سفر اردوغان به ریاض؛ چرخش از سیاست تهاجمی به دیپلماسی مصالحه جویی

در یک سال اخیر، اردوغان با در پیش گرفتن سیاست مصالحه جویی به سمت هماهنگ کردن چشم اندازهای خود با چشم اندازهای غربی ها حرکت کرده است. عادی سازی و ترمیم روابط با ارمنستان، امارات، و اسرائیل در راستای همین سیاست مصالحه جویی است.

ساعدنیوز: روابط عربستان و ترکیه در 4 سال اخیر با فراز و نشیب های بسیاری روبرو بوده است. از سال 2018 به این سو، با قتل فجیع جمال خاشقچی در کنسولگری عربستان در استانبول پرونده تنش های شدید دیپلماتیک میان دو کشور باز شد و آقای اردوغان تلاش کرد با حمله به بن سلمان به عنوان عامل اصلی این قتل، برای خودش در داخل و خارج از ترکیه پرستیژ کسب کند خصوصاً بی اعتنایی اردوغان به بن سلمان در نشست جی 20 مورد توجه بسیاری از رسانه های مشهور دنیا قرار گرفت. اما در یک سال اخیر شاهد تلاش اردوغان برای ترمیم روابط با عربستان و خصوصاً دیدار با بن سلمان بودیم که روز پنجشنبه این اتفاق رخ داد. چه مسائلی باعث شده است که اردوغان به تعبیری با ذلت و خفت به دنبال دیدار با بن سلمان باشد؟

دکتر سجاد آتشبار: بله از سال 2018 و با قتل خاشقچی در کنسولگری عربستان در استانبول، روابط دو کشور عربستان و ترکیه دچار بحران شد و تنش دیپلماتیک شدیدی میان آنکارا و ریاض رخ داد. عربستان در واکنش به موضع ترکیه در خصوص قتل خاشقچی، تحریم های اقتصادی غیررسمی علیه این کشور را در دستور کار قرار داد به طوری که حتی تجار ترکیه ای هم برای اخذ ویزای عربستان با مشکلات عدیده ای روبرو شدند. البته ریشه های تنش میان دو کشور به قبل از 2018 و وقایع بهار عربی بازمی گردد. علیرغم این که در ابتدای بهار عربی، عربستان و ترکیه در یک مسیر حرکت می کردند، تعارض منافع این دو کشور باعث بروز اختلافاتی شد و در نهایت با قوت گرفتن جریان اخوانی در منطقه، ترکیه به یکی از حامیان اصلی جریان اخوانی تبدیل شد در حالی که عربستان در تقابل با این جریان حرکت می کرد. این تغییر در جهت ها و چشم اندازها خودش را در مصر و عملکرد خاص ترکیه و عربستان نشان داد به طوری که ترکیه از دولت مُرسی حمایت کرد و عربستان تلاش کرد تا دولت مُرسی را ساقط کند و در نهایت هم همین اتفاق افتاد.

بنابراین، بعد از بهار عربی دو کشور عربستان و ترکیه به سمت تنش حرکت کردند و در بحث محاصره اقتصادی قطر در سال 2017 ترکیه به صورت قاطع از قطر حمایت کرد و با پیاده کردن نیروهای نظامی در این کشور از کودتا یا حمله کشورهای متحد با عربستان سعودی به قطر جلوگیری کرد. در سال 2018 با اتفاق عجیبی که در کنسولگری عربستان در استانبول رخ داد و جمال خاشقچی روزنامه نگار عربستانی همکار واشنگتن پست به قتل رسید، اردوغان تلاش کرد تا با حمله به بن سلمان، موقعیت متزلزل او را تضعیف کند. اردوغان در تلاش بود تا نشان دهد که بن سلمان توانایی و اعتبار لازم را برای حکومت در عربستان را ندارد.

من معتقدم که مواضع خصمانه اردوغان علیه بن سلمان و دولت عربستان با انگیزه های سیاسی (و نه لزوما اخلاقی) شکل گرفت و امروز هم، حرکت او به سمت ترمیم روابط با عربستان نیز دقیقاً با اهداف سیاسی شکل گرفته است. در حقیقت، تن دادن اردوغان به "ذلت دیدار با بن سلمان" عوامل متعددی داشته است. در یک سال و نیم اخیر، با تغییر دولت آمریکا و آمدن جو بایدن و نیز تحولات صورت گرفته در عرصه بین الملل، ترکیه به نوعی از سیاست خارجی تهاجمی خودش (تا حدی) عدول کرده است و به سمت یک گونه سیاست مصالحه جویی حرکت می کند. واقعیت مطلب این است که وضعیت اقتصادی وخیم ترکیه و نرخ بسیار بالای تورم در این کشور اجازه نمی دهد که دولت اردوغان بتواند همزمان سیاست تقابل با دولتهای غربی و متحدین منطقه ای آن را دنبال کند. تنش سیاسی و تنش اقتصادی همزمان برای ترکیه آثار جبران ناپذیری می تواند داشته باشد.

به همین دلیل، در یک سال اخیر، اردوغان با در پیش گرفتن سیاست مصالحه جویی به سمت هماهنگ کردن چشم اندازهای خود با چشم اندازهای غربی حرکت کرده است. عادی سازی و ترمیم روابط با ارمنستان، امارات، و اسرائیل در راستای همین سیاست مصالحه جویی است. ترمیم روابط با مصر و عربستان هم در دستور کار قرار دارد. در خصوص عربستان و امارات، سائق اقتصادی نیز دخیل بوده است. ترکیه برای بهبود وضعیت بحرانی اقتصادی اش به دلارهای نفتی و سرمایه گذاری های عربستان و امارات نیاز مبرم دارد. سرمایه گذاری های کوتاه مدت سرمایه داران اماراتی و سعودی می تواند ارز قابل توجهی را وارد بورس ترکیه کند و تغییراتی را در وضعیت اقتصادی ترکیه شاهد باشیم. البته هنوز هیچ نوع تغییر و گشایشی در اقتصاد ترکیه شاهد نیستیم. در مقام جمع بندی می توانیم بگوئیم که دو مانع اصلی بر سر راه ترمیم روابط ترکیه و عربستان وجود داشت؛ مانع اول، حمایت اردوغان از جریان اخوانی؛ مانع دوم نیز پرونده خاشقچی در ترکیه بود که ترکیه در هر دو مورد عقب نشینی کرد و با برداشته شدن موانع ما شاهد دیدار اردوغان و بن سلمان بودیم.

آقای اردوغان انتظار ندارد که طرفداران حزب جمهوریت خلق به او رأی دهند. بلکه با ابتکار عمل هایی در عرصه سیاست خارجی می خواهد زمینه را برای جذب سرمایه های خارجی فراهم کند تا وضعیت بحرانی اقتصاد ترکیه سامان یابد و قشر خاکستری نیز به سمت او مایل شوند.

ساعدنیوز: به نظر می رسد که این نحو ترمیم روابط ملتمسانه با کشورهای منطقه خصوصاً امارات، مصر، عربستان و اسرائیل، به مذاق ملی گرایان ترک خوش نخواهد آمد و طبیعتاً این مسأله باعث ریزش آراء اردوغان در انتخابات پیش رو خواهد شد. نظر حضرتعالی در این خصوص چیست؟

دکتر سجاد آتشبار: من فکر می کنم که بحث عقب نشینی اردوغان از سیاست تهاجمی در حوزه دیپلماتیک را باید در تابلوی بزرگ دید یعنی با نظر به تمامی پرونده های مهم ترکیه در صحنه بین الملل. این مسأله صرفاً با نظر به عربستان سعودی قابل تحلیل نیست. سیاست ترکیه در منطقه را باید به صورت یک پکیج کامل دید. رویکرد مصالحه جویانه اردوغان در منطقه با ارمنستان، عربستان، مصر، امارات و اسرائیل در واقع در راستای مدیریت بهتر بحران انزوای منطقه ای و بحران های داخلی در ترکیه است. آقای اردوغان در عرصه سیاست داخلی به دلیل ائتلاف با راست افراطی عملاً به بن بست رسیده است و دستش بسته است و کاری را نمی تواند از پیش ببرد. هیچ فرصت مؤثری برای ابتکار عمل در عرصه داخلی در اختیار او نیست. بنابراین، اردوغان به ابتکار عمل هایی در عرصه بین الملل و سیاست خارجی روی آورده است.

میانجی گری در جنگ اوکراین و چرخش به سمت سیاست مصالحه جویی در منطقه باعث شده است که ترافیک دیپلماتیک قابل توجهی را در ترکیه شاهد باشیم. سران کشورهای متعدد اروپایی و مقامات سازمان های بین المللی در این روزها در حال تردد به ترکیه هستند و همین مسأله این پیام را به داخل ترکیه مخابره می کند که ابتکار عمل اردوغان در عرصه سیاست خارجی نشان از این مطلب دارد که او یک رهبر مؤثر و قدرتمند است که در مدیریت بحران ها در سطح بین الملل منشأ اثر است.

درباره این که عقب نشینی در مسأله حمایت از اخوان یا پرونده خاشقچی تأثیری در ریزش آراء آقای اردوغان داشته باشد باید عرض کنم که آقای اردوغان با رسانه هایی که در اختیار دارد، ذهنیت حامیان و پایگاه رایش را در داخل مدیریت می کند. از سوی دیگر، مخالفان آقای اردوغان هم مشخص هستند. اصولاً جامعه ترکیه یک جامعه دو قطبی است. هدف آقای اردوغان تغییر ذهنیت قشر خاکستری که حدود 10 الی 20 درصد رأی دهندگان را به خود اختصاص می دهد است. افرادی که مردد هستند و هنوز به نتیجه خاصی در مورد انتخابات پیش رو و فردی که انتخاب خواهند کرد نرسیده اند. اردوغان تلاش می کند تا این افراد را به سمت خودش بکشد.

آقای اردوغان انتظار ندارد که طرفداران حزب جمهوریت خلق به او رأی دهند. بلکه با ابتکار عمل هایی در عرصه سیاست خارجی دارد می خواهد زمینه را برای جذب سرمایه های خارجی فراهم کند تا وضعیت بحرانی اقتصاد ترکیه سامان یابد و قشر خاکستری نیز به سمت او مایل شوند. جالب است به این نکته هم اشاره کنیم که با وجود گرایشات اقتدارگرایانه و انحصار رسانه ها در دست آقای اردوغان، وی با ادبیات خاص خودش از طریق همین رسانه هایی که تحت کنترل دارد، تصویر مورد نظرش را به رأی دهندگان انتقال می دهد. تصویری از یک رهبر مؤثر در عرصه بین الملل که می تواند ناجی ترکیه باشد. البته با اقداماتی که در این مدت در عرصه سیاست خارجی و دیپلماسی کرده است؛ آقای اردوغان نمره منفی نمی گیرد و توفیقات نسبی داشته است. شاهد درستی این مدعای ما هم نتیجه نظرسنجی ای است که اخیراً توسط یکی از شرکت های افکارسنجی معتبر ترکیه صورت گرفته است و براساس آن، آرای حزب عدالت و توسعه، 3 درصد رشد داشته است. هیچ عامل دیگری جز ابتکار عمل در عرصه دیپلماسی در رشد این آراء مؤثر نبوده است. بنابراین، به نظر می رسد که آقای اردوغان در این زمینه تا حدودی موفق بوده است.

علیرغم ضربات مهلک اقتصادی بر ترکیه، جنگ اوکراین از لحاظ ژئوپلتیک احیای جایگاه ترکیه را در بین کشورهای غربی خصوصاً انگلیس و آمریکا را در پی داشته است.

ساعدنیوز: جنگ اوکراین مصائب فرآوانی را برای مردم شرق اروپا به همراه داشته است، اما برای آقای اردوغان هم آب داشته و هم نان! سفر گوترش دبیر کل سازمان ملل متحد برای گفتگو با آقای اردوغان درباره گفتگوهای صلح پس از سفر به مسکو و کی یف نشان می دهد که آقای اردوغان با کارت جنگ اوکراین به صورت بسیار حرفه ای و مؤثر بازی کرده است. نظر حضرتعالی چیست؟

دکتر سجاد آتشبار: به نظر من، اگرچه تجاوز نظامی روسیه به اوکراین تأثیرات منفی فرآوانی بر اقتصاد ترکیه داشته و آثار مخرب آن را در مشکلات پیش آمده در حوزه واردات، تورم شدید در قیمت غلات و انرژی را شاهد بودیم؛ ولی علیرغم این ضربات مهلک اقتصادی، این جنگ از لحاظ ژئوپلتیک احیای جایگاه ترکیه را در بین کشورهای غربی خصوصاً انگلیس و آمریکا را در پی داشته است. به طور مثال، نامه اخیر وزارت خارجه ایالات متحده آمریکا به کنگره این کشور در خصوص پرونده فروش نسل جدید F16 به ترکیه حائز نکته بسیار مهمی است. در حالی که بخشی از کنگره با فروش جنگنده های نسل جدید اف 16 به ترکیه مخالفت بود، وزارت خارجه آمریکا در نامه خود صریحاً اعلام کرده است که منافع امنیتی آمریکا اقتضاء می کند که ترکیه این جنگنده ها را در اختیار داشته باشد. حتی در محافلی شنیده می شود که آمریکا به ادامه مذاکرات برای خرید اف 35 توسط ترکیه چراغ سبز نشان داده است.

تمام این تحولات در سایه تهدیدی رخ داده است که روسیه آن را در شرق اروپا ایجاد کرده است. سیاست پراگماتیستی غربی ها هم اقتضاء می کند که ترکیه به لحاظ نظامی در منطقه قدرتمندتر شود. بنابراین، علیرغم تمام نقدهایی که به عملکرد آقای اردوغان در این مدت وارد است؛ باید اذعان کنیم که او با کارت جنگ اوکراین به بهترین وجه ممکن بازی کرده است. چه استناد او به پیمان مونترو و بستن تنگه داردانال به روی کشتی های روس؛ چه زمینه سازی برای گفتگوهای صلح در استانبول؛ چه کمک های نظامی و تجهیز ارتش اوکراین به پهبادهای بایراکدار پیش ازشروع جنگ؛ و چه عدم اجازه پرواز هواپیماهای روس به سمت سوریه از طریق آسمان ترکیه! با این اقدامات آقای اردوغان این پیام را به غرب مخابره می کند که ترکیه یک شریک قابل اعتماد است.

البته آقای اردوغان با پیگیری مؤثرتر سیاست دموکراتیزاسیون در داخل این کشور می توانست ابتکار عمل های مؤثری را داخل هم داشته باشد. و به جلب اعتماد بیشتر غرب دست یابد. و بیشترین استفاده را از وضعیت موجود برای احیای جایگاه ترکیه از غرب بنماید.

سجاد آتشبار : تنش اردوغان با غرب در راستای سیاست خودمختاری ژئوپلتیک ترکیه است!