توضیح مختصری درباره چرم و هنر چرم دوزی

صنایع دستی(Handicrafts) هر کشور یکی از شناسه های مهم در معرفی هویت، فرهنگ، تارخ و تمدن آن می باشد. با توجه به جایگاه ایران درصنایع دستی جهان، می توان از این جایگاه در جهت معرفی هر چه بیشتر فرهنگ و تمدن ایرانی در جهان استفاده نمود. ایران از تنوع و تعدد فراوان در صنایع دستی برخوردار است. چرم دوزی(Embroidered leather) یا سراجی یکی از انواع صنایع دستی ایران است که از دیرباز در مناطق مختلف کشور رونق داشته و تامین کننده نیازهای مختلف مردم بوده است. امروزه در چرم سازی صنعتگر پس از دباغی پوست به ساخت انواع کیف های چرم مردانه و زنانه ، کمربند ، کفش های چرم، و ... می پردازد. در این هنر چرم(Leather) ماده اصلی برای تولید محصولات است.

تاریخچه چرم دوزی

عصر سنگ را می توان به دوره آغاز تاریخچه چرم دوزی نسبت داد. اولین ابزارهایی که از جنس چرم بودند تقریبا به ۵۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح تعلق دارند. البته لازم به ذکر است که یکی از قدیمی ترین آثار حاصل از چرم دوزی، یک کفش چرمی است که کنعلق به شهر تبریز است و به ۵۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح باز می گردد. ولی باز هم نمی توان این اثر را قدیمی ترین اثر چرم دوزی دانست. زیرا بسیاری از باستان شناسان معتقدند که آغاز تاریخچه چرم دوزی به چهرصد هزار سال پیش باز می گردد. این یعنی این که چرم دوزی در عصر سنگ پایه گذاری شده است. عصر سنگ در واقع یکی از طویل ترین دوره ها در تاریخ بشر بوده است و میلیون ها سال ادامه پیدا کرده است. در این دوران، انسان تازه به تکامل رسیده بود و شروع به ساخت ابزار مختلف کرده بود. ولی در اوایل این دوران هنوز چرم دوزی آغاز نشده بود.عصر سنگ به اتمام رسید و عصر برنز آغاز شد. در عصر برنز، اولین اوج در تاریخچه چرم دوزی ثبت شد. چرا که چرم دوزی در این دوره رواج پیدا کرده بود و کالاهای چرمی در میان مردم آن زمان، اهمیت زیادی داشتند. کالاهای چرمی در آن زمان کاربردهای متفاوتی داشتند. علاوه بر این که از چرم دوزی برای تولید پوشاک استفاده می شد، برای ساخت ابزار محافظتی و دفاعی جنگی هم چرم کاربرد داشت. برخی از افراد که به چرم دوزی پرداخته بودند، شروع به تولید کالاهای چرمی جهت تجارت کردند و مبادله کالا با کالا با حضور محصولات چرمی ادامه یافت. چرم دوزان، محصولات چرمی خود را می دادند تا ابزار و کالاهای مورد نیاز خود را بگیرند. از جمله کالاهای چرمی که مبادله می شدند، پوشاکی همچون کلاه، کفش، کمربند و ابزار آلات جنگی مانند سپر و بازو بند بودند.مدارک و آثار باقی مانده از گذشته، بیانگر رواج چرم در مصر باستان هستند. این مدارک نشان می دهند که به دلیل بوی بدی که چرم داشته، دباغی ها محل کار خود را به بیرون از شهر انتقال داده بودند. در یونان باستان، دباغی گیاهی توسعه پیدا کرد. ولی به طور کلی در یونان، از چرم در تولید پوشاک استفاده زیادی می شد. یونانی ها ترجیح می دادند که کفش های صندل مانند خود را از چرم توری درست کنند. اما محصولات چرمی در یونان باستان تنها به صندل ختم نمی شد. بلکه برای ساخت کیف، سپر، تسمه ها و تکیه گاه ها نیز از چرم استفاده می شد. رومی ها از چرم دوزی استفاده های فراوانی می کردند و علاوه بر تولید پوشاک، حتی در تولید زین اسب هم کاربرد داشت. دباغی زاج هم نوع خاصی از استفاده از چرم است که در روم باستان رواج داشته است.

انواع چرم

چرم های متفاوتی وجود دارند:

چرم حیوانی : از پوست حیوانات به دست آمده و نوع حیوان می تواند گوسفند، گاو، بز، شترمرغ، مار و ... باشند.

چرم گوسفند: چرمی زیبا با قیمت مناسب می باشد و دوام خوبی را داشته.

چرم گاو: چرمی با دوام و مقاوم و با وجود تولید الیاف پیشرفته در بسیاری موارد همچون دستکش ایمنی در کاربردهای شیمیایی و پوشش حرفه ای موتور سواری از بهترین نوع بوده.

چرم انسانی:شرکتی در انگلیس وجود دارد که مطایق قرارداد با افراد داوطلب پس از مرگشان با پوست آنها کمربند کیف و کفش از چرم انسان تولید و با قیمت بالا به صورت محدود به فروش رسانده.

چرم گیاهی: با استفاده از تانن (از ریشه tanning به معنای دباغی) و سایر عناصر که در پوست تنه و میوه برخی درختان (درخت مازو Mazu) یافت وتهیه می شود، این نوع چرم از نوع انعطاف پذیر بوده و رنگ آن قهوه ای می باشدو میزان رنگش به ترکیب شیمیایی و رنگ پوست بازمی گردد. چرم گیاهی در آب پایدار نبوده و بی رنگ می باشد و اگر بعد از خیس شدن، خشکش کنید، چروک شده و از انعطاف پذیری و نرمی اش کاسته می شود. باید توجه داشت که این نوع چرم در آب گرم بر شدت چروک شدنش بیش تر شده و تقریباً شبیه ژلاتین( Gelatin) می شود. علاوه بر اینکه سفت شده و احتمالاً شکننده هم می شود. چرم جوشانده نمونه ای از چرمی که با قرار گرفتن در آب داغ شناور شده و سفت می شود. در تاریخ گه گاه بعد از عمل سفت کردنش از آن در زره ها و هم چنین در اتصال کتاب ها هم استفاده می شود. این نوع چرم تنها نوع چرم است که در حکاکی و قالب گیری چرم می تواند به کار برده شود.

چرم کرومی: این نوع چرم ها با کرومیوم سولفات و دیگر نمک های کرومیوم ساخته می شوند.

چرم مصنوعی: پارچه های چرم مصنوعی از مواد نفتی ساخته می شوند و امروزه بیشتر از این نوع چرم ها استفاده می شود.

چرم ترکیبی: چرم ترکیبی با استفاده از ترکیبات گلوتار آلدهید یا اکسازولیدین ساخته می شود.

چرم آلومی:این چرم ها با نمک آلومینیوم ساخته می شوند.

مراحل تهیه چرم

طی هزاران سال شاهد تغییرات زیادی نبوده است. با وجود این، تولید چرم برای تولیدی های مختلف مطمئناً کار ساده ای نیست و حقیقت آن است که حدود ۱۰ روز کاری طول می کشد تا چرم تولید شود. تولید چرم، پروسه ای پیچیده و زمان بر است که همین موضوع دلیل گران قیمت بودن محصولات چرمی را به خوبی توضیح می دهد امروزه برای به عمل آوردن چرم از پوست به روش دباغی خام گاو استفاده می شود. برای دباغی پوست در این روش مراحل زیر را انجام می دهند.

خام را آب زدن

خام خشک را از دهات و نواحی اطراف به دباغی آورده و بسته به کلفتی و مقدار چربی پوست ، سه تا شش روز آن را در حوض آب خیس می کنند چرم بومی که از کشتارگاه می آید به آب زده نمی شود.

آهک زدن و عورامکاری

پس از اینکه خام خشک خوب خیس خورد و نرم شد ، همراه با خام های تازه خیس نشده ، توی گودال های آهک می گذارند ، گودال آهک خمره های لعابی است که توی زمین کار گذاشته اند و آن را لـولـه کش می نامنـد . آهک زنـده را روی خـام پاشیده و خمره را پر آب می کنند . پس از چهار تا شش روز آب آهک نسوج خام را از هم باز کرده و موهای آن را نرم کرده است . خام را از خمره آهک بیرون آورده و هر کدام را روی تیر آویزان می کنند ، و با کارد ویژه ای آن را عورامکاری می کنند و کارد را با سنگ عورام مرتب نیز می کنند.

متورم کردن

پس از عورامکاری ، خام را به خمره دیگری برده و روی آن را آرد جو می پاشند . وقتی به اندازه کافی خام در خمره گذاشته شد آن را پر از آب می کنند ، و عمل تخمیر آغاز می گردد و سبب می شود که پوست ورم کرده ، و نسبت به مواد دباغی حساس شود و گوشت های اضافی روی آن شل و آهک هایی که قبلاً روی آن پاشیده اند خنثی شود.

این فرایند ، که آرد جو کردن نامیده می شود ، در زمستان ۲۰ روز و در تابستان ۱۵ روز طول می کشد . پس از اینکه پوست ها پخته شد آنها را از خمـره بیرون آورده و هـر کـدام را روی تیر عمودی به نام خار چوغ گذاشته و خـام را داس می کنند ، یعنی گوشت های اضافی آن را می کنند ، این کار را با چاقوی دو دسته ای به نام داس انجام می دهند . سپس پوست ها را با دیگر در خمره آردجو می گذارند تا باز پخته شود.

نمک پاشیدن

وقتی که پوست ها به مدت سه تا چهار روز پخت دوم را گذراندند آنها را از خمره بیرون آورده و در قدح می گذارند و بر روی آنها نمک می پاشند و مجدداً به مدت سه تا چهار روز در قدح نگه می دارند.

مازوکاری

وقتی پوست برای مازوکاری واقعی آماده شد ، آن را در گودال های آجری که با چوب اندود شده و به نام گودچوب ( سیله ) شناخته می شود می گذارند روی هر پوست که درون گودال می گذارند گرد مازوی نرم و یا گرد پوست درخت اقاقیا می باشند.

گردکردن و کوبیدن مازو و پـوست اقاقیـا ، با دستاسی ( آرچی ) همانند آسیای دستی که در کوزه گران به کار می برند انجام می شود ؛ و یا اینکه ممکن است که گرد آن را از بازار بخرند . در بازار آسیای مخصوصی برای نرم کردن این گونه مواد وجود دارد . پوست چهار تا پنج روز در گودال مازو می ماند . هر روز آنها را پشت و رو می کنند و لگد می زنند.

کاشیکاری

پس از مازوکاری پوست ها را در آفتاب خشک می کنند و روی تخته ای که در زیر آن چهارپایه ( کرسی ) قرار گرفته می گذارند . قسمت گوشتی آن را با سنگ پا پرداخت می کنند.

رنگ ریختن

در این مرحله، رنگ آمیزی با توجه به نوع استفاده چرم در مراحل بعدی انجام خواهد شد.برای رنگاری چرم ، رنگ هایی مثل گِل ورز ، جوهر گلی و صابون سفید مناسب است و آن را بر رویه پوست می ریزند.

صیقلزنی

بار دیگر پوست را روی تخته پرداخت کاری گذاشته و صیقل ( مهره ) پرداخت را با فشار روی آن می کشند . در دباغی های بزرگتر کاشیکاری ، رنگ ریختن و صیقلزنی هر سه را چرم ساز ( چرمگر ) انجام می دهد.

ابزار کار و مراحل چرم دوزی

اولین و مهم ترین ابزار کار با چرم، خودِ چرم است، که این روزها به صورت طبیعی و مصنوعی در انواع، رنگ ها و نقش های متنوع وجود دارد که برای کار در خانه از دو نوع گاوی و بزی بیشترین استفاده را می شود. شما برای کار با چرم طبیعی باید بدانید که به چرمِ گاوی نیاز دارید یا بزی و ازاین بین باید مطمئن باشید چرمِ اشبالت می خواهید یا خیر.بعد از چرم مهم ترین ابزار، "الگو" است. شما باید الگوی چیزی که می خواهید بسازید را داشته باشید. امروزه الگوهای آماده، کارِ چرم دوزان سنتی را راحت تر کرده است که از فروشگاه های فروشِ ابزار و یراق چرم قابل تهیه است. اما اگر دوست داشتید محصولِ موردنظر را خودتان به طور خاص طراحی کنید باید حتماً از "مقوای پشت شطرنجی" استفاده کنید و در اندازه گیری ها دقت کافی را به خرج دهید.
برای کشیدنِ الگو روی چرم، باید از خودکارهایی به نام "نوبوک" استفاده کنید. این خودکارهای ژله ای که بدونِ بدنه ی پلاستیکی عرضه می شوند، به راحتی نقش موردنظر شمارا رویِ چرم پیاده کرده و به آسانی با ابزاری به نام "کِرِپ" یا پاک کن چرم که از چربیِ حیوانات تهیه می شود قابل حذف و اصلاح هستند.
برای بریدنِ الگویِ کشیده شده رویِ چرم به "کاتر" و "قیچی مخصوص چرم" احتیاج دارید. قیچی های معمولی لبه ی چرم را از بین برده و برای کار با چرم طبیعی مناسب نیستند. قیچی کار با چرم باید از تیزی کافی برخوردار بوده و کُند نباشد تا چرم را به خوبی برش بزند و از بین نبرد. اگر هم از کاتر برای برشِ چرم استفاده می کنید باید تخته های پلاستیکی یا "تخته ی گوشت" زیر چرمتان باشد، که این وسیله هم در سایزهای مختلف در بازار موجود است.
برای وصل کردنِ تکه های برش خورده ی چرم به "نخِ موم زده" و "سوزن" احتیاج دارید اما قبل از شروعِ دوخت باید مکان های موردنظر برای دوختن را با "خط کش نشانه" به خوبی و در فواصل منظم با استفاده از خودکار نوبوک نشانه گذاری کرده و بعد با "سُمبه" و "مُشته" سوراخ کنید. توجه کنید که "سُمبه"ها در اندازه و طرح های مختلف در بازار موجود است که شما با در نظر گرفتن نوع و مدلِ کارِ خود می توانید از بینِ آن ها انتخاب کنید. "مُشته" بهتر است سطح صاف و وزنِ سنگینی داشته باشد تا در تماس با سُمبه سُر نخورده و به راحتی چرم را سوراخ کند.
برای سوراخ کردنِ چرم نیز باید تخته گوشت را زیرِ دست خود بگذارید چون نوک سمبه در تماس با هر سطح دیگری کند و خم شده و به مرور از بین می رود.
بعد از چرم مهم ترین ابزار، "الگو" است. شما باید الگوی چیزی که می خواهید بسازید را داشته باشید. امروزه الگوهای آماده، کارِ چرم دوزان سنتی را راحت تر کرده است که از فروشگاه های فروشِ ابزار و یراق چرم قابل تهیه است.
وسیله ی دیگری که حتماً به آن نیاز دارید چسب است که از انواع و اقسام آن می توانید استفاده کنید. چسبِ مرسومِ مورداستفاده برای کارهای چرمی چسبِ آهن است اما با توجه به نوع کار و سلیقه ی شما می توان از چسب های دیگری مثل چسبِ همه کاره و چسبِ قطره ای نیز استفاده کرد، دقت کنید که چسب های حرارتی چون بعد از مدتی از کار جدا می شوند برای ساخت وسایل چرمی مناسب نیستند.

روش نگهداری چرم

چرم باید از برخورد با هر شیء تیز محافظت شود چون در صورتی که روی آن خراشی بیفتد، دیگر قابل بازگشت نخواهد بود. لکه ناشی از خودکار هیچ گاه از روی چرم پاک نخواهد شد و روی آن اثر ماندگار دارد، عطر، اسپری و ادکلن را نباید مستقیم روی البسه چرمی ، جیر و نبوک زد. به هیچ وجه نباید البسه چرم را در ماشین لباسشویی شست ، چون پودر لباسشویی و آب می توانند کاملا چرم را خراب کنند.

کاربرد های چرم دوزی

چرم دوزی نیز مانند دیگر هنر ها کاربرد های فراوانی دارد که از چرم هایی که ضخامت بالایی دارند مانند چرم گاوی، برای ساخت چمدان، کیف های سامسونیت، کفش های زمستانی و … بیشتر استفاده می شود و از چرم هایی که ضخامت کمتری دارند مانند چرم بزی، برای ساخت کیف، کیف پول، کفش های مردانه و زنانه، رویه مبل، پادری، تابلو، لباس، کلاه، دستکش و … استفاده می شود.

نقاشی کردن روی چرم چگونه انجام می شود؟