مهمترین نشانه های آزار جنسی در کودکان

نشانه های هشدار دهنده آزار جنسی در کودک

سازمان بهداشت جهانی یکی از هر 5 دختر و یکی از هر 13 پسر مورد آزار جنسی قرار می گیرند. به هر حال این عدد در ایران هم تکان دهنده است. این خیلی فاجعه بزرگی است و هیچ کس نمی خواهد اتفاق بیفتد اما چرا متجاوز موفق می شود که یکی از هر 5 دختر بچه را مورد آزار قرار دهد؟

انجمن های حقوقی در تمام جوامع معتقدند؛ دلیل اصلی موفقیت متجاوز، سکوت است. یعنی بخاطر تابوها در موردش حرف نمی زنیم. کسی به ما آموزش نداده ما هم به بچه مان آموزش نمی دهیم.

دومین علت، سکوت فردی است که مورد تجاوز قرار گرفته یعنی متجاوز همیشه به بچه می گوید این راز است و به دلایل متفاوتی بیشتر بچه ها آن راز را نگه می دارند چون متجاوز، بچه را می ترساند و می گوید اگر این راز را به کسی بگویی می کشمت بنابراین بچه آزار جنسی دیده و ترسیده، سکوت می کند.

دلیل بعدی این است که می گویند اگر پدر و مادرت بفهمند؛ تو را می کشند، بیرونت می اندازند، دوستت ندارند، تو دیگر آلوده ای، همه بفهمند مسخره ات می کنند، تو گناه کردی، خدا دیگر تو را دوست ندارد در نتیجه بچه به طور غریزی و حسی می گوید این کار اشتباه است.

همه اینها باعث می شود بچه در موردش سکوت کند. نکته بعدی که خیلی مهم است توجه کنیم؛ گاهی بچه ها دوست دارند راز داشته باشند مثلاً متجاوز به آنها القا می کند؛ تو دوست منی یا می خواهم بعداً باهات ازدواج کنم. این احساس خوبی است از اینکه راز داشته باشد یعنی دلایل خوبی دارد که بچه در موردش صحبت نمی کند.

سکوت مرموز فرزند

پدر و مادر باید چگونه متوجه سکوت مرموز فرزندشان شوند؟ یعنی مواردی اتفاق می افتد که کودک تمام سال های کودکی اش مورد آزار قرار می گیرد اما کسی هم نمی داند؟

واقعیت این است که نه نمی شود. اما یکسری نشانه هایی وجود دارد که مثل نقشه راهنما به پدر و مادرها کمک کند و خیلی مهم اند. درصد زیادی از مواردی که در همه جای دنیا گزارش می شود، معلم گزارش می دهد. چون دانش آموز را هر روز می بیند و او را با بقیه و با خودش مقایسه می کند.

دسته اول؛ نشانه های غیر قابل انکار است یعنی اگر این نشانه ها دیده شد قطعاً بچه آزار جنسی می بیند. مثل بیماری های آمیزشی مخصوصا اگر بچه اچ ای وی مثبت شود و از مادر مبتلا به دنیا نیامده باشد.

نشانه دوم، اگر بچه سیفلیس و ویروس هرپس بگیرد قطعاً تجربه جنسی داشته است یا حاملگی های ناخواسته در دختران بسیار کوچک که ازدواج نکرده اند و رابطه ای نداشته اند و یکدفعه خانواده متوجه حاملگی فرزندش می شود.

نشانه سوم؛ سوزش و کبودی در نواحی تناسلی است یعنی به طور طبیعی آناتومی بدن انسان طوری است که اندام های خصوصی مثل زیر بغل به جایی نمی خورد هر چقدر هم بچه شیطنت کند کبودی دیده نمی شود مگر اینکه نشانه آزار فرد متجاوز باشد البته در لباس زیر بچه هم می تواند نشانه ای باشد که البته گاهی دلایل پزشکی هم دارد.

نشانه های شایع آزار جنسی

نشانه های شایع کدامند که بگوییم اگر اینها را در کودک دیدیم حتماً باید نگران آزار جنسی در کودک مان باشیم؟
اولین و شایع ترین نشانه ای که در بچه ها وجود دارد، تغییر خلق و خو، گریه خیلی زیاد و بدقلقی است. یعنی بچه به زبان بی زبانی فریاد می زند من کمک لازم دارم و به من توجه کنید. مثلاً پیش می آید یک نفر از در وارد می شود و بچه به ناگهان گریه می کند یا بچه جایی می رود و برآشفته می شود.

البته این را باید در نظر داشت که اگر الزاماً یک نفر از در وارد می شود معنی اش این نیست آن یک نفر حتماً متجاوز است. ممکن است شباهت ظاهری داشته باشد مثلاً ممکن است متجاوز سبیل داشته باشد یا به بچه در زیر زمین تجاوز کرده اند بچه تا پله می بیند گریه می کند.

نشانه خیلی واضح دیگر کم اشتهایی است و تقریباً شایع ترین نشانه در بچه ها است. کم اشتهایی در کودکان دلایل مختلفی دارد یکی از دلایلش استرس است و دلیل دیگرش فریاد خاموش است اینجوری پیغام می دهد من احتیاج به کمک دارم. این بچه ها معمولاً اعتصاب غذا می کنند در واقع بچه در سن کم هم اتفاق حیات و خوردن را درک می کند و فکر می کند اگر نخورد می میرد و تمام می شود. بچه هایی که تجاوز مقعدی دارند و دفع مدفوع شان دردناک است، می فهمند هر چه کمتر غذا بخورند با فاصله بیشتری نیاز به دفع پیدا می کنند. بچه هایی که مورد تجاوز جنسی دهانی قرار می گیرند به محض اینکه شیء خارجی در دهان شان احساس کنند بصورت تنش و غذا نخوردن نشان می دهند.
والدین باید بدانند اگر کودکی درباره رابطه جنسی حرف می زند، جدی گرفتن حرف بچه مهم است. بچه ها درباره روابط جنسی تخیل ندارند اگر بچه درباره رابطه جنسی حرف زد به احتمال خیلی زیاد اتفاقی برایش افتاده است. خیلی وقت ها بزرگتر ها فکر می کنند بچه می خواهد این گونه جلب توجه کند.

آمار ها نشان می دهد بیشتر آدم ها نمی خواهند کسی تجاوز را ببیند، تجاوز موضوع جالب توجهی نیست پس اگر بچه ای چیزی گفت خیلی مهم است جدی بگیریم.اشتباه دیگر که پدر و مادر می کنند سریع به پزشک مراجعه نمی کنند.

اکثر بیماری های عفونی از فرد متجاوز به بچه منتقل می شود مثل اچ ای وی، ویروس هرپس تناسلی و.... نخستین کاری که پدر و مادر باید بکنند این آزمایش ها را انجام بدهند بیشتر بیماری های آمیزشی قابل درمان و کنترلند بخصوص کنترل اچ ای وی دو ساعت اول خیلی مهم است. مراجعه به پزشک متخصص اطفال یا عمومی در بیمارستان و مطب ها ضروری است. پس نخستین کاری که پدر و مادر باید بکنند مراجعه به پزشک و گزارش به پلیس است.

برای جمع کردن شواهد و مراجعه به پزشکی قانونی حدود دو هفته وقت دارند. و بعد هم کمک های روان درمانی و روانشناسی است البته هر دو کودک و پدر و مادر باید روان درمانی شوند.
یکی از بزرگ ترین مشکلاتی که ما داریم؛ شاید از بیش از 60 نفر در مورد تجاوز در کلاس ها پرسیدم به پلیس مراجعه کردید یا خیر؟ می گفتند نه. مثلاً خانمی تعریف می کرد ناپدری ام از 12 سالگی به من تجاوز می کرد و من چند هفته پیش دیدم به دختر 9 ساله ام تجاوز می کند. گفتم چرا به پلیس زنگ نمی زنی؟ نخستین واکنشش این بود «خب بابام است». یعنی وقتی ما متجاوز را به پلیس معرفی نمی کنیم خطر هنوز برای بچه ما و همه بچه ها هست یعنی اگر بدانیم کسی متجاوز است ولی معرفی نکنیم در جرم شریک هستیم. اشتباه دیگری که خیلی وقت ها پدر و مادر نمی کنند حذف دائم متجاوز است.
پدر و مادر در مواجهه با کودکی که مورد آزاد جنسی قرار گرفته مثلاً به او بگویند تو تنها کسی نیستی که برای تو این اتفاق افتاده. این خیلی اتفاق بدی بوده و تقصیر من بوده من باید از تو مراقبت می کردم ولی آخر دنیا نیست تو در امان هستی دیگر اجازه نمی دهم این اتفاق تکرار شود تو در مورد احساست با من صحبت کن. با روانشناس در این مورد حرف بزن و این پایان دنیا نیست. هر چقدر برای مادر سخت باشد باید به بچه بگوید که من تو را درک می کنم، خیلی بچه های دیگر مثل تو بودند اما الان زندگی می کنند و خوشبختند و ما دوباره زندگی را می سازیم وگرنه بچه احساس می کند برای آنها مهم نیست و انگار حقش بوده و متجاوز راست می گفت که او پلید است.

در هر حال باید توجه داشت، تجاوز جنسی بحث پیچیده و روانکاوی است و احتیاج به کار روان درمانی دارد هر چقدر هم معلم و پدر و مادر به بچه عشق و محبت بدهند کافی نیست و بچه احتیاج به پروسه درمان دارد. یک کار گروهی باید بین خانواده و روانکاو اتفاق بیفتد.

نشانه دیگر باز هم رایج، مشکل در خوابیدن و کابوس های شبانه است. حتی بزرگ ترهایی که در کودکی قربانی بودند خیلی وقت ها دچار بی خوابی اند. بی خوابی دلایل مختلفی دارد، استرس و ترس روی بی خوابی تأثیر دارد خیلی وقت ها بچه برای اینکه بخوابد به آرامش احتیاج دارد.

تاریک شدن هوا ترس ها را زیاد می کند بچه هایی که آزار جنسی دیده اند دچار ترس های بنیادی شده و بی قرار تر می شوند. بخصوص بچه هایی که در خواب به آنها تجاوز می شود فکر می کنند اگر بیدار بمانند می توانند از خودشان دفاع کنند، بچه وانمود می کند که خواب است اما به محض اینکه پدر و مادر از اتاق بیرون رفتند چشم هایش را باز می کند و تا جایی که بتواند چشم هایش را باز نگه می دارد.

معمولاً اینجوری نیست که پدر و مادر بفهمند بچه در طول روز خواب آلودگی داشته باید معلم متوجه آن شود و با پدر و مادر چک کند که آیا بچه ساعات خوبی می خوابد؟ البته اگر بچه مشکل کم خونی و بیماری خاصی نداشته باشد مشکوک به این است که او مشکلی دارد حتی بچه هایی که می خوابند خواب شان سطحی است و همه اش نگرانند و مدام از خواب می پرند. بچه ها ترس از کابوس دارند خیلی وقت ها صحنه تجاوز را به صورت سمبلیک یا واقعی در خواب می بینند و از ترس اینکه دوباره آن خواب را ببینند نمی خوابند.
چهارمین نشانه شایع شب ادراری است بازهم تکرار می کنم هر بچه ای که شب ادراری دارد، آزار جنسی ندیده است. نشانه ها سه تا قانون دارند بچه ای که مورد آزار قرار می گیرد بخاطر ترس دچار شب ادراری می شود البته یکی از دلایل عفونت های آمیزشی در متجاوز است که تکرر ادرار از نشانه های شایع عفونت های آمیزشی می تواند باشد ولی مهم ترین دلیلش ایجاد انزجار است خیلی وقت ها کودک قربانی، خودش را به عمد خیس می کند که خودش را منفور کند خیلی وقت ها کودک در راه مدرسه و در خیابان ادرار و مدفوع می کند تا اینگونه حالت انزجار نشان دهد.
شناخت این نشانه ها نیاز به پیش نیاز دارد یعنی اول ارتباط صمیمانه معلم با دانش آموز است که در مدرسه شکل می گیرد که البته آنجا هم معلمان در تشخیص نشانه های کودکی که مورد آزار جنسی دیده به مشکل بر می خورند معلم ها چگونه می توانند این خلأ را پر کنند؟
یکی از مواردی که می تواند به تشخیص نشانه ها کمک کند افت تحصیلی شدید و ناگهانی است. بچه ای که مورد آزار جنسی قرار گرفته دائماً ذهنش به صحنه تجاوز برمی گردد و حسش برایش سخت است مثل این می ماند ما به نوزادی که به دنیا می آید آب کله پاچه بدهیم، هضم نمی شود.

مغز بچه قبل از اینکه هورمون جنسی ترشح شود وقتی تجاوز را تجربه می کند انگار منجمد می شود و مدام فلش بک می زند. مثلاً سر کلاس فریز می شود و نمی تواند درس گوش کند یا قلمش یک جایی می ماند این با رؤیای روزانه فرق می کند رؤیای روزانه شیرین است و آوردن بچه به لحظه حال کار آسانی است ولی بچه ای که به اصطلاح دچار «پیا پیتیشن» می شود خیلی سخت است او را به لحظه حال بیاوریم.

این «پیا پیتیشن» باعث می شود معمولاً درس نخوانند، خیلی وقت ها ساعات مدرسه را تحمل نمی کنند و حتی در مواردی سطح هوشی ممکن است پایین بیاید و معلم در فهمیدن این نشانه خیلی نقش دارد. خیلی جالب است بدانید که کاملاً افراط و تفریط در رفتار این بچه ها اتفاق می افتد. یعنی بعضی وقت ها بشدت بچه ها از آدم بزرگ ها می ترسند و گوشه گیر می شوند ولی از طرفی کسی به آنها محبت کند بشدت جذبش می شود. کودکی که در خانه آزار جنسی می شود و پدر و مادر آگاه نیستند معلم مثل آهنربا می تواند بچه ها را جذب کند حتی اگر حس عاطفی بین معلم و بچه نباشد بازهم یکسری اصولی وجود دارد که به معلم کمک کند.
مثلاً بچه ای که نفر اول به مدرسه می آید و نفر آخر از مدرسه می رود احتمالاً چیزی در خانه دیده که دلش می خواهد حداکثر زمان را در مدرسه بگذراند. یکی از چیزهایی که هم به پدر و مادر و هم به معلم کمک می کند یکسری هدیه هایی است که بچه با خودش به مدرسه یا خانه می برد که والدین نمی دانند از کجا آورده است.

معلم یا والدین اگر پول زیاد در کیف مدرسه کودک ببینند بدانند اینها رشوه است. رشوه یکی از نشانه هایی است که متجاوز به کار می برد. تغییر خلق و خو، حساسیت و واکنش زیاد به لمس بدن، علاقه زیاد به دوستی با سنین بالاتر نیز نشانه های آشکاری است. یا اگر معلم ببیند مثلاً یک پسر دبیرستانی دنبال بچه ای می آید که نه برادر و نه خواهرش است باید حساس شود.

این بچه ها بهداشت ظاهری مناسبی ندارند هفته ها حمام نمی روند و لباس های شان را نمی شویند. اینها از دوست خیالی زیاد حرف می زنند. از بچه های دیگر فاصله می گیرند از طرفی خیلی وقت ها اتفاق هایی که افتاده را بصورت خیالی تر تعریف می کنند مثلاً من یک دوستی دارم ما باهم فلان بازی را می کنیم اینها می تواند نشانه باشد. این بچه ها زیاد دستشویی می روند چون تنها هستند و احساس امنیت نمی کنند و اینکه از محیط بیرونی می ترسند.
گاهی می بینیم بعضی از بچه ها در سن زیر 5 سال درباره اندام های جنسی حرف می زنند. طبیعتاً بچه در آن سن تفاوت اندام جنسی را با سایر اعضای بدنش نمی داند چرا باید یک بچه حرف هایی بزند که در دایره لغات پدر و مادرش هم نیست؟
به این موردی که اشاره کردم دست زدن مداوم به اندام تناسلی را هم اضافه کنید. ببینید، به طور طبیعی بین سن 3 تا 7 سالگی کنجکاوی و سؤال دارند ولی وقتی از حد بگذرد و به ناگهان زیاد شود و بچه کلمات جنسی به کار ببرد که در خانواده درباره اش حرفی زده نمی شود یا در نقاشی هایش اندام جنسی نقاشی کند و در مورد این موضوع صحبت کند احتمال زیاد چیزی دیده یا اتفاقی برایش افتاده است یا اینکه سعی می کند سؤال هایش را بیشتر جواب بگیرد.

مثلاً خانمی در کارگاه «کنترل اس» گفت نوه من که دختر یک ساله و نیم است تنها کلمه ای که زبان باز کرده و می گوید؛ اندام تناسلی است و مدام به اندام تناسلی اش دست می زند. این بچه می خواهد بگوید این اتفاق برای من افتاده است. نکته دیگری که وجود دارد، این بچه ها معمولاً با بدن شان مشکل دارند و بدن شان را انکار می کنند و این خودش را بصورت افراط و تفریط نشان می دهد.
طبیعتاً بچه ای که مورد آزار جنسی قرار می گیرد حس بدی نسبت به خودش دارد اما نمی توان گفت هر کودکی که به عبارتی اعتماد به نفس پایین دارد حتماً مورد آزار جنسی قرار گرفته است تفکیک اینها کمی کار را برای پدر و مادر سخت می کند؟
اعتماد به نفس پایین در این بچه ها احساس گناهی است که فرد متجاوز به آنها می دهد. برای مثال بچه ای که در کارهای گروهی شرکت نمی کند، می خواهد کمرنگ باشد و حاضر نیست بخاطر مقایسه شدن در مسابقه ای شرکت نکند به طور ناگهانی خیلی اعتماد به نفسش کم شود اینها می تواند نشانه باشد و این ربطی به درون گرایی و برون گرایی ندارد برای همین پایین آمدن ناگهانی اعتماد به نفس می تواند یک نشانه باشد.

نشانه خیلی مشخص در بچه ها حیوان آزاری است یعنی اگر دیدیم بچه ای قورباغه له می کند، سر گربه را جدا می کند یا گربه را اذیت می کند در واقع ادای متجاوز را در می آورد. یعنی خشم خود را نشان می دهد. یا به پدر و مادر می گوید اتفاقی شبیه به این برای من افتاده یا چون نمی تواند از متجاوز انتقام بگیرد با موجود ضعیف تری عین همان بازی را تکرار می کند. اگر دیدید بچه ای، بچه های دیگر را اذیت می کند و اذیتش دعوای خواهر و برادری نیست مثلاً لباس های عروسک را پاره می کند یا روی بچه کوچک تر از خودشان می خوابند اینها به احتمال زیاد ادای متجاوز را در می آورند.
این پیش فرض که پسرها مورد تجاوز قرار نمی گیرند یا فقط پسرهای «ضعیف» مورد تجاوز قرار می گیرند مثال هایی از فرهنگ جامعه ما است، عوارض آزار جنسی در پسرها چگونه نمود بیرونی پیدا می کند؟
متاسفانه بچه هایی که تجربه تجاوز مقعدی دارند در نشستن مشکل دارند و در راه رفتن شان تغییراتی دیده می شود. بخصوص در پسر بچه ها تغییر حرکات، نشستن و راه رفتن کمک می کند به موضوع پی ببریم. وقتی بچه ها وارد سال های بلوغ می شوند تشخیص نشانه ها سخت تر می شود.

افسردگی کودک

می توان گفت که این بچه ها در سنین کودکی وارد فاز افسردگی می شوند؟
اصولاً نشانه ها در بچه ها حتی وقتی که سکوت می کنند پر صدا و پرهیاهو است که به آن هیاهوی خاموش می گویند. یعنی یک جوری بچه می گوید اتفاقی برای من افتاده است. سن بچه که از 4 سال می گذرد کم کم بچه متوجه می شود، کسی در موردش حرف نمی زند یا جلویش را نمی گیرد یا اینکه با خودش می گوید، پدر و مادرم می دانند و کاری نمی کنند و در واقع از فاز پر هیاهو و پر تنش وارد دوران افسردگی می شود افسردگی در این بچه ها و حتی بزرگسالان شایع است. معمولاً با شروع بلوغ خودش را در بچه ها نشان می دهد.

سرزنش قربانی تجاوز

کم نیستند افرادی که قربانی تجاوز جنسی را سرزنش می کنند، چرا این کار خطرناک است؟
یکی از موارد خیلی شایع در بچه هایی که مورد نگاه ملامت بار دیگران قرار می گیرند، اعتیاد به الکل و مواد مخدر است. بچه ای که همه عمرش از یک موضوعی رنج می برد نخستین باری که تجربه الکل و مواد را دارد می فهمد که از این درد و رنج رها شده و بشدت وابستگی پیدا می کند.

اصولاً چون این همزمان با تغییرات بلوغ رخ می دهد و از طرفی خطرهایی در جامعه جوانان را تهدید می کند تجربه تجاوز جنسی در این افراد نادیده گرفته می شود یعنی کمتر پدر و مادری است که اگر بچه شان معتاد شد ارزیابی می کنند که او تجربه تجاوز جنسی داشته است معمولاً نگاه ها متفاوت است. جالب است تمایل اعتیاد به الکل در این افراد بیشتر از مواد مخدر و در پسرها بیشتر از دختران است. پسرهایی که مورد آزار جنسی قرار می گیرند بسیار شکننده ترند و درمان بسیار سختی دارند.

واکنش منطقی با کودک قربانی

حالا این نشانه ها را دیدیم و متوجه شدیم کودک مان بارها مورد آزار جنسی قرار گرفته است. چطور می توانیم یک واکنش منطقی از خودمان نشان دهیم؟
واقعیت این است بیشتر پدر و مادرها اشتباه هایی را در مواجهه با این مسأله دارند. نخستین اشتباهی که می کنیم انکار است. خیلی طبیعی است وقتی به بچه تجاوز می شود خیلی سنگین است و ذهن پدر و مادر به این سمت می رود که امکان ندارد.

مثلاً خانمی می گفت پسر خواهرم 9 سالش بود پسر خاله 19 ساله اش در استخر به او تجاوز کرده بود. خواهرم می گفت که پسرم چیزهایی را عنوان می کرد که من فکر می کردم اشتباه است مادرم چیزهایی را گفت که بازهم گفتم اشتباه است تا اینکه خودم دیدم.

اشتباه دیگری که پدر و مادر می کنند بروز خشم است و این خیلی طبیعی است. ولی یادمان باشد بچه تمام مدت می ترسیده و او نمی داند پدر و مادر از متجاوز عصبانی اند نه از خود بچه. موارد زیادی از خودکشی بچه ای که گزارش شده یا کودک فرار کرده آن شبی است که والدین متوجه شده اند. مثلاً خانمی تعریف می کرد پسر عمویش به او تجاوز کرد و در 12 سالگی خودش را در اتاق دار زد. این خانم می گفت مقصر دیگران بودند چون همه بچه ها مسخره اش می کردند. همه جای دنیا همینطور است. بنابراین هر چه هم سخت باشد نباید والدین خشم را جلوی بچه بروز دهند.

مدیریت مشکل تجاوز

در شرایطی که در 90 درصد موارد متجاوز از افراد فامیل و اعضای خانواده است پس از این حادثه نخستین اقدامی که فرد قربانی یا اطرافیانش باید انجام دهند، چیست؟ چطور باید این مسأله را مدیریت کنند؟
در اغلب موارد اگر متجاوز از خانواده های طرفین باشد به جای اینکه پدر و مادر به همدیگر کمک کنند همدیگر را تحقیر می کنند اینکه تو برادرت را راه دادی و خیلی وقت ها پدر و مادر در این جریان طلاق می گیرند چون نمی توانند یکدیگر را ببخشند. بار تجاوز متفاوت است و خیلی مهم است پدر و مادر این را بدانند که بچه احتیاج به کمک دارد.

پدر و مادر باید به اعصاب و روان شان مسلط باشند. مادرهایی که همسرشان به فرزند شان تجاوز می کند، مادر این احساس را دارد اگر پاسخگوی نیاز جنسی همسرش بود این اتفاق نمی افتاد در صورتی که این گناه کاملاً نادرستی است برای اینکه اصلاً ربطی به نیاز جنسی ندارد. به هر حال آن همسر به بچه ها تمایل جنسی دارد. خیلی وقت ها پدر یا ناپدری به بچه بزرگ خانواده تجاوز می کند خواهر یا برادر بزرگ فکر می کند اگر تن بدهند و سکوت کنند از کوچک تر ها دفاع می کنند و اگر مقاومت کنند متجاوز سراغ فرد بعدی می رود. در صورتی که آمارها نشان می دهد خیلی وقت ها برای همه بچه ها اتفاق می افتد و بندرت پیش می آید ناپدری یا پدر تنها یک بچه را مورد آزار قرار دهد.

14 راهکار برای تقویت و رشد هوش هیجانی در کودکان