بیوگرافی سیف فرغانی از شاعران عالیقدر نیمهٔ دوم قرن هفتم

مولانا سِیفُ الدّین ابوالمَحامِد محمّد فَرغانی از شعرا و مشایخ قرن هفتم و هشتم هجری بود، وی اصلاً از فرغانه ی ماوراءالنهر بود که در دورهٔ سلطهٔ ایلخانان و مغولان در آسیای صغیر می زیست. وی در حالی که نزدیک به هشتاد سال داشت در سال ۷۴۹ هجری و در یکی از خانقاه های آقسرا وفات یافت.

چنان که از تنها اثر او -دیوان اشعارش- بر می آید وی در شهر کوچک – اقسرا – در جنوب شرقی دریاچه – توزگول – ترکیه به سر می برده است

مسکن من ملک روم مرکز محنت اقسرا شهر و خانه دار هوان بود

اما از انجا که اصل و منشا وی از فرغانه در ماوراءالنهر بوده به سیف فرغانی اشتهار داشته و خود در اشعارش سیف فرغانی و سیف تخلص کرده است سیف فرغانی مانند بسیاری از مشایخ عهد خود که ایران را که به سبب هجوم و ازار مغول و تاتار ترکمی گفته ودر کشورهای همسایه گرد می امده اند از زادگاه خود در تاریخ نا معلومی به اسیای صغیر رفته و همان جا مانده و در گذشته است. علت گمنام ماندن این صوفی زاهد و متقی ان است که وی پس از ایران و اقامت دربلاد روم دیگر به وطن باز نگشته و درست در ایامی در گذشته است که اسیای صغیر زیر سیطره ایلخانان و بیداد مغولان ارتبات چندانی با بلاد ایران نداشته است از اشعار سیف چنین بر می اید که وی چند گاهی در خطه تبریز بوده و در انجا دل در گرو پسری خسرو نام داشته واز او در یکی از غزلهایش یاد کرده است

ای که نام اشنوده باشی خسرو پرویز را رو سفر کن تا ببینی خسرو تبریز را

سیف فرغانی مدام از فتنه حسنش بود منتظر همچو شهیدان روز رستاخیز را

گویا توقف و اقامت وی در تبریز بر سر راه مهاجرت او از مشرق ایران به اسیای صغیر وقوع یافته بود و بعید نیست که مکا تبه وی با سعدی و اشنایی او با همام تبریزی در همین مدت امکان یافته باشد.از مجموع اطلاعاتی که درباره سیف فرغانی داریم چنین بر می اید که عمرش نسبتا طولانی بوده و گویا به هنگام وفات بین هشتاد و نود سالگی بوده است و احتمالا مرگش بین سالهای ۷۰۵ تا ۷۴۹ هجری اتفاق افتاده است. تنها اثر باز مانده از سیف فرغانی دیوان اوست که مجموعه ایست از قصیده و غزل و رباعی که شماره ابیات ان تخمینا از یازده هزار بیت در می گذرد شیوه سخن سیف به شدت تحت تاثیر سبک سخنوران خراسان است۰ یکی از وجوه اهمیت سیف فرغانی ان است که در ضمن نصایح و مواعظ عالی خود بسیار به انتقاد از اوضاع نا گوار جامعه – بویژه روم – در عهد خود می پردازد ۰ وی در بیان نقائص و معایب طبقات فاسد پهلوانی است بی باک و دلاور وی بزرگترین شاعر عهد خود است که به چنین نقدهای صریح بسیار جدی مبادرت کرده است بعضی از اشعار او در حوزه شعرهای اجتماعی یاداور قصاید سنایی و ناصر خسرو است هر چند که انسجام و استحکام اشعار انها را ندارد.

سبک شعری سیف فرغانی

موضوع قصیده های سیف فرغانی که معرّف مهارت او در سخن پارسی است، غالباً حمد خدا، نعت پیامبر اسلام و وعظ و اندرز و تحقیق و انتقاد از نابه سامانی های زمان و نیز در استقبال و جواب گویی به استادان مقدّم بر خود چون رودکی و خاقانی و کمال الدّین اسمعیل و سعدی و همام تبریزی است؛ خود سیف نیز اعتقاد داشت که شاعر استاد کسی است که بتواند از عهدهٔ نظیرگویی شاعران پیش از خود برآید. سیف تنها یک بار به مدح شاهان پرداخت و آن قصیده ای در ستایش غازان خان، ایلخان مغول بود که به اسلام گروید و این آیین را در قلمرو ایلخانی گسترش داد. وی در قالب های قصیده، قطعه، رباعی و غزل، شعر سروده است ؛ در قصیده های خود ردیف های دشوار را برمی گزید و در ترکیبات و مفردات از وارد کردن آثار لهجهٔ محلّی ابا نداشت . وی در سخن از سبک خراسانی در قرن ششم هجری متأثر بود و به همین دلیل بود که وی را به سرزمین فرغانه و ولایت سمرقند منتسب می داشتند. کلام او ساده و روان است، و در آن واژه های عربی کم به کار رفته است- هر چند گاه ترکیب های عربی را با ترکیب های فارسی در بعضی از شعرهای خود درهم آمیخته، و گاه نیز حتی یک مصراع را تماماً عربی آورده است. مانند «روی از خلق بگردان که حق در اینست که توکلّت علی الله اینست.

بیان نقیصه های اجتماعی و برشمردن زشتی ها و پلیدی های طبقه ی فاسد جامعه، در اشعار سیف دیده می شود. این نقدهای صریح و جدی، خالی از هزل و مطایبه است. سیف فرغانی مسلمان و از اهل سنت بود و در فقه مذهب حنفی داشت.

آثار سیف فرغانی

از وی دیوان اشعاری به جای مانده است که شامل بخش های زیر است:

1. رباعیات
2. غزل ها
3. قصاید و قطعات

وفات سیف فرغانی

او در سال 749 هجری حدودا در هشتاد سالگی در یکی از خانقاه های آقسرا درگذشت.

باباطاهر عریان عارف و شاعر ایرانی