نگارگری گل و مرغ

نقش گل و مرغ همان آشناترین سبک در نگارگری ایرانی است که همه ما آن را می شناسیم و همانطور که از نامش برمی آید از دو عنصر شاخص گُل و مرغ تشکیل شده است.گل و مرغ نماد موهبت الهی و تجلی ظریف و لطیف آفریدگار است.

در این طرحها گل و مرغ همچون عاشق و معشوق در مناظره عاشقانه هستند، در اینجا مرغ عاشق است و گل، معشوق. در ادبیات فارسی بارها به این مناظرات عاشقانه اشاره شده است، همچون غزلی از خواجه حافظ شیرازي که می فرمایند:

فکر بلبل همه آن است که گل شد یارش گل در اندیشه که چون عشوه کند در کارش

گفتگوی عاشقانه گل و مرغ به تسبیح گویی خداوند و ذکر حق نیز تشبیه می شود. در نگارگری گل و مرغ ایجاد هارمونی بین عناصر نقاشی بسیار ظریف است. لازم نیست پرنده نیز حتما در اثر ترسیم شود، اما در صورت حضور به حالت انتظاری صبورانه برای شکوفایی گل و عشقبازی با او است.

گل و مرغ چیست؟

گل و مرغ در هنر ایرانی، پیشینه ای طولانی دارد و یکی از شاخه های هنرهای سنتی و صنایع دستی به شمار می رود. گل و مرغ در فرهنگ ایرانی حالتی نمادین به خود گرفته است. هنر گل و مرغ یکی از شاخه های نگارگری محسوب می شود که از دوران تیموری به بعد رونق زیادی پیدا کرد و از این سبک نگارگری، در صنایع دستی مختلف جهت تزئین استفاده می شود. مانند جلد کتاب، قاب آیینه، قلمدان، جعبه جواهرات، منسوجات و … .

نقش گل و پرنده، قصه عشقی وصف ناشدنی است. مضمون این داستان عاشقانه همواره در ادیبات فارسی هم وجود داشته و دارد . در واقع دیوانی را نمی توان یافت که از داستان گل و بلبل بهره نبرده باشد. در این داستان گل معشوق و بلبل عاشق است که معشوق نمادی از خداوند و عاشق نمادی از بنده خداوند است، عاشق همواره به دور معشوق پرواز می کند و هنرمندان با بازنمایی این مضمون در آثار هنری، طبیعت را هم در مفهوم باغ بهشت وارد زندگی روزمره کرده اند.

تاریخچه

مستندات تاریخی نشان میدهد که قدمت نقوش گیاهی در ایران، به هزاره های پیش از تاریخ می رسد. که این نقوش بر روی سفالینه ها نقش می شدند و به تدریج در دوره های تاریخی هخامنشی، اشکانی و ساسانی، نقوش گیاهی جایگاه خاصی پیدا کردند و تغییر و تحولاتی یافتند.

در قرن های اولیه پس از ورود اسلام به ایران، نقوش به شدت تحت تاثیر نقش های دوره ساسانیان بودند. به طور مثال در دوره سلجوقی، نقوش گیاهی شبیه به ساسانی در کنار نقش های هندسی خودنمایی می کند. مجموعه این نقوش و نگاره ها در جریان تکاملی خود از قرون اولیه اسلامی نقوش تذهیب و جایگاه ویژه ای در هنر ایران پیدا می کند.

از قرن های ۷ و ۸ ه. ق، نقش گل و بوته و پرنده در هنر ایران جایگاه ویژه تری یافته و به شکل تکاملی خود پس از دوره صفویه به هنر مستقل و معنی دار گل و مرغ در دوران زندیه رسید. می توان گفت در سال های آغاز قرن ۱۱ ه. ق نخستین آثاری که آن ها را نطفه گل و مرغ می دانند به وسیله ی نقاشان تک ورقی و به دستور کارفرما در هنر ایرانی ظاهرشدند.

رنگ آمیزی نقش های گل و مرغ و به طور کلی نگارگری ایرانی واقع گرا نیست و نقاش در انتخاب رنگ ها کمابیش آزادی عمل دارد. علاوه بر خاص بودن موضوع این هنر، پرداز نقطه ای و ظریف و همچنین پرکار این هنر از ویژگی های منحصر به فرد نقاشی گل و مرغ می باشد. در گذشته از این هنر صرفاًدر تزیین جلد قران کریم وکتاب های مذهبی استفاده می شد، اما امروزه بر روی سطوح آثاری چون قلمدان، قاب ایینه، صندوقچه، جلد کتاب های غیر مذهبی و نگاره های مستقل نیز به صورت تابلو دیده می شود.

سیمرغ در نقوش گل ومرغ

در طرح اصیل ایرانی اسلامی گل و مرغ ، سیمرغ یکی از مهم ترین و نمادین ترین پرندگان محسوب می شود. این پرنده که در فرهنگ اسلامی عنقا نامیده می شود خویی ایزدی دارد. سیمرغ در فرهنگ پیش از اسلام در اشعار شاعران قابل مشاهده است تا جایی که در بخش های مختلف شاهنامه از این پرنده نام برده شده است. سیمرغ یکی از مهم ترین پرندگان نقش گل و مرغ محسوب می شود.

نقش گل و مرغ در صنایع دستی

یکی از مهم ترین نقش هایی که در تزیین صنایع دستی از ان استفاده می شود، نقش گل و مرغ است. این نقش را میتوان در لابه لای طرح های اسلیمی در میناکاری یافت. در روی شاخه های قلمزنی شده، پرندگان را در کنار گل های مختلف مشاهده کرد. در پیچ و تاب نقش های کاشی های مساجد و تکیه ها گل و مرغ را جستجو کرد.

نقش گل و مرغ در قلمزنی

قلمزنی یکی از قدیمی ترین و اصیل ترین صنایع دستی ایران محسوب می شود. مرکز این هنر در شهر اصفهان است. یکی از طرح ها و نقوشی که هنرمندان قلم زنی در کارهای هنری خود استفاده می کنند، نقش گل و مرغ است. در تابلوهای قلمزنی، بر روی ظروف مسی قلمزنی شده، قاب های قلمزنی و سایر محصولات این رشته هنری می توان این نقش را به وفور مشاهده کرد.

گل و مرغ در میناکاری

میناکاری هنر اب و اتش است. رنگ ابی فیروزه ای به کار رفته در ظروف میناکاری شده ارامش را به شما هدیه می دهد. یکی از مهم ترین نقش های استفاده شده در میناکاری مخصوصا میناکاری سبک پرداز نقش گل و مرغ است. در سبک پرداز مینا کاری در پیچ و تاب شاخ و برگ های گل های مختلف پرندگان مختلفی را مشاهده می کنیم که به انسان امید به اینده و ارامش را هدیه می دهند.

ابزارهای لازم

اصلی ترین ماده هنر نگارگری که نقاشی گل و مرغ یکی از گونه های آن اس ، سطحی است که این هنر بر روی آن اجرا می شود. اگر شما در ابتدای راه هستید توصیه می کنیم که از کاغذهای معمولی A4 یا مقوا ( مثل فابریانو یا اشتن باخ ) برای طراحی استفاده کنید؛ اما در ذهن داشته باشید که این هنر بر روی جعبه ها، قلمدان ها، جاکتابی، جلد کتاب، آلبوم، قاب آینه و … اجرا میشود و هم اکنون نیز می توان روی همین اشیاء، طرح را اجرا کرد. به علاوه از این هنر میتوان برای تزیین ابزار آلات چوبی منزل مثل کمد و بوفه و میز کنسول استفاده کرده یا با استفاده از آن ظروف ، آینه ، جام و … را زینت بخشید.

نقاشی نگارگری ایرانی، هنری بسیار ظریف است؛ بنابراین برای طراحی اولیه طرح مینیاتور و نیز نگارگری ترجیح می دهیم که کار با مدادهای فشاری یا اتود با اندازه مغز مداد سه دهم استفاده شود. همچنین برای رنگ آمیزی طرح از قلم موهای بسیار ظریف با موی طبیعی شماره یک بیشترین کاربرد را دارد.

جنس قلمو برا نگارگری

قلم مو ی مورد استفاده در نگارگری از نوع نرم و مخصوص آبرنگ است. نگارگران حرفه ای از قلم مویی که از موی گربه یا سنجاب یا سمور یا موی پشت گردن گربه ساخته شده، استفاده می کنند. در گذشته نگارگران خودشان قلمو مورد نیاز خود را به سخت و با توجه به گرایش نگارگری از حیوان مورد نظر میساختند اما امروزه به خاطر سختی این فرآنید از قلموهای آماده ایرانی و خارجی استفاده میکنند .

قلمو سر گرد یا سر مربع

یک نکته مهم استفاده از قلمو سرگرد ریز (برای رنگ کردن فضاهای کوچک) و قلمو های سر مربع ( برای پر کردن فضا های بزرگ در نقاشی ) استفاده میکنند. ضمنا دقت کنید یک قلمو عالی برای نگارگری باید سری تیز و محکم داشته باشد ، موهای شکسته و درآمده در آن نباشد و سرش پخش و موهایش پراکنده نشده باشد، چون این قلمو ها از ظرافت زیبایی کار شما خواهند کاست .

سایز قلمو برای نقاشی گل و مرغ

• قلم گیری : نسبت به سایز بوم یا کاغذ انتخاب میشود (قلمو شماره ۰۰۰ الی ۳ )
• رنگ گذاری : برای سطح کوچک (قلمو شماره ۴ تا ۱۲) برای سطح بزرگ (۱۲ تا ۲۴)

در تکنیک نگارگری از انواع رنگ های محلول در آب استفاده میشود ، مانند:

• گواش
• آبرنگ
• رنگ آکرولیک
• مرکب
• رنگ های طبیعی

حتی میتوان از ترکیب این رنگ ها در اجرا استفاده کرد. بعضی از آبرنگ های بازاری به صورت تک رنگ به فروش می رسند و شما به راحتی می توانید فقط رنگ مورد نظر یا رنگی که در پالت خود تمام کرده اید را تهیه کنید اغلب مارک های آبرنگ هم در بسته های ۱۰ ، ۱۲ ، ۲۴ ، ۳۶ رنگ یا بیشتر به فروش می رسند.

نکته ای در مورد نگارگری از جمله گل و مرغ وجود دارد. نیازی نیست همه چیز طبیعی باشد! بله شما میتوانید هر جا که دوست داشتید را طلایی یا نقره ای کنید حتی گل ها ، شاخه ها و سایه های برگ را .

ورق ها طلایی و رنگ های آماده طلایی و نقره ای و مسی

قبلا نقره یا طلا را بین دو صفحه از پوست آهو قرار می دادند و آنقدر آن را با چکش می کوبیدند تا به صورت ورقه های نازک در آیند. سپس در یک ظرف چینی چند قطره سریش می ریختند و ورقه طلا را در آن حل می کردند. حالا کار خیلی ساده تر شده و هم ورقه های طلا و هم رنگ های طلایی و نقره ای در انواع کیفیت و کمیت در بازار وجود دارند.

چطور با استفاده از پودر رنگ طلایی و نقره و مسی رنگ مایع برای نگارگری بسازیم؟

در حال حاضر رنگ های مایع آماده و زیادی در بازار وجود دارند اما توصیه میشود خودتان دست به کار شوید و با پودر رنگ طلایی و نقره ای و روغن کیلر رنگ موردنظرتان را بسازید که از کیفیت به مرابت بالاتری برخوردار است .

• مقداری کیلر روغنی یا جلا را در ظرف مورد نظر می ریزیم.
• کمی آن را با تینر روغنی رقیق می کنیم.
• سپس پودر رنگ طلایی یا مسی یا نقره ای را کم کم به آن اضافه می کنیم.
• هر چقدر پودر بیشتری داخل کیلر و یا جلا بریزید ، کیفیت رنگ شما بیشتر می شود.
• متاسفانه این رنگ ها کم کم (بعد یک سال) کیفیت خود را از دست می دهند.
• پس حتما آن را جلا و کیلر مخلوط کنید که کیفیت آن بالاتر برود.
• پورد بیشتر داخل مقدار مشخص روغن جلا بریزید تا زمان بیشتری کیفیتش را حفظ کند.
• برای ماندگاری بهتر از پودر رنگ های طلایی و نقره ای آلمانی استفاده کنید.
• اگر پودر رنگ را با وارنیش براق و کمی آب حل کنید به شما طلائی براق تری خواهد داد .

سخن آخر

این نقاشی به جهت ظرافت پرداخت و زمانی که صرف ریزه کاری های آن می شود از ارزش بالایی برخوردار است. بس بهتر است این نقاشی ها را پس از تمرین کافی روی بوم ها، جعبه ها، قلمدان ها ی نفیس انجام دهید. بوم های مرقش یا بوم دلبر از بوم های قدیمی و نفیسی هستند که در گذشته آثار نگارگری گل و مرغ روی آن انجام می شد.

آشنایی با هنر پوستین دوزی