اشعار خواندنی؛ شاهنامه فردوسی: جمشید - بخش 1؛ گرانمایه جمشید فرزند او / متن صوتی و معنی اشعار + تصاویر نسخه های کهن

خلاصه جمشید - بخش 1؛ گرانمایه جمشید فرزند او

جمشید پس از پدرش طهمورث به تخت پادشاهی نشست و انبوهی از ابداعات و اختراعات از استخراج آهن و ساخت ابزارهای جنگی گرفته تا ایجاد لباس و ایجاد گروه‌های شغلی شامل چهار گروه روحانیان، جنگاوران، کشاورزان و صنعتگران را در طول صدها سال به نتیجه رساند. حتی تختی ساخت که بر روی آن می‌نشست و بر روی دوش دیوان به آسمان می‌رفت. جشن نوروز را پایه گذاشت. در آن روزگاران مرگی وجود نداشت و مردم به شادی روزگار می‌گذراندند. تا این که دچار غرور شد و خدا را ناسپاسی کرد و همان باعث شد فر ایزدی او رو به افول برود.

برگردان به زبان ساده

# گرانمایه جمشید فرزند او

کمر بست یک‌دل پر از پند او

فرزند طهمورث جمشید با توشه‌ای از نصیحتهای او آمادهٔ پادشاهی شد.

# برآمد بر آن تخت فرّخ پدر

به رسم کیان بر سرش تاج زر

پس از کیومرث به رسم کیان جمشید فرزند او جانشین او شد.

# کمر بست با فرّ شاهنشهی

جهان گشت سرتاسر او را رهی

همهٔ جهان با جمشید در راهی که برای آن قدم برداشته بود همراه شد.

# زمانه بر آسود از داوری

به فرمان او دیو و مرغ و پری

در آن زمانه نیازی به میانجیگری و قضاوت نبود و دیوان و پرندگان و پریان فرمانبر او بودند.

# جهان را فزوده بدو آبروی

فروزان شده تخت شاهی بدوی

آبروی جهان و شکوه تخت شاهشاهی به خاطر شکوه جمشید بیشتر شده بود.

# منم گفت با فرّهٔ ایزدی

همم شهریاری همم موبدی

جمشید گفت من فرهٔ ایزادی دارم، هم پادشاه و هم رهبر روحانی هستم.

# بدان را ز بد دست کوته کنم

روان را سوی روشنی ره کنم

بدها را از بدی بازمی‌دارم و روان شما را به سوی روشنایی رهنمون می‌شوم.

# نخست آلت جنگ را دست برد

در نام جستن به گردان سپرد

ابتدا به سراغ ابزارهای جنگی رفت و به جنگاوران امکان نام جستن از طریق آن را داد.

# به فرّ کیی نرم کرد آهنا

چو خود و زره کرد و چون جوشنا

با فر شاهنشاهی آهن را نرم کرد و از آن کلاه‌خود و زره ساخت.

# چو خفتان و تیغ و چو برگستوان

همه کرد پیدا به روشن روان

از آهن زره و شمشیر را به همان روش ساخت.

# بدین اندرون سال پنجاه رنج

ببرد و از این چند بنهاد گنج

پنجاه سال درگیر ابداع و اختراع ابزارهای جنگی از آهن بود.

# دگر پنجه اندیشهٔ جامه کرد

که پوشند هنگام ننگ و نبرد

پنجاه سال بعدی را روی لباس کار کرد که در خانه و میدان جنگ بپوشند.

# ز کتّان و ابریشم و موی قز

قصب کرد پر مایه دیبا و خز

از کتان و ابریشم و خز پارچه‌های گرانبها تولید کرد.

# بیاموختشان رشتن و تافتن

به تار اندرون پود را بافتن

به مردم نخ‌ریسی و پارچه‌بافی را یاد داد.

# چو شد بافته شستن و دوختن

گرفتند از او یک‌سر آموختن

مردم شستن و دوختن لباس را هم از جمشید آموختند.

# چو این کرده شد ساز دیگر نهاد

زمانه بدو شاد و او نیز شاد

بعد از این کار سراغ کار دیگری رفت و زمانه نیز از کارهای او راضی بود و او خودش هم راضی بود.

# ز هر انجمن پیشه‌ور گرد کرد

بدین اندرون نیز پنجاه خورد

پنجاه سال را هم صرف ایجاد گروه‌های صنفی کرد.

# گروهی که کاتوزیان خوانی‌اش

به رسم پرستندگان دانی‌اش

گروهی که آنها را «کاتوزیان» می‌نامیم و کارشان عبادت بود ...

# جدا کردشان از میان گروه

پرستنده را جایگه کرد کوه

... اینها را از بقیه جدا کرد و منزلشان را میان کوهها قرار داد ...

# بدان تا پرستش بود کارشان

نوان پیش روشن جهاندارشان

... تا بتوانند آنجا عبادت کنند و در پیشگاه خدایشان گریه و زاری کنند.

# صفی بر دگر دست بنشاندند

همی نام نیساریان خواندند

گروه دیگری را جدا کرد که آنها را «نیساریان» می‌نامند.

# کجا شیر مردان جنگ آورند

فروزندهٔ لشکر و کشورند

نیساریان مردان جنگی هستند.

# کز ایشان بود تخت شاهی به جای

و ز ایشان بود نام مردی به پای

تخت شاهی از جنگاوران (نیساریان) برپاست و نام مردی به شغل آنها پیوند خورده است.

# بسودی سه دیگر گره را شناس

کجا نیست از کس بر ایشان سپاس

گروه دیگری «بسودی» نام داشتند که کسی قدر آنها را نمی‌داند.

# بکارند و ورزند و خود بدروند

به گاه خورش سرزنش نشنوند

کار گروه بسودی کشاورزی هستند و غذایشان را خودشان می‌کارند و درو می‌کنند.

# ز فرمان تن‌آزاده و ژنده‌پوش

ز آواز پیغاره آسوده گوش

آنها نیاز نیست به فرمان کسی گوش بدهند و طعنه و سرزنش بشنوند.

# تن آزاد و آباد گیتی بر اوی

بر آسوده از داور و گفتگوی

کشاورزان آزاده‌اند و جهان را آباد می‌کنند و نیاز به تأیید کسی ندارند.

# چه گفت آن سخن‌گوی آزاده مرد

که آزاده را کاهلی بنده کرد

آزادمردی می‌گوید که آزاده زمانی آزادیش را از دست می‌دهد که تنبلی کند.

# چهارم که خوانند اهتو خوشی

همان دست‌ورزان ابا سرکشی

گروه چهارم «اهتو خوشی» نام دارند که با توان بدنی کارهای دستی می‌کنند (صنعتگران).

# کجا کارشان همگنان پیشه بود

روانشان همیشه پر اندیشه بود

که کارشان انجام کارهای بقیه بود و فکرشان همیشه مشغول بود.

# بدین اندرون سال پنجاه نیز

بخورد و بورزید و بخشید چیز

پنجاه سال هم به این کار مشغول بود و در طول آن کار کرد و خورد و بخشش کرد.

# از این هر یکی را یکی پایگاه

سزاوار بگزید و بنمود راه

از هر کدام از این گروه‌ها یک نفر را به عنوان رهبر برگزید و او را راهنمایی کرد.

# که تا هر کس اندازهٔ خویش را

ببیند بداند کم و بیش را

تا هر کسی اندازهٔ خودش را بداند و از کم و بیش کارش آگاه باشد.

# بفرمود پس دیو ناپاک را

به آب اندر آمیختن خاک را

سپس به دیوان فرمان داد که آب را با خاک بیامیزند.

# هر آنچ از گل آمد چو بشناختند

سبک خشت را کالبد ساختند

تا به این ترتیب فهمیدند که چطور می‌توانند خشت درست کنند.

# به سنگ و به گچ دیو دیوار کرد

نخست از بَرَش هندسی کار کرد

با سنگ و گچ دیوار درست کرد.

# چو گرمابه و کاخ‌های بلند

چو ایوان که باشد پناه از گزند

بناهایی مثل حمام و کاخ‌های بلند و ایوان‌هایی که به عنوان سرپناه استفاده می‌شد ساختند.

# ز خارا گهر جست یک روزگار

همی کرد از او روشنی خواستار

او از درون سنگ سخت سنگهای قیمتی را جدا کرد.

# به چنگ آمدش چند گونه گهر

چو یاقوت و بیجاده و سیم و زر

سنگهای قیمتی مانند یاقوت و بیجاده و طلا و نقره را کشف و استخراج کرد.

# ز خارا به افسون برون آورید

شد آراسته بندها را کلید

این سنگهای قیمتی را با لطایف‌الحیل از سنگ سخت استخراج کرد.

# دگر بوی‌های خوش آورد باز

که دارند مردم به بویش نیاز

سپس به سراغ کشف عطرها رفت.

# چو بان و چو کافور و چون مشک ناب

چو عود و چو عنبر چو روشن گلاب

عطرهایی مثل بان و کافور و مشک و عود و عنبر و گلاب را کشف کرد.

# پزشکی و درمان هر دردمند

در تندرستی و راه گزند

سپس به سراغ پزشکی و درمان رفت.

# همان رازها کرد نیز آشکار

جهان را نیامد چون او خواستار

رازهای پزشکی را هم کشف کرد، کسی مثل او سراغ این رازها نرفت.

# گذر کرد از آن پس به کشتی بر آب

ز کشور به کشور گرفتی شتاب

سپس کشتی‌رانی را ابداع کرد و با این کار او سرعت جابجایی بین کشورها افزایش یافت.

# چنین سال پنجه برنجید نیز

ندید از هنر بر خرد بسته چیز

چندین سال دیگر هم تلاش کرد و صنعتی نبود که با عقل و خرد کشف و ابداع نشود.

# همه کردنی‌ها چو آمد به جای

ز جای مهی برتر آورد پای

همهٔ این کارها که انجام شد تصمیم گرفت از جایگاه بزرگی بالاتر برود.

# به فرّ کیانی یکی تخت ساخت

چه مایه بدو گوهر اندر نشاخت

با فر کیانی یک تخت ساخت و در آن انواع جواهرات را به کار برد.

# که چون خواستی دیو برداشتی

ز هامون به گردون برافراشتی

که هر وقتد می‌خواست دیوها این تخت را بلند می‌کردند و از زمین به آسمان می‌بردند.

# چو خورشید تابان میان هوا

نشسته بر او شاه فرمانروا

تخت او در آسمان مانند خورشیدی بود که پادشاه بر روی آن نشسته باشد.

# جهان انجمن شد بر آن تخت او

شگفتی فرومانده از بخت او

همهٔ دنیا جمع شدند تا تخت او را ببینند و همه شگفت‌زده شدند.

# به جمشید بر گوهر افشاندند

مر آن روز را روز نو خواندند

مردم جواهرات خود را به جمشید هدیه کردند و آن روز را نوروز نامیدند.

# سر سال نو هرمز فرودین

بر آسوده از رنج روی زمین

ابتدای سال را روز اول (روز هرمز) فروردین ماه و زمانی که زمین از زحمت زمستان آسوده می‌شود قرار دادند.

# بزرگان به شادی بیاراستند

می و جام و رامشگران خواستند

بزرگان برای شادی آماده شدند و شراب و جام و نوازندگان را فراخواندند.

# چنین جشن فرخ از آن روزگار

به ما ماند از آن خسروان یادگار

جشن نوروز از پادشاهانی مانند جمشید و آن روزگاران به یادگار مانده است.

# چنین سال سیصد همی رفت کار

ندیدند مرگ اندر آن روزگار

سیصد سال دیگر به همین منوال گذشت. در آن روزگار مرگ وجود نداشت.

# ز رنج و ز بدشان نبد آگهی

میان بسته دیوان به سان رهی

کسی رنج و بدی را نمی‌شناخت و دیوان خدمتکار آنها بودند.

# به فرمان مردم نهاده دو گوش

ز رامش جهان پر ز آوای نوش

دیوان گوش به فرمان مردم بودند و دنیا پر از آواز موسیقی و بانگ نوشانوش بود.

# چنین تا بر آمد بر این روزگار

ندیدند جز خوبی از کردگار

در این روزگاران هیچکسی جز خوبی نصیبش نمی‌شد.

# جهان سربه‌سر گشت او را رهی

نشسته جهاندار با فرّهی

همهٔ دنیا دنباله‌رو جمشید بودند که با فر پادشاهی بر تخت نشسته بود.

# یکایک به تخت مهی بنگرید

به گیتی جز از خویشتن را ندید

جمشید در تخت پادشاهی همهٔ بزرگان را دید و کسی را به شکوه خودش نیافت.

# منی کرد آن شاه یزدان شناس

ز یزدان بپیچید و شد ناسپاس

جمشید مغرور شد و از فرمان خداوند سرپیچی کرد.

# گرانمایگان را ز لشگر بخواند

چه مایه سخن پیش ایشان براند

بزرگان را فرا خواند و برای آنها سخنرانی کرد.

# چنین گفت با سالخورده مهان

که جز خویشتن را ندانم جهان

با بزرگان گفت که در جهان کسی مثل من وجود ندارد.

# هنر در جهان از من آمد پدید

چو من نامور تخت شاهی ندید

من در دنیا صنعتگری را ایجاد کردم و هیچکس مثل من بر تخت شاهی ننشسته است.

# جهان را به خوبی من آراستم

چنان است گیتی کجا خواستم

جهان را به خوبی آراستم و هر چیزی در دنیا به همان شکلی است که من می‌خواهم.

# خور و خواب و آرامتان از من است

همان کوشش و کامتان از من است

خواب و خوراک و کار و آرامش و کامیابی شما را من فراهم کرده‌ام.

# بزرگی و دیهیم شاهی مراست

که گوید که جز من کسی پادشاست

بزرگی و تاج پادشاهی مخصوص من است. چه کسی ادعا می‌کند که به جز من پادشاهی هست؟

# همه موبدان سرفگنده نگون

چرا کس نیارست گفتن نه چون

موبدان سر به زیر افکنده بودند و هیچکس نمی‌توانست چیزی بگوید.

# چو این گفته شد فرّ یزدان از وی

بگشت و جهان شد پر از گفت‌وگوی

اینها را که گفت فر پادشاهی از او گرفته شد و دنیا پر از آشوب شد.

# منی چون بپیوست با کردگار

شکست اندر آورد و برگشت کار

وقتی جمشید مغرور شد و خدا را نادیده گرفت شکست خورد و کارش برگشت/

# چه گفت آن سخن‌گوی با فرّ و هوش

چو خسرو شوی بندگی را بکوش

سخنگوی هوشمندی می‌گوید که وقتی شاه شدی بیشتر عبادت کن.

# به یزدان هر آن کس که شد ناسپاس

به دلش اندر آید ز هر سو هراس

هر کسی که ناشکری کند دچار اضطراب می‌شود.

# به جمشید بر تیره‌گون گشت روز

همی کاست آن فرّ گیتی‌فروز

اوضاع جمشید خراب شد و فر پادشاهی او رو به افول رفت.