آنچه باعث شده است، گلیم کردستان به شهرت و اعتبار امروز دست پیدا کند، ویژگی های خاص این بافته است. استفاده از مواد اولیه مرغوب، طرح و نقش های اصیل و زیبا، استفاده از رنگ های هماهنگ و مناسب، دقت و ظرافت در بافت و برخی عوامل دیگر بافته های این استان را منحصر به فرد و مشهور نموده و باعث شده است، در طی سالیان دراز محبویت خود را به عنوان یک اثر هنری حفظ کند. گلیم کردستان در بین شهرستان های استان کردستان شهرهای سنندج، بیجار، سقز و مریوان بیشترین تولیدات را در این زمینه دارند.
گلیم که در کردی به آن (به ر) یا (به ره) می گویند یکی از انواع صنایع دستی زیراندازی و پوششی است که از ابریشم، موی بز، پشم گوسفند و یا دیگر چهارپایان اهلی بافته می شود.
گلیم به شکل سنتی خود، معمولا برای پوشاندن زمین، دیوار و یا رواندازی برای حیوانات باربر استفاده می شود ولی امروزه به عنوان یک پوشش مدرن و تزئینی برای خانه های شهری نیز خریداری می شود.
این فرش در زبان های دیگر نام های مختلفی دارد و در افغانستان گیلیم، در اوکراین بداس، در قفقاز لیاط، در سوریه و لبنان چیلیم، در رومانی کیلیم و در ترکیه و لهستان و مجارستان و عربستان از نام های دیگر برای آن استفاده می شود.
تاریخچه گلیم کردستان
قدیمی ترین گلیم ایران کشف شده قطعه گلیمی است که آنرا متعلق به حدود ۳۰۰ سال پیش از میلاد دانسته اند. گر چه از سبقهٔ تاریخی هنر گلیم بافی و زمان شروع آن در کردستان اطلاع دقیقی در دست نداریم اما بدون تردید به همراه حصیر بافی، نمد مالی در ردیف نخستین صنایع و هنرهای فلات ایران قرار دارد و از زمانهای بسیار دور به عنوان زیرانداز گرم و مناسب و قابل حمل جهت استفاده در نقاط سرد و کوهستانی و نیز در مقام دست بافته ای از تار و پود محکم و مقاوم برای نگهداری و حمل اشیا و آذوقه و تزئین منازل روستائیان مورد نظر بوده و کاربرد همیشگی داشته و دارد.
سنه که اکنون به سنندج شهرت دارد و مرکز استان کردستان است نام خود را به دسته ای از گلیم های ظریف بافت قرون ۱۸ و۱۹ واوایل قرن ۲۰ داده است؛ گلیم که در کردی به آن (به ر) یا (به ره) می گویند یکی از انواع صنایع دستی زیراندازی و پوششی است که از ابریشم، موی بز، پشم گوسفند و یا دیگر چهارپایان اهلی بافته می شود.
مواد اولیه مورد استفاده در گلیم کردستان
ساکنان این مناطق برای بافت این اثر هنری از نخ پشمی دولای تابیده و الوان برای پود استفاده می کنند و برای تار هم از نخ پنبه بهره می برند. همین مواد اولیه مرغوب باعث شده است، بافته های این منطقه با کیفیت و زیبا باشد.
رنگ ها و ابزارهای مورد استفاده در گلیم کردستان
برای بافت گلیم کردستان این هنر دست در استان کردستان عموما از رنگ های قرمز پررنگ و کم رنگ، صورتی چرک و سبز پر رنگ و کم رنگ، آبی و سرمه ای کم رنگ و پر رنگ، قهوه ای پر رنگ و کم رنگ، مشکی، عنابی، زیتونی و زرد استفاده می شود و همین تنوع رنگی زیبایی این بافته را صد چندان کرده است. بافندگان در این استان گلیم های خود را بیشتر عمودی می بافند و برای بافتن آن از ابزارهایی نظیر دار عمودی فلزی، کلکیت، سوکه، قیچی و تیغ کار استفاده می شود. کلکیت وسیله ای است که بافندگان در کردستان برای کوبیدن پودهای عبور داده شده از لابلای تارها استفاده می کنند. سوکه در این حرفه برای کوبیدن پودهایی که در نقش های کوچک استفاده می شوند، کاربرد دارد.
بهترین و زیباترین گلیم کردستان
زیباترین بافته گلیم کردستان گلیم هایی هستند که طرح ترنج در وسط و زمینه دارند و بته ای هم در وسط ترنج بافته شده است. متن و زمینه کار یک گل بافته می شود و دراطراف و حاشیه هم ماهی های زیادی به صورت مورب بافته شده و بر زیبایی این کار می افزایند. در کردستان برای بافت این زیرانداز روش دیگری هم وجود دارد که سوزن دوزی جل نام گرفته است. در این شیوه تصاویر حیوانات و یا شکل های هندسی بافته شده و عموما برای این کار از دارهای ایستاده استفاده می کنند.
گلیم سنه کردستان
سنه مهمترین شهر تولید کننده گلیم کردستان بوده که از زمان صفویان این حرفه در بین مردمان آن رواج داشته است. گلیم کردستان در زمان صفویان تاثیر مهمی در توسعه این صنعت در این منطقه داشته اند، به طوری که طرح های سنجانی و جاف این سلسله به خوبی در بافته های کردستان دیده می شود. البته گلیم های صحنه از روی بافته های هندوستان و کشمیر هم اقتباس شده و پیچک های گل دار نواری شکل گواه این ادعا می باشد.
گلیم سنه که در بافت آن از روش بافت چاکدار استفاده می شود، زبان گویای هنر مردم این شهر است و به وضوح می توان در آن هنر ایرانی را مشاهده کرد ولی هر روز که می گذرد از نام و اعتبار این هنر کاسته می شود و مردم نیز رغبتی برای ادامه آن ندارند.
در روش بافت چاکدار گلیم ها دو رو بافته شده و می توان از هر دو روی گلیم استفاده کرد و هر دو رو دارای نقوش واضح و رسایی است که نشان دهنده توانایی و هنر زنان و مردانی است که در گذشته های دور با فعالیت در این عرصه نه تنها نیازهای خود را تامین می کردند بلکه به محلی برای منبع درآمد آنها تبدیل شده بود.
گلیم کردستان یا همان "گلیم سنه" از لحاظ بافت، رنگرزی، طرح و نقش، مواد اولیه و اندازه بسیار حائز اهمیت است و تمام مواد اولیه آن سنتی و با استفاده از وسایل بومی در خود منطقه تامین و فراهم می شود.
در نقوش آن بیشتر از نقوش کلاه فرنگ و لچک ترنج و سراسری و واگیره ای استفاده می شود ولی در طرح های گلیم بافندگان از طرح ها و فرم های بسیار زیبا و ریز استفاده می کنند.
در طرح های بافته شده استفاده از طرح های واگیره ای بیشتر مرسوم است اما استثناهایی مانند نقشه موسایی، نقشه جانوری و نقشه قفقاز وجود دارد و بافندگان از انها نیز استقبال می کنند طرح گل میرزا علی سنه "این طرح از گوبلنی فرانسوی با نام آبوسن اقتباس شده است"، گل و گلدان، سه ترنج، طرح ماهى در هم و طرح ماهی دارای چندین نوع از دیگر طرح های ریخته شده بر جان گلیم های بافت سنه است.
طرح های بوته ای نیز از دیگر طرح ها در گلیم سنندج است که از چند نوع بته جقه چارکی بافته می شود و طرح میناخانی، طرح محرمات سنه، گل وکیلی، سنگ رودخانه، گل چای، گل چینی و دیگر طرح های گلیم سنه است و اندازه بیشتر گلیم های بافت سنه از شش متر مربع کوچکتر است.
برای بافتن این نوع گلیم نیز همانند دیگر دستباف ها نیاز به دار قالی بافی سر دار، زیر دار، راست روها، پیچ و مهره، کوجی "کورد"، هاف "پشت گرد" و نیمکت دارد.
در سنندج یک چوب دیگر در ابتدای بافت استفاده می شود که به "بن جیر" مشهور است و باعث سالم بودن ابتدای بافت می شود و از عیوبی همچون شمشیری شدن جلوگیری می کند و از دیگر ابزارهای مورد استفاده می توان به دفه و سوکه و قیچی اشاره کرد.
چون در بافت گلیم به دلیل ریز بافی باید دقت و تمرکز بافنده زیاد باشد و با توجه به دستمزدها و نیز واسطه ها، که از قیمت واقعی کار می کاهد بافنده تمایل زیادی برای بافت آن نشان نمی دهد.
همچنین بافت گلیم سنه بیشتر با خامه دستریس ارزش و اهمیت خود را دارد لذا با توجه به سختی تهیه خامه دست ریس و نیز مشکل رنگرزی با رنگ گیاهی بافت گلیم سنه را محدود تر کرده است.
صحنه کرد
مبدأ مشهورترین گلیم های کردستان صحنه است که در زمان سلطنت صفویان مرکز کردستان بوده و همیشه مرکز کارگاه های تولید قالی و گلیم های کردستان به شمار می آمده است. تأثیر صفویان در گلیم های به جای مانده از قرن های هجدهم و نوزدهم و اوایل قرن بیستم م به آسانی مشاهده می شود بسیاری از طرح ها به ویژه طرح گلیم های قبایل «سنجانی» و «جاف» تحت تأثیر گلیم های زربافت و قلاب دوزی های صفوی هاست که آنان نیز به نوبه ی خود از صنایع دستی و هنری هندوستان الهام گرفته است. این میراث حتی در قالی های گره دار صحنه نیز که شبیه قالی های مغول است و طرح های خود را از منسوجات هندوستان اقتباس کرده است، مشاهده می شود پیچک های گل دار نواری شکل که از قرن نوزدهم م در منسوجات «کشمیر» بسیار رایج بوده است در گلیم های صحنه به چشم می خورد. گلیم های صحنه چه از نظر فنی و چه از نظر زیبایی شناسی با دیگر گلیم هایی که توسط قبایل و چادرنشینان کرد بافته شده، تفاوت دارد. در بافت آنها نوعی ذوق هنری دیده می شود و بیش از گلیم های دیگر به فرش گره دار ایران شبیه است. گلیم های صحنه را به طورکلی از نظر ترکیب بندی می توان به سه دسته تقسیم کرد:
- تکرار مکرر طرح های گلدار و یا یک طرح گلدار که از میخ یا داربستی آویزان شده و توسط حاشیه ای باریک و یا مجموعه ای از حاشیه ها احاطه شده است، نگاره ها شامل برگ، پیچک، ساقه و گل است.
- در این گروه گل ها ظریف تر شد و ترنجی مجزا در مرکز آن قرار دارد. طرح این گلیم ها بسیار شبیه به قالی های گره داری است که تجار فرش تهران به آن «براتی» می گویند. «براتی» مضمونی پیچیده و مرکب از گل های کوچک، بته و کندوی عسل است که تصویر یک باغ را به خاطر می آورد.
- سجاده هایی که به علت داشتن محراب پیازی شکل از سجاده های دیگر کشورها متمایزند.
اکثر گلیم های صحنه در اندازه های کوچک بافته می شود. اما بعضی از آنها بزرگ و تقریباً مربع شکل است. این گلیم ها اکثراً دارای بافت چاکدار است. اما اضافه کردن پودهای ضمیمه و پودهای منحنی از مشخصاتی است که معمولاً در دیگر گلیم های کرد یافت نمی شود. این تمایز موجب می شود حاشیه های منحنی شکل گلیم بدون هیچ انقطاعی ادامه یابد.
رنگ ها غالباً آبی، قرمز و سفید و گاهی از رشته های فلز نیز در آنها استفاده شده است. تارها معمولاً نخی است و تارهای پشمی به ندرت در آنها به کار می رود. پشم های تابیده که برای ظرافت گلیم مورد نیاز است، تا حدّی باعث شکنندگی و بی دوام شدن آنها می شود. پودها غالباً از رشته های بلند پشمین، فلزی و ابریشمی و اخیراً پلی کروم ابریشمین درست می شود. ریشه ها را که امکان صدمه دیدن آنها بسیار زیاد است به شکل تارهای گره داری می بندند و اگر به اندازه ی کافی بلند باشند مجدداً گره خورده و به شکلی توری شبکه درمی آیند. در حاشیه ها معمولاً هیچ پود اضافی وجود ندارد. با وجود این که در این گلیم ها از طرح های کشورهای دیگر نیز استفاده شده، اما مهارت هنرمندانه ی بافندگان آن به هیچ وجه قابل انکار نیست. در واقع گلیم های صحنه به خاطر ظرافت و زیبایی خود شهرت خاصی دارد.
در ده ساله ی اخیر با این که از ظرافت سابق این گلیم ها کاسته شده است اما هنوز دارای کیفیتی مطلوب است گلیم هایی که در اوایل قرن نوزدهم م برای استفاده ی شهرنشینان بافته و نگهداری شده، چه در مبدأ بافت خود و چه در غرب به خوبی حفظ شده است. بعضی از گلیم های صحنه در گذشته توسط خانم ها به صورت دیوار آویز یا پوشش مخصوص در حمام به کار رفته است. گلیم های صحنه، گلیم های بسیار نفیس و برجسته ای است.
بیجار کردستان
بیجار به معنی ترکیب گروه های مختلفی از مردم است و شهری است تجاری در حاشیه ی کردستان. گلیم بافت هایی که به عنوان بیجار شناخته شده، مربوط به خود شهر و ۴۰ روستای اطراف آن است. برخی از این گلیم ها نسخه های ساده ی گلیم های صحنه با پشم زبر و رنگ های تند است. تعداد زیادی از گلیم های بیجار که حالت انفرادی تر و متمایزتری دارد، دارای بافت های چاکدار پشمین و تارهای نخی است. گلیم های بیجار را نمی توان به راحتی از گلیم هایی که در غرب و شمال غربی کردستان مانند «ال سون» بافته می شود، تشخیص داد. گلیم بیجار معمولاً طویل و باریک است و در آن از ترنج های رنگین مثلثی یا لوزی شکل استفاده شده است.
اکثر این گلیم ها دو حاشیه دارد و حاشیه ی خارجی طرح لاله عباسی را از روبه رو نشان می دهد. یکی از جالبترین ویژگی های این گلیم ها، بافت انسان یا حیوان در حاشیه یا متن آنهاست. زنان و مردان در لباسهای سنتی خود به ترتیب در سمت چپ به راست گلیم بافته می شود. این گلیم ها در گذشته برای هدیه به عروسان جوان بافته می شده است. طرح حیوانات در متن، بر اهمیت گله های گوسفندان یا بزها به عنوان ثروتی قابل حمل تکیه می کند جل اسب و کیف های بیجار با اسلوب پیچ باف بافته می شود. این هنرهای صناعی تزئینی به علت روش مشابه تابیدن پشم در آنها، به سختی از کارهای قبیله ای مناطق اطراف متمایز است. پیچ بافت ها، جزییات طرح و حاشیه ها، بسیار شبیه گلیم ال سون است. در هر حال حیوانات دو سر و ترنج های کلونی شکل از ویژگی های خاص کارهای تزیینی کردها از جمله در کیف ها است.
دیگر گروه های کرد شمال غربی ایران
کردها یکی از قدیمی ترین و بومی ترین اقوام ایرانی در افسانه های این سرزمین هستند. به دلیل پراکندگی گسترده ی کردها، اختلافات زیادی نیز در گلیم های آنها وجود دارد. این اختلافات در طرح بافت، مواد به کار رفته، اندازه و رنگ به چشم می خورد. در این میان گلیم های بسیار زیبای ابریشمین «صحنه» را می توان مشاهده کرد که شباهت زیادی به قالی های سنتی ایران و یا پرده های دیوارکوب دارد و یا از گلیم بافته شده در چادرهاست.
در کارگاه های شهری، نیروی ابتکار بافندگان به صورت طرح های گلدار و ظریف صفوی با گل های رز و میخک، خودنمایی می کند و در روستاها و دهکده ها بافندگان، ذوق خود را با نمایش حیوانات و انسان ها در متن گلیم نشان می دهند. با آنکه بسیاری از خانواده های کردی که در نزدیکی قزوین زندگی می کنند، باقی مانده ی اقوامی هستند که از ترکیه و قره باغ به خراسان مهاجرت کرده اند، اما در اصل از کردهای «راشون» محسوب می شوند. گروه خاصی که خویشاوندی نزدیکی با مردم کرمانشاه در جنوب کردستان و شمال طبرستان دارند، خورجین های ظریف و زیبایی می بافند که با طرح های شبکه ای و حیوانات دو سر تزیین می شود.
در کوه های البرز نیز کردهای زیادی زندگی می کنند. قله ی این رشته کوه چون گردن بندی پوشیده از برف از شهر تهران دیده می شود. کردهای «قجاوند کلاردشت» نیز در همین ناحیه زندگی می کنند. شهر گرگان واقع در ساحل دریای خزر، به علت پرورش کرم ابریشم برای بافت و تولید قالی های گره دار نفیس شهری و گلیم که به صحنه فرستاده می شود شاخص است. در نواحی شمالی تر گروه کوچکی از کردهای ساکن کوه های طالش در نزدیکی قفقاز جنوبی و کردهای مهاباد در آذربایجان جنوبی، مرکز داد و ستد قالی و گلیم را به وجود آورده اند. کردهای مهاباد با کردهای ترکیه و عراق روابط نزدیکی دارند.
کردهای خراسان
خراسان به معنی سرزمین طلوع خورشید است. به دلیل وجود درّه های حاصل خیز، چراگاه ها و محصولات فراوان به «انبارغله» مشهور است و گله های بزرگ گوسفند و بز در آنجا پرورش می یابند همچنین در گذشته این ناحیه به منزله ی دروازه ای برای تبادل فرهنگ ایران و ترک و منطقه ای برای تجدید حیات هنر اسلامی به شمار می آمد. شهرهای توس و نیشابور در واقع مراکز خوش نویسی، شعر، فلسفه و علوم بودند. شهر قدیمی مشهد با مساجد و بازارهای تنگ و پیچ در پیچ اش بر سر راه جاده ی ابریشم واقع شده است.
در حال حاضر کردهای خراسان حدود ۲۵ هزار نفر و حدود ۴ قبیله اند. یکی از قبیله های این ناحیه «الاریگ» واقع در مرکز آناتولی و گروه دیگر از «قره باغ» مهاجرت کرده اند.
قوچان مرکز داد و ستد منسوجات این گروه هاست و همان طور که اغلب اتفاق می افتد نام خود را بر روی گلیم بافت های قبایل کوچکتر اطراف و روستاها گذارده است.
کردهای خراسان در دست بافت های خود از طرح ها، رنگ ها و فنون بسیار متنوع استفاده می کنند در این میان نشانه هایی از اجداد قفقازی و آناتولیایی آنها نیز در طرح هایشان یافت می شود. از آنجا که قبایل دیگری با نژادهای متفاوت چون افشارهای کلات، ترکمن ها و بلوچ ها نیز در این ناحیه زندگی می کنند، طرح ها و نگاره های دست بافت های این منطقه از تنوع فراوانی برخوردار است. گلیم ها معمولاً پیچ باف است و رنگ های ملایم و تا حدّی تیره در آنها به کار رفته است. این گلیم ها درخشش و سرزندگی گلیم های شمال غربی ایران را ندارند.
سفره های بسیاری در این ناحیه بافته شده که بعضی از آنها بسیار طویل است. رنگ زمینه ی این سفره ها قهوه ای ملایم و در قستهایی از آن طرحهای شطرنجی به کار رفته است. حاشیه های آن نیز پیچ باف و ظریف است. این سفره ها در مراسم عروسی، مورد استفاده قرار می گیرد و یکی از لوازم با اهمیت جهیزیه ی عروس به شمار می آید. متن بسیاری از این بافته ها شبیه به منسوجات بلوچ است با این تفاوت که طرح و رنگ های آنها گوناگونی بیشتری دارد. این گلیم بافت ها تا حدی شبیه به گلیم های «قلعه نو» واقع در شمال غربی افغانستان است. این ناحیه به دلیل تولید فراوان چنته، مانند «مفرش» و نمکدان ها بسیار مشهور است. چنته ها با سبک سنتی کردها با استفاده از جواهرات زینتی و لوزی های قلاب شکل، بافته می شود.
آشنایی با فرش کردستان و ویژگی های آن
