نگاهی به موسیقی سنتی ایران و سازهای آن

معرفی موسیقی سنتی ایرانی

موسیقی اصیل ایرانی تحت عناوینی مانند موسیقی سنتی ایرانی، موسیقی کلاسیک ایرانی یا موسیقی دستگاهی شناخته می شود. موسیقی اصیل ایرانی را مجموعه ای از دستگاه ها، نغمه ها و آوازها تشکیل می دهد که قبل از میلاد مسیح تا به امروز بین مردم ایران در جریان می باشند. از جمله کشورهایی که در شکل گیری این نوع موسیقی مؤثر و تاثیرگذار بوده اند، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• آسیای میانه
• افغانستان
• پاکستان
• جمهوری آذربایجان
• ارمنستان
• ترکیه
• یونان

موسیقی سنتی ایرانی در گذر تاریخ

دو دوره مهم و اصلی وجود دارد که موسیقی ایرانی در طول آن ها پیشرفت داشت.

• اولین دوره پیشرفت موسیقی ایرانی

آثار موسیقیایی دانشمندان برجسته ایرانی مانند ابوعلی سینا، فارابی، قطب الدین شیرازی و عبدالقاهر مراغه ای نشان می دهد که موسیقی ایرانی تا میانه قرن پانزدهم جنبه ای علمی داشته است اما بعد آن، به دلیل شرایط خاص اجتماعی و مذهبی در ایران، توجه زیادی به موسیقی نشد. در این دوران هیچ کس اثر چشمگیری در موسیقی از خود به جا نگذاشت و هنرمندان ناامید شده بودند.

این شرایط تا پایان دوران صفوی که حکومتشان بر پایه تفکرات مذهبی سرسختانه بود ادامه یافت. به دلیل بی نظمی هایی که در پی سقوط صفویه به وجود آمد، وضعیت موسیقی در دوران افشاریه تغییر چشمگیری نداشت.

البته شواهد تاریخی نشان می دهد که نادرشاه به موسیقی دانان علاقه مند بوده اما موسیقی ای که در این دوران نواخته می شد اصیل و سنتی نبود و هدف اصلی آن تفریح و خوش گذرانی بود. در دوران زندیه، امنیت و رفاه اجتماعی در ایران افزایش یافت و مردم دوباره توجه بیشتری به موسیقی داشتند. مشتاق علی شاه و پریخان موسیقیدانان برجسته این دوران بودند.

در دوران قاجار، موسیقی در ابعاد مختلف از جمله ابعاد مذهبی پیشرفت کرد. در میان هنرمندان این دوره می توان به سید احمد خان اشاره کرد. او اولین خواننده ایرانی بود که آوازهای خود را بر روی گرامافون ضبط کرد. قلی خان هنرمند دیگری بود که تعزیه اجرا می کرد و علاوه بر آن آواز دشتی نیز می خواند.

بعد از تاسیس دارالفنون و استخدام مدرسان اروپایی و مربیان موسیقی، موسیقی ایرانی شکل تئوریک و علمی به خود گرفت. انتشارات دارالفنون کلاس های تئوری موسیقی را برگزار کرد که در آن اساتید اروپایی به دو زبان فرانسه و فارسی تدریس می کردند.

• دومین دوره پیشرفت موسیقی ایرانی

دوره بعدی موسیقی ایرانی در دوران مدرن بود. در دوران پهلوی، بنیاد های فرهنگ غربی وارد موسیقی ایرانی شد و شکل های جدیدی از موسیقی متولد شدند. فاصله میان مردم و موسیقی سنتی به قدری افزایش یافت که در دهه ۱۹۶۰ میلادی، مردم موسیقی سنتی ایرانی را فراموش کردند.

به گفته موسیقی دانان، رضا شاه موسیقی ملّی ایران را به موسیقی اروپایی ترجیح می داد اما معتقد بود که موسیقی اروپایی برای پیشرفت کشور بهتر است. رضا شاه سیستم های موسیقی را تغییر داد و همین امر موجب شد که در دوران حکومت وی، موسیقی نظامی بسیاری ساخته شود.

موسیقی دانان ایران باستان

مشهورترین موسیقی دان های این دوران قبل از اسلام به شرح زیر بودند:

• باربد
• سرکش
• رامتین
• بامشاد
• آفرین
• نکیسای چنگ نواز

الفبای موسیقی سنتی ایرانی

همانطور که می دانید دنیای موسیقی پر از واژه های خارجی و جذاب می باشد که حتی برخی از آنها به گوش ما نخورده اند. در این قسمت به برخی از این الفبا و اسامی می پردازیم:

• گوشه یا مقام: به کوچکترین جزء هویت دار از ردیف موسیقی اصیل ایرانی گوشه یا مقام می گویند که شامل آهنگ های قدیمی می شود که در مناطق مختلف ایران خوانده می شود.
• دستگاه: بعضی از گوشه های موسیقی اصیل، چون در یک منطقه خاص قرار گرفته اند، در نتیجه حال و هوایی یکسان دارند. تمامی گوشه ها با حال و هوایی یکسان و مشابه در مجموعه ای جمع آوری شده اند که به آن دستگاه می گویند.
• آواز: به مجموعه ای از چندین گوشه آواز گفته می شود. آوازهای متعلق به دستگاه موسیقی اصیل ایرانی از قبیل آواز ابوعطا (متعلق به دستگاه شور)، آواز بیات ترک (متعلق به دستگاه شور)، آواز افشاری (متعلق به دستگاه شور)، آواز دشتی (متعلق به دستگاه شور)، آواز بیات کرد (متعلق به دستگاه شور)، آواز بیات اصفهان (متعلق به دستگاه همایون) می باشد.
• ردیف موسیقی ایرانی: مجموعه ای از تمامی آوازهای ایرانی و گوشه ها در کتابی ایرانی به نام ردیف موسیقی ایرانی جمع آوری شده اند. ردیف موسیقی ایرانی در واقع دایره المعارف موسیقی سنتی ایرانی است.
• مرکب خوانی: به این مدل از خواندن که نوازنده از یک دستگاه شروع کرده و وارد دستگاه دیگری می شود در اصطلاح مرکب خوانی می گویند.
• نت شاهد: نتی که دارای بیشترین کاربرد در هر دستگاه و آواز است را نت شاهد می گویند.
• گام: گام در موسیقی غربی به دستگاهی گفته می شود که از 2 دسته مینور و ماژور تشکیل شده اند.
• رپرتوار: معادل ردیف در موسیقی غربی است.
• دانگ: به هر چهار نت که پشت سر هم قرار می گیرند یک دانگ می گویند.

سازهای موسیقی ایرانی

ایرانیان از سازهای موسیقی گوناگونی در دوران های مختلف تاریخ استفاده کرده اند. در اینجا به دسته بندی سازهای ایرانی می پردازیم:

• سازهای بادی مانند نی، سرنا، کرنا، نی انبان و …
• سازهای زهی مانند کمانچه، عود، رباب، تار و …
• سازهای کوبه ای مانند دهل، دایره، طبل، تنبک و …
• سازهای زهی زخمه ای مانند سنتور منحصر به فرد ایرانی.

اجزای دستگاه در موسیقی ایرانی

علاوه بر این، در موسیقی ایرانی، دستگاه پنج جز دارد که شامل موارد زیر می باشد:

1. پیش درآمد: مقدمه ای آهنگین است که مُد را تعیین می کند.
2. چهار مضراب: قطعه ای موسیقی ریتمیک اما بدون آواز است.
3. آواز: نغمه یا آوایی بدون ریتم و بداهه است.
4. تصنیف: موسیقی ریتمیک است که با خواندن غزل همراه است. تصنیف معادل فارسی بلد (ballad) است.
5. رنگ: فرمی ریتمیک است که ضرب آهنگی برای رقص است.

انواع دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی

دستگاه شور

دستگاه شور از آوازهاي ابوعطا، بيات ترک، دشتی، افشاری تشكيل شده است. گوشه های دستگاه شور عبارتند از: درآمد خارا، کرشمه، رهاب، سلمک، شهناز، نغمه، قرچه، رضوی، حسینی، عزال، زیرکش سلمک، حزین و فرود، گلریز، صفا، بزرگ، دو بیتی، قجر، ملانازی،گرایلی، مجلس افروز، عاشق کش و مثنوی؛

دستگاه سه گاه

گوشه هاي دستگاه سه گاه عبارتند از: درآمد، زابل، مویه، مخالف، مغلوب، حصار، مثنوی مخالف، زنگ شتر، جغتائی، مسیحی، شاه ختائی و رهامی.

دستگاه چهارگاه

گوشه هاي چهارگاه عبارتند از: درآمد، زابل، حصار، پیش زنگوله، زنگوله، نغمه، بسته نگار، مویه، مخالف، مغلوب، حدی، پهلوی، رجز، منصوری، معربد، لزگی، شب فرخ، نحوی، و رهامی؛

دستگاه همايون

دستگاه همايون از آواز اصفهان تشكيل شده است و گوشه هاي دستگاه همايون عبارتند از: درآمد، جامه دران، چکاوک، بیداد، بیات راجع، اوج، طرز، ضجه موره، شمعونی، موالیان، نی داوود، لیلی و مجنون، شکوه، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، فرنگ، شوشتری، بختیاری و موالف، عزال، ده ناصری، راز و نیاز، میگلی و مثنوی.

دستگاه ماهور

گوشه هاي دستگاه ماهور عبارتند از: درآمد، داد، گشایش، فیلی، شکسته، شکسته قره باغ، مجلس افروز، خسروانی، دلکش، خاوران، طرب انگیز، نیشابوری، نصیرخانی، چهارپاره (طوسی)، مرادخانی، قرائی، بوسلیک، آذر بایجانی، زیرافکند، حصار ماهور، نیریز، نهیب، عراق، محیر، آشوراوند، اصفهانک، حزین، نغمه، زنگوله، راک هندی، راک کشمیر، راک عبداله، صفیر راک، ساقی نامه، صوفی نامه ، کشته مرده و مثنوی؛

دستگاه نوا

گوشه هاي دستگاه نوا عبارتند از: درآمد، گردانیه، نیشابورک، نغمه، بیات راجه، عشاق، عراق، حزین، نهفت، رهاب، گوشت، مثنوی گوشت، عشیران، مجلسی، خجسته، حسین، ملک حسینی، بوسلیک، نیریز، تخت طاقدیس و شاه ختائی؛

دستگاه راست پنجگاه

گوشه هاي دستگاه راست پنجگاه عبارتند از: درآمد، زنگوله، پروانه، نغمه، روح افزا، خسروانی، پنجگاه، سپهر، عشاق، نیریز، بیات عجم، مبرقع، قرچه، بحر نور، ابوالچپ، طرز، لیلی و مجنون، راوندی، نفیر و نوروز، فرنگ و عراق؛

تفاوت ها میان دستگاه و آواز در موسیقی سنتی ایران

میان دستگاه و آواز تفاوت هایی وجود دارد:

• آواز در موسیقی سنتی ایران اغلب یک مد دارد. به بیان دیگر، همه گوشه ها در یک مد قرار دارند و پرده گردانی در اجرای آواز محدود است. در واقع، پرده گردانی، مولفه اصلی و مهم در آواز نیست. اما دستگاه ها چندین مد دارند و پرده گردانی عنصر اصلی اجرای یک دستگاه است.
• آواز در موسیقی فولکلور محلی رایج تر است و دستگاه در موسیقی رسمی رواج بیشتری دارد.
• ساخت یک قطعه موسیقی بدون خواننده در آواز محدود و نادر است اما در اجرای دستگاه رایج است.
• گستره صوتی در آواز معمولاً کمتر از یک اکتاو است در حالی که گستره صوتی در دستگاه بیش از یک اکتاو است.
  درباره موسیقی بلوز (Blues) چه می دانید؟