زندگینامه محمدرضا شفیعی کدکنی نویسنده ایرانی

محمدرضا شفیعی کَدْکَنی با تخلص م. سرشک (زادهٔ ۱۹ مهر ۱۳۱۸) ادیب، نویسنده، پژوهشگر، استاد دانشگاه و شاعر اهل ایران است.

زندگی محمدرضا شفیعی کَدْکَنی

شفیعی کدکنی در ۱۹ مهر ۱۳۱۸ در شهر کدکن از خراسان در خانواده ای اهل علم دیده به جهان گشود. از افراد مهم این خانواده به میرزا محمد شفیع کدکنی معروف به میرزای عالمیان، وزیر شاه عباس اول صفوی، می توان اشاره کرد. شفیعی کدکنی هرگز به دبستان و دبیرستان نرفت و از آغاز کودکی نزد پدر خود آ میرزا محمد (که روحانی بود) و محمدتقی ادیب نیشابوری (ادیب نیشابوری دوم) از نزدیکانش به فراگیری زبان و ادبیات عرب پرداخت (در هفت سالگی تمام الفیهٔ ابن مالک را از حفظ بود) و فقه، کلام و اصول را نزد شیخ هاشم قزوینی (معروف به «فقیه آزادگان») فراگرفت. اما پس از مرگ شیخ هاشم، تا آخرین مراحل درس خارج فقه را نزد سید محمدهادی میلانی خواند و در این دوره با سید علی خامنه ای رهبر کنونی جمهوری اسلامی ایران، هم درس بود.او به پیشنهاد علی اکبر فیاض در دانشگاه فردوسی مشهد نام نویسی کرد و در کنکور آن سال نفر اول شد و به دانشکدهٔ ادبیات رفت و مدرک کارشناسی خود را در رشتهٔ زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه فردوسی، و مدرک دکتری را نیز در همین رشته از دانشگاه تهران گرفت. محمدرضا شفیعی کدکنی از سال ۱۳۴۸ تاکنون استاد دانشگاه تهران است. بدیع الزمان فروزانفر زیر برگهٔ پیشنهاد استخدام وی نوشته بود «احترامی است به فضیلت او». شفیعی از جمله دوستان نزدیک مهدی اخوان ثالث، شاعر خراسانی، به شمار می رود و دلبستگی خود را به اشعار وی پنهان نمی کند. شفیعی کدکنی روز پنجشنبه ۵ شهریور ۱۳۸۸ تهران را به مقصد ایالات متحده آمریکا ترک کرد. این سفر بازتاب وسیعی در مطبوعات ایران داشت. او برای استفاده از یک فرصت مطالعاتی به مؤسسهٔ مطالعات پیشرفتهٔ دانشگاه پرینستون رفت تا در باب تاریخ و تطور فرقهٔ کَرامیه تحقیق کند، و پس از نه ماه دوری از میهن، به ایران بازگشت و پس از بازگشت به ایران بر سر کرسی تدریس خود در دانشگاه تهران حاضر شد. در مهر ۱۳۹۸ در هفتمین دورهٔ جشنوارهٔ بین المللی هنر برای صلح، «نشان عالی هنر برای صلح» به سببِ بیش از نیم قرن تلاش در اعتلای فرهنگ و ادب پارسی به محمدرضا شفیعی کدکنی اهداء شد.

کتاب ها و اشعار محمدرضا شفیعی کَدْکَنی

شفیعی کدکنی سرودن شعر را از جوانی به شیوهٔ قدمایی آغاز کرد و پس از چندی به سبک نو مشهور به نیما یوشیج روی آورد. با انتشار دفتر شعر در کوچه باغ های نشابور نام آور شد. آثار شفیعی را می توان به سه گروه انتقادی و نظری و مجموعه اشعار خود وی تقسیم کرد. آثار انتقادی این نویسنده، شامل تصحیح آثار کلاسیک فارسی و نگارش مقالاتی در حوزه نظریه ادبی می شود، که بخشی از آن ها در زیر آورده شده اند. در میان آثار نظری شفیعی کدکنی کتاب موسیقی شعر جایگاهی ویژه دارد و در میان مجموعه اشعارش در کوچه باغ های نشابور آوازه بیشتری دارد. زمزمه ها، شبخوانی، از زبان برگ، بوی جوی مولیان، از بودن و سرودن، مثل درخت در شب باران، هزاره دوم آهوی کوهی، صور خیال در شعر فارسی، موسیقی شعر، با چراغ و آینه (در جستجوی ریشه های تحول شعر معاصر ایران)، تصحیح اسرارالتوحید نوشته محمدبن منور، تصحیح تاریخ نیشابور نوشته حاکم نیشابوری، تصحیح آثار عطار نیشابوری، تصحیح مختارنامه، تصحیح مصیبت نامه، تصحیح منطق الطیر، تصحیح اسرارنامه، تصحیح دیوان عطار، تصحیح تذکرةالاولیا و ترجمه آفرینش و تاریخ نیز از جمله آثار محمدرضا شفیعی کدکنی است.

محمدرضا شفیعی کَدْکَنی در نگاه دیگران

غلامحسین یوسفی «بی گمان مایه فراوانی که م. سرشک از زبان و ادب فارسی اندوخته دارد و از این حیث در میان شاعران نسل خویش، خاصه نوگرایان، کم نظیر است و نیز انس وی به زبان دری، زبان دیرین مردم خراسان، چنین توانایی را به او ارزانی داشته است. شعرهای او غالباً رنگ اجتماعی دارد. اوضاع جامعه ایران در دهه های ۴۰ و ۵۰ در شعر او به صورت تصویره، رمزها، کنایه ها و ایماها منعکس است. این موضع را در غزلی در مایه شور و شکفتن چنین بازگو می کند:

م. سرشک، افزون بر بهره مندی از قریحه و فطرت شاعری، در شعر خویش از دیدگاهی انسانی و اجتماعی سخن می گوید و چون از فرهنگ ایران و زبان فارسی بهره ور است، می تواند اندیشه ها و دریافت ها و پدیده های زیبای جهان شاعرانه خود را به صورت دلکش و پرتاثیر به ما عرضه کند.» قدمعلی سرامی: «شفیعی از معدود ادیبانی است که در این روزگار از خودبیگانگی انسان ها در تنگناهای اقتصادی، زندگی خود را وقف معرفت ادبی کرده است. کتاب هایی چون «صور خیال در شعر فارسی»، «شاعر آینه ها»، «گزیده غزلیات شمس» و صدها مقاله محققانه و نیز متون مصحح و منقح اسرارالتوحید و مختارنامه و…، در کنار انبوهی از مجموعه های شعر، گواه عشق این مرد به فرهنگ آبگون و آتشسار این خاک و آب است. ما با بررسی مجموعه های او، متوجه می شویم با شاعری رویاروییم که در عین شناخت دیرینه ادب منظوم دری، نوگراست»

بررسی آثار محمدرضا شفیعی کَدْکَنی

شفیعی کدکنی را می توان در زمره شاعران اجتماعی دانست. او در اشعار خود تصویری از جامعه ایرانی در دههٔ ۴۰ و ۵۰ خورشیدی را بازتاب می دهد و با رمز و کنایه آن دوران را به خواننده نمایانده، دلبستگی و گرایش فراوان به آیین و فرهنگ ایرانی و به خصوص خراسان را نشان می دهد. تصحیحات او نمونهٔ قابل توجه تصحیح انتقادی متن است، اسرارالتوحید، مصیبت نامه، الهی نامه، منطق الطیر، اسرارنامه، مقامات و حالات ابوسعید، نوشته بر دریا (مقامات ابوالحسن خرقانی)، مرموزات اسدی در مرموزات داوودی، بهترین نمونه های تصحیح انتقادی متن در ادبیات فارسی هستند. او از اندک محققینتاریخ و ادب فارسی است که به تاریخ کرامیه پرداخته و کتابی نیز در این باب فراهم کرده است. کتاب های دیگر او مثل موسیقی شعر، صور خیال، ادوار شعر فارسی، زمینه های اجتماعی شعر فارسی، از جامی تا روزگار ما امروزه از کتاب های کلاسیک نقد ادبی محسوب می شوند. او علاقه مند به شعر فارسی است و علاقهٔ او به عرفان و نقد ادبی هم از همین جا نشأت می گیرد. وی در کتاب زبان شعر در نثر صوفیه آورده است که آنچه در زبان فارسی به «آن» معروف است و می توان آن را جوهره جمال دانست، در زبان های دیگر وجود ندارد.او همچنین شعر فارسی را به خاطر مسئله ردیف که در هیچ زبان دیگری امکان کاربرد آن را نمی توان یافت، ممتاز دانسته است. شفیعی کدکنی همچنین در این کتاب، شطح را نوعی شکستن تابوها معرفی نموده و شطحیات حلاج را به طور ضمنی با کتاب زایش تراژدی نیچه مقایسه کرده است که در هر دو به تجربه بیان «بیان ناپذیرها» پرداخته شده است. نکته تازه ای که او در این زمینه بیان می کند به ساختار شطح و اینکه اخباری باشد (مانند سبحانی ما اعظم شانی) یا انشایی (انالحق) و تأثیر متفاوت این دو بیان بازمی گردد. یکی از بحث های جذاب این کتاب پاسخ به این سؤال است که چرا شاعران عرب به اندازه شاعران فارسی زبان از آیات قرآن در اشعار خود استفاده ننموده اند. شفیعی کدکنی محور این کتاب خود را بر این عقیده که برای بسط و درک تجربه دست نیافتنی صوفی به ناچار باید از سخنان و زبانی که به کار برده است کمک گرفت، استوار نموده است و بیان می کند که گاه حرکت از صوت به صورت و معنی بسیار بارز است. یکی از مثال هایی که او به آن اشاره نموده شعری است از شاعری با نام علی ابن حسین مغربی که قصیده ای در حالت تب و هذیان سروده بدین شکل که: دَرَن دَرَن دَرَن دَرَن دَرَن دَبی / انا علی بی الحسین المغربی

شفیعی کدکنی در این اثر خود برای شرح مفهوم سبک شناسی عرفانی می گوید: «هر نگاه هنری به الاهیات و دین» می تواند ویژگی های اسلوبی و سبکی خاص خود را داشته باشد، که همان سبک شناسی عرفانی است. وی همچنین معتقد است که در سرتاسر تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، با دو گونه تصوف روبرو هستیم که یکی تصوف قبل از ابن عربی یا تصوف خراسانیست و دیگری تصوف بعد از ابن عربی، و این دو مکتب را بر روی مثلثی نشان می دهد که نقطه صعود یک ضلع آن مثنوی معنوی است و راس ضلع دیگر، ابن عربی است که به مرور با نزدیک شدن به عرفان قاجاری و قرن سیزدهم، با نزول همراه می شود.

اندیشه های محمدرضا شفیعی کَدْکَنی

شفیعی کدکنی گرایشی بارز به صورتگرایی با مبانی فرمالیسم روسی دارد. کتاب های «صور خیال در شعر فارسی» و «موسیقی شعر» و «بیدل شاعر آینه ها» و نیز بسیاری از مقالات وی مانند «جادوی مجاورت» و «ساختار ساختارها» صبغه و بن مایهٔ فرمالیستی دارد. تعریف وی از شعر به «رستاخیز زبان» ترجمهٔ دیدگاه فرمالیست های روس است. همچنین اصطلاحات فرمالیستی «پیرنگ»، «آشنایی زدایی»، «عنصر مسلط» از نمونهٔ مواضع رویکرد وی به فرمالیسم است. گذشته از مقالات و کتب مذکور، شفیعی کدکنی کتابی با نام «رستاخیز کلمات» در سلسله انتشارات سخن به چاپ رسانیده که به طور اخص تمام جوانب جمال شناسی نظریات صورتگرایان روس را مورد ارزیابی قرار داده و آن ها را با نمونه هایی قابل فهم از ادبیات فارسی انطباق داده است.

• تاریخ گرایی در ادبیات

شفیعی کدکنی از سال های ۱۳۶۰ به بعد به پژوهش در تاریخ با رویکرد تصحیح متون ادبیات عرفانی روی آورد. او معتقد است حرکت به سوی مدرنیته بدون شناخت سنت دشوار است. تاریخ گرایی وی هر چند پشتوانهٔ تئوریک مشخصی ندارد، اما سخت پای بند مستندسازی با متون تاریخی است.

• ریشه های شعر معاصر

شفیعی معتقد است که تحولات شعر معاصر فارسی تابعی از متغیر ترجمه است. این نظرگاه بنیاد کتاب وی «با چراغ و آینه، در جستجوی ریشه های تحول شعر معاصر ایران» را شکل داده است. برخی دیدگاه های وی در این کتاب مورد انتقاد برخی قرار گرفته است.

• نظر شفیعی کدکنی دربارهٔ احمد شاملو

محمدرضا شفیعی کدکنی در کتاب با چراغ و آینه؛ در جستجوی ریشه های تحول شعر معاصر ایران نظر خود را دربارهٔ احمد شاملو چنین بیان می کند: «حق این است که شاملو را برای نسل جوان امروز باید «تجزیه» و «تحلیل» کرد. ممکن است در این تجزیه خیلی از محسنات او تبدیل به نقاط ضعف شود، ولی به هر حال از این کار گزیری نیست. این کار را آیندگان با بی رحمی خواهند کرد. اگر جوانان امروز بدانند که شخصیت ادبی آقای شاملو چگونه تشکیل شده است، هرگز این گونه عمر خود را صرف شعر، آن هم شعر این طوری ـ که در روزنامه ها می بینیم ـ نخواهند کرد. تو بهتر از هر کسی می دانی که آنچه ا. بامداد یا احمد شاملو را می سازد اگر به صد جزء تقسیم شود، پنجاه تا شصت درصدش ربطی به شعر ندارد».

کتاب های محمدرضا شفیعی کَدْکَنی

• ۱۳۴۴ - زمزمه ها
• ۱۳۴۴ - شبخوانی
• ۱۳۴۷ - از زبان برگ
• ۱۳۵۰ - در کوچه باغ های نشابور|در کوچه باغ های نِشابور
• ۱۳۵۶ - بوی جوی مولیان
• ۱۳۵۶ - از بودن و سرودن
• ۱۳۵۶ - مثل درخت در شب باران
• ۱۳۷۶ - هزارهٔ دوم آهوی کوهی
• ۱۳۹۹ - طفلی به نام شادی
• صور خیال در شعر فارسی
• موسیقی شعر
• تصحیح اسرارالتوحید نوشتهٔ محمد بن منور بن ابی سعد بن ابی طاهر بن ابی سعید میهنی
• تصحیح تاریخ نیشابور نوشتهٔ حاکم نیشابوری
• از مجموعهٔ آثار فریدالدین عطار نیشابوری، انتشارات سخن:
• مقدمه، تصحیح و تعلیقات مختارنامه
• مقدمه، تصحیح و تعلیقات مصیبت نامه
• مقدمه، تصحیح و تعلیقات منطق الطیر
• مقدمه، تصحیح و تعلیقات اسرارنامه
• مقدمه، تصحیح و تعلیقات الهی نامه
• مقدمه، تصحیح و تعلیقات دیوان عطار (هنوز به چاپ نرسیده است)
• مقدمه، تصحیح و تعلیقات تذکرةالاولیاء، در دو جلد
• مقدمه، ترجمه و تعلیقات بر آفرینش و تاریخ از طاهربن مطهربن مقدسی در دو جلد، نشر آگاه
• مفلس کیمیافروش دربارهٔ شعر انوری، انتشارات سخن
• زبور پارسی: نگاهی به زندگی و غزل های عطار، نشر آگاه
• تازیانه های سلوک: در بارهٔ قصاید سنایی، نشر آگاه
• در اقلیم روشنایی: تفسیر چند غزل حکیم سنایی، نشر آگاه
• شاعر آیینه ها: بررسی سبک هندی و شعر بیدل دهلوی، نشر آگاه
• آن سوی حرف و صوت: گزیدهٔ اسرارالتوحید، انتشارات سخن
• از مجموعهٔ میراث عرفانی ایران، انتشارات سخن:
• دفتر روشنایی (دربارهٔ بایزید بسطامی)
• نوشته بر دریا (دربارهٔ ابوالحسن خرقانی)
• چشیدن طعم وقت (دربارهٔ ابوسعید ابوالخیر)
• در هرگز و همیشهٔ انسان (دربارهٔ خواجه عبدالله انصاری)
• درویش ستیهنده (دربارهٔ شیخ جام ژنده پیل)
• زبان شعر در نثر صوفیه درآمدی به سبک شناسی نگاه عرفانی
• مقدمه، تصحیح و تعلیقات برحالات و سخنان ابوسعید تألیف جمال الدین ابوروح لطف الله بن ابی سعید بن ابی سعد، انتشارات سخن
• ادوار شعر فارسی از مشروطه تا سقوط سلطنت، انتشارات سخن
• زمینهٔ اجتماعی شعر فارسی، انتشارات اختران ۸۶
• قلندریه در تاریخ دگردیسی های یک ایدئولوژی، انتشارات سخن ۸۶
• ترجمهٔ تصوف اسلامی و رابطهٔ انسان و خدا، نوشتهٔ رینولد نیکلسون نشر سخن
• تصحیح غزلیات شمس تبریز انتشارات سخن ۸۸
• مقدمه نویسی و انتشار تصویر نسخه خطی منظومهٔ علی نامه، انتشارات میراث مکتوب ۸۸
• مقدمهٔ تحلیلی و تعلیقات بر دیوان قائمیات، نویافته ترین دیوان شعری مذهب اسماعیلیه، به تصحیح «سید جلال حسینی بدخشانی» ، انتشارات میراث مکتوب
• با چراغ و آینه در جستجوی ریشه های تحول شعر معاصر ایران، انتشارات سخن، ۹۱
• حالات و مقامات م. امید (مهدی اخوان ثالث)، انتشارات سخن، ۹۱
• شاعری در هجوم منتقدان، نقد ادبی در سبک هندی پیرامون شعر حزین لاهیجی، نشر آگه، ۱۳۷۵
• مقدمه، تصحیح و تعلیقات «مرموزات اسدی در مزمورات داودی» از نجم الدین رازی، انتشارات سخن
• رستاخیز کلمات درس گفتارهایی دربارهٔ تئوری فرمالیسم روسی، انتشارات سخن، ۹۲
• گزیدهٔ غزلیات شمس، ناشر: شرکت سهامی کتاب های جیبی با همکاری مؤسسهٔ انتشارات امیرکبیر
• ترجمهٔ آوازهای سندباد سرودهٔ عبدالوهاب البیاتی، انتشارات نیل، ۱۳۴۸
• شعر معاصر عرب انتشارات سخن
• این کیمیای هستی (ویراست دوّم در سه جلد)، انتشارات سخن، ۱۳۹۷
• رسوم دارالخلافه یا نقش آیین های ایرانی درنظام خلافت اسلامی؛ هلال ابن محسن صابی، تصحیح این متن، نشر کارنامه، ۱۳۹۷
• History of Persian Literature from the Beginning of the Islamic Period to the Present Day (با جرج موریسون و رابرت بالدیک)
  زندگینامه سهراب سپهری شاعر ، نویسنده و نقاش اهل ایران