ایران یکی از کشورهایی است که در دنیا، بیشترین میراث جهانی یونسکو را دارد؛ به‌طوری که در بخش میراث ملموس تا سال 2023 میلادی، ایران نهمین کشوری است که بیشترین میراث را دارد و همچنین، در بخش میراث ناملموس یا میراث معنوی نیز رتبه ایران در میراث جهانی یونسکو در سال 2022 میلادی، ششم است. تلاش سازمان یونسکو بر این است که مردم سراسر جهان، فارغ از نژاد و دین و آیین، باید برای پاسداشت فرهنگ و تمدن جهان برای نسل‌های بعد تلاش کنند. آثار ثبت شده ایران نیز در یونسکو نشان‌دهنده قدمت سرزمین باستانی ایران هستند. ما در این مطلب به توضیحی از 15 اثر از آثار ثبت شده ایران در یونسکو خواهیم پرداخت.
تخت جمشید یکی از نام آشنا ترین سازه‌های کهن است که به دست بشر ساخته شده است و با نام‌های پرسپولیس یا پارسه نیز شناخته می‌شود. در گذشته تخت جمشید شهری باشکوه و رونق فراوان بوده است که مقر حکومت پادشاهان هخامنشی در آن قرار داشت. این بنا یکی از مهم‌ترین اسناد فرهنگی است که دلالت در تمدن کهن ایرانیان دارد که مربوط به 2500 سال پیش از میلاد مسیح است. ساخت کاخ‌های تخت جمشید از بیش از 500 سال قبل از میلاد آغاز شد و تا 150 سال بعد از آن ادامه داشت. پس از حمله اسکندر مقدونی به ایران، کاخ‌های تخت جمشید توسط شاه یونان به آتش کشیده شد و بخش‌های زیادی از بناها ویران شدند؛ اما امروزه خرابه‌های باقی مانده از بناهای تخت جمشید نیز، عظمت و شکوه ایران باستان را نمایان می‌کنند. در سال‌های اخیر به‌دلیل آسیب‌های زیادی که به بناهای تخت جمشید وارد شده است، بارها این محوطه را مرمت کرده‌اند. در سال 1309 بازسازی تخت جمشید زیر نظر گروه باستان شناسی آمریکایی قرار داشت.
چغازنبیل نخستین نیایشگاه ایران است و در سال 1358 به‌عنوان اولین اثر تاریخی و فرهنگی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. باستان‌شناسان و خاور‌شناسان ارزش این بنای تاریخی را بسیار می‌دانند و معبد چغازنبیل جایگاهی متمایز میان علاقه‌مندان به تاریخ در سراسر جهان دارد. چغازنبیل در حوالی شهر باستانی «دوراونتاش» قرار داشته است که امروزه منطقه نزدیک شوش در خوزستان را شامل می‌شود. قدمت بنای چغازنبیل به 1250 سال پیش از میلاد می‌رسد. بنای اولیه بیش از 50 متر ارتفاع داشت و شامل پنج طبقه می‌شد. در محوطه داخل چغازنبیل معابد مختلفی وجود دارند. اولین بار، پیدا شدن یک آجرنوشته از محوطه باستانی چغازنبیل منجر به کشف شهر باستانی دوراونتاش شد. امروزه هم‌چنان کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه چغازنبیل ادامه دارد و سالانه باستان‌شناسان زیادی از سراسر جهان از این منطقه بازدید می‌کنند.
شهر اصفهان دارای آثار تاریخی و فرهنگی بسیاری است؛ یکی از مکان‌هایی که اماکن تاریخی دیگر را در بر می‌گیرد،میدان نقش جهان است که در قلب این شهر قرار دارد. در چهار گوشه میدان نقش جهان اصفهان، بناهایی از دوره صفویه باقی مانده‌اند. این بناها شکوه و اقتدار ایران را در زمان‌های گذشته یادآوری می‌کنند. این میدان از اولین بناهای ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو به شمار می‌رود. بناهای معروف میدان نقش جهان اصفهان شامل عمارت عالی قاپو، مسجد شیخ لطف الله، مسجد امام و سر در قیصریه می‌شوند. میدان نقش جهان اصفهان نزدیک به 400 سال قدمت دارد و از معروف‌ترین نقاط گردشگری ایران در دنیا است. در طول سال، گردشگران بسیار زیادی از داخل و خارج کشور برای بازدید از ساختمان‌ها و فضای میدان امام به شهر اصفهان سفر می‌کنند.
بازارهای سرپوشیده بناهایی هستند که در شهرهای مختلفی از ایران وجود دارند اما یکی از بزرگترین بازارهای سرپوشیده کشور که از شهرت جهانی برخوردار است بازار تاریخی سرپوشیده است. مجموعه بازار تبریز 20 راسته و بازار، 35 سرا، 25 تیمچه، یازده دالان و حدود پنج هزار و 500 مغازه و 40 نوع صنف داره که بازار طلا و فرش آن گل سر سبد این مجموعه به شمار می روند. بازارچه های تبریز شامل بازار امیر، بازار بلورفروشان، بازار حرمخانه، بازار شیشه گرخانه، بازار صادقیه، بازار عباچی، بازار کفاشان، بازار یمنی دوز و راسته بازار تبریز می شوند که راسته بازار بزرگ ترین بازارچه این بازار است. این بازار از گذشته‌های دور در مسیر تجارت جهانی در جاده ابریشم قرار داشته است و امروزه نیز مهم‌ترین مرکز بازرگانی در شهر تبریز است. با قدم زدن در بازار تاریخی تبریز، زیباترین عناصر معماری اصیل ایرانی را مشاهده خواهید کرد.
بم یکی از شهرهای پر فراز و نشیب در کرمان است که روزگاران سختی را به خود دیده است؛ اما هنوز نیز با ارگ باشکوه خود میزبان گردشگران ایرانی و خارجی است. این شهر در محیطی کویری در حاشیه جنوبی فلات مرتفع ایران، در استان کرمان قرار دارد. پیدایش بم را می‌توان به دوره هخامنشیان (قرن چهارم تا ششم قبل از میلاد) نسبت داد. اوج شکوفایی آن از نیز قرن هفتم تا یازدهم میلادی بود؛ زمانی که در تقاطع راه‌های مهم تجاری قرار داشت و به تولید لباس‌های ابریشمی و نخی معروف بود. با وجود اینکه در طی زمین لرزه ارگ بم استحکام سابق را ندارد اما باز هم این سازه محبوبیت و جذابیت خود را میان مردم حفظ کرده است. همچنین این ارگ به دو بخش رعیت نشین و حاکم‌ها تقسیم می‌شود. پس از زلزله و به دلیل مرمت نشدن، متاسفانه بخش بسیاری از این بنای چشم نواز را از دست داده‌ایم.
منطقه پاسارگاد فارس محدوده‌ای تاریخی با بناهای باستانی قابل‌توجه است که تنها از مقبره کوروش در آن یاد می‌شود. منطقه تاریخی و فرهنگی پاسارگاد ششمین میراث ثبت شده ایران در یونسکو است و به دوره هخامنشیان تعلق دارد. آرامگاه کوروش در پاسارگاد، در عین سادگی، معماری قابل‌توجهی دارد و به سبک نیایشگاه‌های باستانی ساخته شده است. از دیگر جاهای دیدنی منطقه تاریخی پاسارگاد می‌توان به آبراهه‌های باغ شاهی، سنگ‌نگاره انسان بالدار، کوشک‌ها، کاخ دروازه، کاخ اختصاصی، کاخ بارعام، باغ شاهی، برج سنگی، تل تخت و کاروانسرای مظفری اشاره کرد. این مجموعه با ارزش در استان فارس از پرطرفدارترین نقاط گردشگری ایران به‌خصوص برای گردشگران خارجی است.
گنبد سلطانیه در شهر زنجان است و از نظر ارتفاع بعد از کلیسای سانتا ماریای ایتالیا (کلیسای جامع فلورانس) و مسجد ایاصوفیه ترکیه سومین گنبد معروف جهان شناخته شده است. همچنین از آن به عنوان بزرگترین گنبد آجری تاریخی در ایران یاد می کنند. این مکان محل دفن محمد خدابنده (الجایتو) که حاکم مغول و شیفته فرهنگ و معماری ایرانی بود است و در هنگام حکومت الجایتو به دستور وی بنا شد. گنبد فیروزه‌ای سلطانیه با طاق‌های مجاور صحنه چشم‌نوازی را پدید می‌آورد و کمتر کسی است که چشم خود را از آن برگیرد. گنبد سلطانیه نه تنها در ایران، بلکه در کل جهان به عنوان اثری برجسته از شکوه و عظمت معماری اسلامی به شمار می‌رود. این بنا به‌عنوان هفتمین اثر ایرانی در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو به ثبت رسید.
اگر بگوییم اولین چیزی که با شنیدن نام کرمانشاه، در ذهن شنونده نقش خواهد بست بیستون است، اغراق نکرده‌ایم. این اثر تاریخی و فرهنگی که به محوطه بیستون نیز مشهور است، از ارزش ملی و جهانی زیادی برخوردار است؛ به طوری که 28 اثر از آثار تاریخی بیستون در فهرست آثار ملی ایران و 13 اثر به همراه سنگ‌نبشته در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسیده است. سنگ‌نبشته بیستون بزرگترین اثر سنگ نبشته جهانی و اولین اثر با محتوای حکاکی روی سنگ به زبان پارسی است که قدمت آن به دوره هخامنشیان باز می‌گردد و از مهم‌ترین متن‌های تاریخی در دوره هخامنشیان است. به این منظور این سنگ نبشته یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخی و فرهنگی ملت ایران به شما می‌رود و مشتاقان زیادی را هرساله به سوی خود جذب می‌کند.
دوره هخامنشیان نه تنها آثاری چون پاسارگارد و تخت جمشید را از خود به جای گذاشته است، بلکه یکی از عجایب جهان و میراث جهانی یونسکو به نام سازه های آبی شوشتر هم مربوط به همین دوران است. این سازه به عنوان یکی از عجایب مهندسی معرفی می‌شود زیرا مردم آن زمان توانسته بودند با استفاده از دانش و ابزار آلات اندک چنین سازه باعظمت و دقیقی را بسازند. سازه های آبی شوشتر مجموعه‌ای به هم پیوسته از 13 اثر تاریخی شامل پل ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌های دست کند و تونل‌های عظیم هدایت آب هستند که در ارتباط با یکدیگر کار می‌کنند.
یکی از جذاب‌ترین مجموعه‌های تاریخی ایران،کاخ گلستان تهران است. این بنا که از دوران زندیه تاکنون در تهران وجود داشته است؛ در سربرگ تاریخ دستخوش تغییرات زیادی شده است که هیچ‌کدام از آن‌ها نتوانسته‌اند از محبوبیت و زیبایی آن بکاهند. مجموعه‌ای بی‌نظیر و شاهکاری با حدود 13 بخش و بیش از 440 سال قدمت است که سنگ بنای آن را شاه عباس صفوی نهاد و تا دوران معاصر، تغییرات زیادی در آن به وجود آمد. این کاخ در واقع مجموعه‌ای از بناها است که در مجموع گلستان را می‌سازند. این عمارت‌ها شامل شمس‌العماره، تالار سلام، تالار آینه، ایوان تخت مرمر، تخت مرمر، خلوت کریمخانی، کاخ ابیض و بسیاری بناها است که هر کدام زیبایی منحصربه‌فردی دارند. در حال حاضر، این مجموعه به واسطه تزیینات معماری از جمله کاشی‌کاری‌ها و آینه کاری‌ها شهرت دارد و تحقیقات زیادی پیرامون طرح‌ها و نقش‌ها در آن صورت گرفته است.
شهر سوخته سیستان و بلوچستان از کهن‌ترین شهرهای جهان است و میان باستان‌شناسان دنیا محبوبیت فراوان دارد. شهر باستانی سوخته با قدمتی بیش از 6000 سال، هفدهمین اثر تاریخی و فرهنگی ثبت شده ایران در میراث جهانی یونسکو است. بررسی‌های فراوان باستان‌شناسان جهان، نشانه‌هایی از وجود شهری متمدن و پیشرفته در محل شهر سوخته در زمان‌های بسیار دور ارائه می‌کند. این منطقه باستانی در گذشته در مسیر شاه‌راه ارتباطی فلات ایران قرار داشته و به همین دلیل تجارت و بازرگانی در آن رونق فراوان داشته است. عجیب‌ترین یافته‌های شهر سوخته بر پیشرفت علوم مختلف از جمله علم پزشکی دلالت دارند. در میان آثار به دست‌آمده از بقایای استخوان‌های مردم ساکن در شهر سوخته، آثاری از جراحی مغز و چشم مصنوعی به چشم می‌خورند.
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در استان اردبیل از کهن‌ترین آرامگاه‌های عرفای صوفی در ایران است. قدمت این اثر تاریخی مانند بسیاری دیگر از آرامگاه‌های اسلامی در ایران، به دوره صفویه باز می‌گردد. بقعه شیخ صفی الدین به‌دلیل قدمت تاریخی و میراث متعدد هنری به جا مانده در آن از هنرمندان برجسته ایران باستان، در سال 2010 در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی در گذشته محل قرار گرفتن خانه و خانقاه این عارف برجسته نیز بوده است و پیکر شیخ صفی را پس از مرگش، بنا به خواسته خود او، در این ساختمان دفن کرده‌اند. در بقعه شیخ صفی الدین آرامگاه‌های شاه عباس صفوی و شاهزادگان صفوی و نوادگانشان نیز قرار دارند. در طراحی معماری داخلی این آرامگاه از نشانه‌های تصوف بهره گرفته‌اند و در ساخت بخش‌های مختلف ورودی مرقد، نمادهایی از فرقه صوفیه به چشم می‌خورد. انواع مختلف شاخه‌های هنری از کاشی‌کاری و معرق گرفته تا تذهیب و گچبری و نقره‌کاری داخلی در این بنای تاریخی به چشم می‌خورد.
ایران سرزمینی نسبتا خشک از و بخش زیادی از آن را بیابان‌ها تشکیل می‌دهند به همین دلیل از دیرباز وجود برکه‌ها، رودخانه‌هل و قنات‌ها در ظهور تمدن‌ها نقش به سزایی را ایفا کرده‌اند. تقریبا اکثر استان‌های کشور دارای حداقل یک قنات هستند اما قنات‌های ثبت شده در یونسکو، قنات استان‌های خراسان، یزد، کرمان، أصفهان و مرکزی هستند. قنات قصبه در گناباد، به عنوان قدیمی‌ترین و پرآب‌ترین قنات جهان به ثبت رسیده است. قنات گوهرریز جوپار کرمان نیز یکی از قدیمی‌ترین قنات‌های ایران به شمار می‌رود که هنوز هم فعال است و گردشگران می‌توانند از آن دیدن کنند. قنات بلده فردوس، حسن آباد مهریز، اکبرآباد و قاسم آباد، مزدآباد أصفهان،وزوان، مون اردستان و ابراهیم آباد قم نیز از دیگر قنات‌های مشهور ایرانی هستند که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند.
در طول تاریخ ایران، به جز دین اسلام، ایرانیان به دین‌های دیگری نظیر دین زرتشت، کلیمی و مسیحی نیز باور داشتند. به همین دلیل، در میان آثار تاریخی ایران عبادتگاه‌های بسیاری نظیر کلیساها و آتشکده‌ها و… به چشم می‌خورند. مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران نیز از جمله آثار تاریخی ایران است که در لیست میراث جهانی یونسکو ایران قرار گرفت. این مجموعه شامل 3 کلیسای ارمنی زیر می‌شود:
قره کلیسا (چالدران، آذربایجان غربی)
کلیسای استپانوس مقدس (جلفا، آذربایجان شرقی)
کلیسای زور زور (ماکو، آذربایجان غربی)
تخت سلیمان و دریاچه مرموز آن از دیگر گزینه‌های ثبت شده در فهرست آثار یونسکو است. تخت سلیمان که بسیاری آن را به عنوان زادگاه زرتشت می‌شناسند، پنج دوره تاریخ و تمدن بشری را به خود دیده است. این مجموعه منحصربه‌فرد و خارق‌العاده چیزی حدود 3000 سال قدمت دارد. تخت سلیمان شامل بخش‌های مختلفی مثل آتشکده آذرگشنسب، ایوان خسرو، معبد آناهیتا، آتشگاه‌های کوچک است که هر گردشگری را سرگرم می‌کند.سابقه سکونت اقوام مختلف در این منطقه به هزاره اول پیش از میلاد می‌رسد. به‌دلیل آثار باستانی کشف شده از منطقه تخت سلیمان که یادگار دوره‌های مختلف تاریخی از جمله مادها، اشکانیان و ساسانیان است، این منطقه تاریخی را در سال 2003 میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت کردند.در طول سالیان دراز در این منطقه افسانه‌های گوناگونی از دریاچه تخت سلیمان و معبد آناهیتا ساخته‌اند. طبق باورهای قدیمی، دریاچه تخت سلیمان جواهرات و آثار ارزشمندی را در خود جای داده است؛ اما تا به امروز هیچ گنجی را در این دریاچه پیدا نکرده‌اند.
