار هستند) پا افزاری را می طلبید که سبک، راحت، مقاوم، خنک و در عین حال ارزان باشد و توسط خود عشایر و روستائیان و جوامع نیمه شهری با امکانات موجود در منطقه قادر به تولید آن باشند.

گیوه یکی از پای پوش های قدیمی که روزگاری به خصوص در فصل تابستان مورد استفاده فراوان قرار می گرفت، در سال های اخیر به سبب رواج کفش های چرمی و غیر چرمی و جایگزین شدن آن ها به جای پای افزارهای قدیمی در اکثر مناطق ایران رونق و اعتبار دیرین خود را از دست داده است. تولید گیوه از دیر باز در استان قزوین هنرمندانی داشته است. اکثر زنان و دختران در گذشته به بافت رویه گیوه آشنایی داشته اند. هنوز گیوه بافی در مناطقی از استان قزوین، بوئین زهرا و تاکستان بخصوص در روستای «اک» تا حدودی رایج است.

مواد اولیه گیوه

ماده اولیه و ابزار بافت رویه گیوه در گیوه های پنبه ای، شامل نخ پنبه و در مورد گیوه های ابریشمی، نخ ابریشم است. جنس مواد اولیه برای تخت کشی چرم، پارچه کرباس و امروز تخت های آماده پلاستیکی است.

ابزار و تجهیزات گیوه

ابزار مورد نیاز شامل سوزن مخصوص و در مواردی قلاب است.

رنگ ها و نقش های گیوه

استفاده از نخ های پنبه ای سفید و نخ ابریشمی به رنگ سیاه و یا سفید رایج است. اغلب گیوه های بافته شده در استان قزوین به رنگ سفید و ساده و بدون نقش است.

دسته بندی گیوه ها

تقسیم بندی گیوه ها بر مبنای زیره یا کفی است که به جوراب بافته می شود:
گیوه اشرافی گیوه ای است که زیره آن از جنس چرم است و در سه لایه چرم دباغی شده به یکدیگر و به کف جوراب دوخته می شوند. چرم ها از همدان تهیه می شود و به رنگ پوست پیازی یا سرخ رنگ هستند.
آجدار کردن کف گیوه ها با بافت ردیفی نخ هایی قطورتر به ضخامت سه میلیمتر در زیره صورت می گیرد. گیوه به گیره یا میز کاری عمودی متصل می شود و در راستای لبه کار، بافت نخ به عنوان آج در روی زیره انجام می گیرد. در اینکار دو سوزن یا درفش استفاده می شود. نخستین برای سوراخ کردن و رد کردن نخ و دومی برای میزان کردن نخ و جلوگیری از پیچش نخ به هنگام کشش نهایی در زیره است.

گیوه شهری گیوه ای است از کف چرم و پاشنه پلاستیکی که شباهت بیشتری به کفش های پاشنه دار معمولی دارد. تفاوت این گیوه با گیوه اشرافی در داشتن پاشنه و فقدان بافت نخی به عنوان آج بر روی زیره است.
گیوه کارگری که بیشتر برای کارگران و کشاورزان ساخته می شود دارای زیره ای از جنس لاستیک است. این زیره پاشنه ندارد و آج هایی متقاطع بر روی آن به عمق دو میلیمتر ایجاد شده است. زیره لاستیکی بیشتر از لاستیک ساییده شده چرخ خودرو است و تراش آج آنها مبنای علمی ندارد و ارگونومیک نیست. اینگونه گیوه ها به دست زندانی ها نیز بافته می شود که برخی رویه ها به رنگ مشکی و از جنس نخ پلاستیکی است.

گیوه و روش ساخت

پاپوش یا پاافزاری است که از دو قسمت جوراب و زیره تشکیل شده است. بخش جوراب شکلی همانند جوراب های معمولی بدون ساق دارد و بنابراین، هم دارای رویه و هم کفی است. گیوه، نوعی از کفش یا پاپوش اصیل ایرانی است که در فصول گرم و خنک مصرف داشته است. اکنون تنها در برخی از شهرستان ها و روستاها از آن استفاده می شود. گیوه راست و چپ ندارد و به دلیل استفاده از نخ و بافتی پارچه ای، پا در آن عرق نمی کند.

جوراب گیوه از نخی به قطر یک میلیمتر و به رنگ سفید بافته می شود. انواع رنگی یا با نخ پلاستیکی نیز وجود دارد اما گیوه سنجان از نخ پنبه ای است. سوزنی که این رویه با آن بافته می شود به طول متوسط 10 سانتی متر و به قطر دو میلی متر است. این سوزن شبیه سوزن های جوال دوز است با این تفاوت که نوک آن انحنای کروی دارد. این مهم برای جلوگیری از صدمه زدن به نخ در حین دوختن است. نخ ها از جنس پنبه هستند و به رنگ های طوسی و مشکی نیز دیده می شوند.

جوراب را اغلب زنان این روستا در خانه هایشان می بافند و به مغازه ها می فروشند. مردان جوراب را پس از مرطوب کردن و کوبیدن برای شکل دهی اولیه، قالب بندی می کنند. قالب ها دو شکل کلی دارند و از جنس چوب هستند. قالب زیرین "زیرخُل" نام دارد که برای قالب بندی دوری کف است. قالب زبرین "خُل" نامیده می شود و برای شکل دهی به رویه است. بعد از نهادن زیرخل و خل، گوه ای به طول پنج سانتیمتر که از شاخه درخت تراشیده شده است مابین این دو قرار می گیرد.

از ابزاری سه کاره به نام "گاز کارکشی" برای کوبیدن گوه استفاده می شود. گاز کارکشی برای چکش کاری، میخ کشی و کشش جوراب استفاده می شود. به این ترتیب رویه و کفی جوراب تحت فشار قرار می گیرند و بعد از نیم ساعت شکل قالب به خود می گیرند. با گاز کارکشی که مانند انبردست است برای کشیدن دوری پاشنه در اطراف قالب زیرین استفاده می شود.

بعد از قالب بندی، آستری دور رویه که نواری بافته شده از نخ به عرض چهار سانتیمتر است، با سریشم به رویه چسبانده می شود و سپس دوخته می شود. نخ ها موم اندود می شوند. دلیل آن این است که به راحتی از تار و پود جوراب و نیز چرم ها عبور کند و البته پوششی برای عمر بیشتر گیوه در محیط نمناک و مرطوب است.
چسباندن آستر و دوخت آن برای دوام بیشتر جوراب است و به گونه ای در دورتادور رویه قرار می گیرد که هنگام پوشیدن گیوه تمام محیط کف پا در کنار آن قرار می گیرد.

ملیله دوزی چیست؟ و آشنایی با روش کار آن