نگاهی به زندگی «پروین غفاری» معروف ترین معشوقه شاه!

در دامِ شاه؛ یا شاهْ در دامْ...؟!

پروین متولد 1309 در تهران بود؛ در خانواده ای که اصالتاً تفرشی بودند. پدرش میرزاحسن غفاری همدانی از مبارزان مشروطه بود که در واقعه به توپ بستن مجلس توسط کلنل لیاخوف، مجروح شده و به گفته دخترش پس از آن حادثه تا پایان عمر در راه رفتن به مشکلاتی دچار بود [لنگ می زد]. پروین غفاری، خود، مادرش را یکی از خبرچینان فردوست خوانده که می کوشید با نزدیک کردن دختر جوان و زیبایش به شاه، به اصطلاح اسباب «بزرگی» فراهم کند و سری توی سرها دربیاورد. خود پروین نیز سودای ملکه شدن و همسری شاه را در سر می پروراند یا دست کم می کوشید تا به نوعی از این راه طرفی ببندد. از قضای روزگار دلیل نزدیکی غفاری به شاه، پُر کردن ایامی بود که فوزیه، شاهزاده مصری و همسر نخست پهلوی دوم، به قهر از ایران گریخت و دیگر به عنوان ملکه به ایران پا نگذاشت. فراخواندن غفاری به اندرونی شاه، ترفندی بود از جانب فردوست تا اوقات تنهایی و افسردگی «محمدرضا»ی جوان به وسیله حضور این دخترک جبران شود و شاه را آماده رویارویی با حوادث بعدی ملک و مملکت کند. عجیب تر آن که فوزیه و پروین غفاری، که با رفتن یکی سر و کله آن دیگری در دربار پیدا شد، هر دو در یک روز درگذشتند (11 تیرماه1392). این حادثه نگارنده را به یاد مرگ شعبان جعفری (مشهور به شعبان بی مخ)، از عوامل اصلی و «داخليِ» کودتای 28 مرداد 1332 و سقوط دولت ملی دکتر محمد مصدق، انداخت که از قضا او نیز چند سال پیش درست در همان روزی که نامش با تاریخ گره خورده بود درگذشت.

ایرانیان در یک کلامْ مردمانی «شفاهی»اند. حتی امروز که کسر قابل توجه و چشمگیری از آن ها همه روزه از فضای مجازی بهره می برند، بیشتر استنادها و ادله شان مبتنی بر روایت های شفاهی و درِ گوشی است؛ گیریم که بخشی از این روایات از طریق ابزار امروزی تری همچون تلفن همراه و پیامک به شکل لحظه به لحظه تبادل شوند. ضرب المثل های رایج و مشهوری همچون «یک کلاغ؛ چهل کلاغ» و «خالَه مْ دونست؛ عالَم دونست» همگی بر این رفتار فراگیر - و اصلاً اگر به کسی برنمی خورد - «همه گیر ِ» ایرانی (!) دلالت می کنند. ضمن اینکه آمار خجالت آور مطالعه (که به تدریج آن چند ثانیه ناچیزِ سرانه مطالعه در ایران هم در حال محو شدن است) نیز همین نکته را تصدیق می کند.

پری غفاری معشوقه مو بلوند و زیبای شاه پهلوی!

هر ایرانی در طول عمرش بارها و بارها به ظن خویش بر مَرکب رخدادها و شایعه های برآمده از آن ها می نشیند و به سهم خود بر طول و عرض دیده ها و – صد البته – شنیده هایش در خصوص افراد درگیر در ماجراها می افزاید. حالا فرض کنید هفت دهه قبل، آن هم در فضایی به مراتب سنتی تر از امروزْ شایعات مربوط به معشوقه شاه، به مدت چندین و چند سال، لقلقه زبان همین مردم بوده باشد. شاهی که به سان بیشتر حاکمان نه چندان محبوب قبلی، مردمان می باید خود را مطیع و دوستدار وی نشان می دادند و برعکس، در دل و همچنین در جمع های کوچک خودمانی، به زبان هزل و هجو و طنزْ نفرت درونی و تاریخی خویش را از وی و هم پالکی هایش بیان می کردند. در این بستر، غفاری با قرار گرفتن در کانون شایعاتِ بعضاً نزدیک به واقعیت، طرف توجه چشمگیر جامعه قرار می گیرد، آن قدر که دست اندرکاران آن روز سینمای ایران که ید طولایی در بهره بردن از چهره های مشهور در زمینه بازیگری و جلب «مشتری» برای فیلم های شان داشتند، تا حدی که از چهره مذهبيِ ورزشکاری چون غلام رضا تختی هم نمی گذشتند و دست کم بخت خود را در کشاندن امثال او به این عرصه می آزمودند، به سراغ غفاری هم آمدند و او را در نقش زن های به ظاهر مدرن، آلامد و «امروزی» به کار گرفتند. طبیعی است که در شرایط رسانه ايِ به نسبت محدود آن روزگار، جامعه بسیار تشنه بود که با معشوقه جوان و زیبای شاه بیشتر آشنا و دمساز شود. سینمای ایران نیز با وقوف بر این عطش، کوشید تا از او با چهره و آرایش صددرصد مدرن، آلامد و تابوشکن اش در نقش زنان اغواگر و اهریمنی سود ببرد. سینمای فارسی اما به موازاتْ در همین زمینه ایرن زازیانس را نیز در اختیار داشت که از قضا هم باسوادتر و فتوژنتیک تر از غفاری بود و هم دوره های متعدد هنرپیشگی را دیده بود. در تئاتر پرقدرت آن دوره نیز تجربه ها و سوابق روشنی داشت و اتفاقاً در فیلم های ساموئل خاچیکیان – کارگردان برتر آن سال های سینمای فارسی - نیز بازی می کرد و از همه مهمتر این که پرسونای بازیگری ایرن و پروین غفاری نیز کمابیش نزدیک به یکدیگر بود و این ها همه به ضرر دومی تمام می شد. با وجود این، غفاری توانست بیش از یک دهه در سینما دوام آورد و وقتی تا حدی از بهار جوانی خود فاصله گرفت از طرف همان اهالی سینما به حاشیه رانده شد.

از نظر نباید دور داشت که در همین سینما و در بستر تحولات گونه گون کسانی همچون فخری خوروش و ایرن، آن قدرها ظرفیت، توانایی و انعطاف داشتند که تا سال ها بعد بر پرده سینما و تلویزیون حضور یافتند اما به دلایل پیش گفته و برخی علل و عوامل دیگر پروین غفاری این شانس را نداشت و وقوع انقلاب نیز به دلیل قوی و مهم دیگری بدل شد تا به سبب روابط پیشین اش با دربار، بیش از پیش به حاشیه عزلت رانده شود.

روابط غفاری با شاه از برخی لحاظ یادآور رابطه یک بازیگر مشهور دیگر با دربار نیز هست، با این تفاوت که این بار این یکی مذکر بود و با عضوی مؤنث از خاندان حکومتی مرتبط شد. بهروز وثوقی در مسیری معکوس با غفاری ابتدا در سینما به شهرتی همه گیر دست یافت و سپس به دام اشرف پهلوی خواهر قدرتمند و دوقلوی شاه افتاد. جالب اینکه وثوقی نیز بدون پرده پوشی در کتاب خاطراتش بر این رابطه صحه گذاشت و پس از انقلابْ کسانی چون محمدعلی فردین حتی فروش دارایی ها و املاک وثوقی و مهاجرت وی در آستانه وقوع انقلاب 1357 را تحت تأثیر اطلاعاتی که در بستر این روابط به دست آورد دانستند.

سال ۱۳۷۶ با تغییر شرایط فرهنگی و سیاسی، پروین غفاری نیز به عنوان یک نام ممنوعه (که به سیاق بیشتر هم نسلانش و البته به سبب پیشینه حضورش در دربار از بازیگری در سینمای ایران منع شده بود)، فرصت یافت تا مجموعه خاطراتش به نام تا سیاهی... دردام شاه را منتشر کند. کتاب فقط یک بار مجال انتشار یافت و به سرعت توقیف شد، در حالی که به باور روشنفکرانی همچون محمد قائد، در صورت تجدید چاپ، می توانست به پرفروش ترین کتاب تاریخ نشر ایران بدل شود. لازم به ذکر است که تعدادی از افراد جرگه موسوم به «سلطنت طلبان» این کتاب را نیز همچون خاطرات حسین فردوست، فریده دیبا، اردشیر زاهدی، شهناز پهلوی و تاج الملوک آیرملو جعلی خوانده اند.

پروین غفاری معشوقه مو طلایی محمدرضا شاه

غفاری در صحبت ها - یا فرقی نمی کند - نوشته هایش در روایاتِ شبه سینمایيِ کتابْ که تا حدی هم از نظر بیانی ویراسته به نظر می رسند، با نگاهی حق به جانب می کوشد سمپاتیک جلوه کند و خواننده را با خود همراه سازد. البته نباید از نظر دور داشت که او در بسیاری از حرف هایش با به خرج دادن صداقت بسیار کوشیده است تا روابط خود با شاه و بعدها برخی از اطرافیان دربار را بازگو کند و در بیانِ روابطِ گاه هم زمانی که با این گونه افراد (نظیر شاپور غلام رضا پهلوی، ایادی و خاتم) داشته، نیات خود از برقراری و تداوم این روابط را نیز از چشم خواننده پنهان نداشته است. همچنین و با وجود آنکه نام کتاب خاطرات غفاری تا سیاهی... دردام شاه است اما با تورق این خاطرات معلوم می شود که وی نیز دامی برای شخص اول مملکت تنیده بود و از قضا و به رغم کم سن وسال بودنش تا حدی هم بر قواعد بازی با حریف قدری همچون شاه تسلط داشت. با همه این ها نگارنده معتقد است او پس از دورشدن اجباری از شاه در دام بزرگتری به نام سینمای فارسی افتاد و هرچند توانست با بیرون بردن دامنه شهرتش از فضای ذهنی جامعه و شایعات جاريْ آن ذهنیت ها را به عینیت بدل کند و با شهرتش در عرصه ای تازه، نام خود را در ویترینی به نام سینمای ایران – هرچند در فیلم هایی نه چندان ماندگار و با بازی هایی معمولی و حتی ضعیف در این عرصه – به ثبت برساند، اما سرانجام کارش به جایی رسید که هفده سال پیش از مرگ، با چنین جملاتی اوضاع و احوالش را توصیف و بیان کرد: «با آنکه هر دو فرزندم را دوست دارم اما برای اینکه در جایی ثبت شود می گویم که این تنها صابر رهبر است که به یاد من بوده و با ارسال پول، هزینه زندگی و درمان مرا می پردازد...»
البته شایان ذکر است که پروین غفاری در تمام هفده سال بعد از انتشار کتاب خاطراتش حضوری در رسانه ها نداشت تا مثلاً پی ببریم شرایط زیستی و معیشتی وی در سال های 92-1376 به همان منوال ادامه یافته یا به شکل بهتری دنبال شده است.

پروین غفاری در کتاب خاطراتش شرح شناخت خود را از بسیاری آدم های مشهور یا معتبر معاصر بیان کرده است. او در این بخش از کتاب از معدودی آدم ها مانند بنان و قمرالملوک وزیری به نیکی یاد کرده (با اشاره به این نکته مهم که اتومبیلی که بنان طی تصادفی یک چشمش را از دست می دهد عاریتی و متعلق به غفاری بوده) است. در بیان شرح واقعه ای دیگر درمی یابیم کسی که درست پس از وقوع سانحه منجر به مرگ فروغ در صحنه حاضر شده و جسدش را به عنوان اولین نفر شناسایی کرده غفاری بوده است. اما این لحن احترام آمیز و گاه به صورت توأمان غم انگیز و جالب (از حیث یافتن اطلاعات تازه) در خصوص دیگر افراد ادامه نمی یابد و غفاری بامناسبت یا بی مناسبت از طریق تابوشکنی در عرصه فرهنگ نوشتاری ما به قول معروف هرچه دلش می خواهد در مورد بسیاری دیگر از افراد مشهور بیان می کند؛ آن هم به شکلی بی سابقه یا حداقلْ کم سابقه. تا حدی که این نکته را به ذهن متبادر می کند که شاید یکی از دلایل توقیف کتاب تا سیاهی... دردام شاه این خرق عادت و به نوعی هنجارشکنی در فرهنگ نوشتاری ایرانی (که در بیشتر جاها در نقطه مقابل فرهنگ شفاهی مان قرار دارد) باشد.