بعد از این که انسان توانست اسب ها را اهلی کند و از آن به عنوان وسیله ای برای حمل و نقل استفاده کند به فکر ساخت وسیله ای افتاد که با آن بتواند با امنیت بیشتری به سوارکاری بپردازد. زین ابزاری است که بر روی پشت چهارپایان نهاده می شود تا نشستن انسان بر روی چهارپا را آسانتر کند. زین ها معمولاً از جنس چرم ساخته می شوند. تسمه ای که از دو سر زین به زیر سینه چهارپا وصل است تنگ نام دارد. به مجموعه زین و تنگ و سینه بند و مارتنگال و رکاب به اضافه افسار و کلگی و غیره، «زین و برگ» گفته می شود. به محل نگهداری زین، زین خانه و به مسئول نگهداری زین ها زیندار گفته می شود. زیندار را در زمان قاجار زیندارباشی هم می گفتند. خود واژه زین در پارسی میانه به معنای سلاح به طور کلی بوده است و زینستان به معنای قورخانه. به نشستن طولانی بر روی زین که باعث زخم شدن بشود «زین زدگی» می گویند.
زین سازی
در مطالعه تاريخچه ترکمن، اسب و اسبدواني از جمله توانمندي هاي ريشه دار در بين اين قوم است و دقيقاً نمي توان تاريخي براي ساخت زين تعيين کرد چر اکه از زماني که ترکمن وجود داشته اسب و زين سازي و ساير متعلقات آن نيز وجود داشته است.
اين رشته در زمره رشته هاي در حال منسوخ شدن است که در گذشته به دليل وجود سوارکاران ترکمن و ساخت زين به وسيله دستان هنرمند آنان بسيار رونق داشته ولي متاسفانه هم اکنون به دليل ماشيني شدن و استقبال کمتر از اسبدواني در حال کمرنگ شدن است. زين در زبان ترکمني به پالانچا يا قامش معروف بوده و وسيله اي است از جنس چرم (چوب يا آهن) که در هنگام سواري بر پشت اسب مي بندند. ساخت زين در اقوام مختلف روش هاي خاص خود را دارا است اين رشته جزء رشته هاي اصلي قوم ترکمن بوده که سال هاست به فراموشي سپرده شده و سوارکاران از زين هاي صنعتي و کارخانه اي استفاده مي کنند.
تاریخچه استفاده از زین
اولین تجهیزات شناخته شده زین مانند بیشتر شبیه به بالشتک هایی بودند که توسط سواره نظام آشوری در حدود 700 سال قبل از میلاد مورد استفاده قرار می گرفت. در گذشته از زین برای نشان دادن مقام و منزلت خود استفاده می کردند. ثروتمندان برای این منظور از شاخ، فلزات گرانبهایی همچون طلا، رودوزی های زیبا بر روی چرم آن و حکاکی بر روی چوب آن و ... در تزئین زین بهره می بردند. سکاها شکل اولیه زین با یک چارچوب ابتدایی را طراحی کردند که از دو کوسن چرم موازی هم تشکیل می شد و یک تنگ آنها را به هم وصل می کرد. این زین ها دارای قبه و پیش آمدگی و روکارچرمی یا روکاری از استخوان یا عاج داشتند که قابل جدا شدن بود. این زین ها در دفینه های پازیریک یافت شده اند. نمونه ای از این زین در فلات اوکوک سیبری نیز یافت شد که قدمت آن به 500 تا 400 قبل از میلاد باز می گردد. پایه زین های محکم اولیه در آسیا از یک قاب چوبی تشکیل می شد که روی آن با نمد پوشانده شده بود. این طراحی حدودا به سال 200 قبل از میلاد بر می گردد. یکی از اولین پایه زین های محکم در غرب، زین «چهار شاخ» بود که اولین بار توسط رومی ها در حدود یک قرن قبل از میلاد مورد استفاده قرار گرفت. این مدل زین بدون رکاب بود. رکاب یکی از نقاط قوت در زین به شمار می رود. نخستین وسیله شبیه به رکاب در حدود قرن 2 قبل از میلاد در هند اختراع شد که شامل یک بند چرمی ساده بود و پنجه پای سوارکار در آن قرار می گرفت. به نظر می رسد که قبایل عشایری در شمال چین مخترعان رکاب به شکل امروزی بوده اند. نخستین زین با رکاب در مقبره ای از کشور چین مربوط به سلسله جین یافت شد که مربوط به سال 302 میلادی می باشد. این نوع زین در سال های 477 میلادی در سراسر چین مورد استفاده قرار گرفت و بعدها به اروپا راه پیدا کرد و گسترش یافت.
اجزای زین
- تنگ: ابزاریست که زین را بر پشت اسب ثابت نگه می دارد بدین صورت که از زیر شکم اسب رد شده و در نهایت بند های یک سرش به سمت چپ زین و بند های سمت دیگرش به سمت راست زین بسته می شود و مانند کمربندی محکم، زین را در جایگاه خود نگه می دارد. تنگ ها در هر سمت خود ۲ بند دارند.
- عرق گیر: پارچه ای است که در زیر زین قرار می گیرد و عرق اسب را جذب خودش می کند. دلیل استفاده از عرق گیر این است که مانند بالشتکی در زیر زین قرار می گیرد و از پشت اسب در برابر فشار زین و وزن سوارکار محافظت می کند و دیگر این که عرق اسب در صورت تماس با چرم زین، باعث آسیب دیدن آن می شود.
کاربرد زین سازی
کاربرد زين با تکنيک قديمي در سوارکاري و اسبدواني ديگر رواج ندارد شايد بتوان علت منسوخ شدن آن را عدم استفاده از زين قديمي در اين دوره دانست . در حال حاضر فقط يک هنرمند در شهرستان گنبدکاووس(روستاي قورفجه) مشغول بکار است . با بررسي اقتصادي طي مراحل توليد مي توان متوجه شد که در ساخت زين افراد زيادي به امر تدارک و تامين مواد اوليه و تهيه و توليد آن مي توانند مشغول باشند. هم چنين از آن جايي که کارگاه هاي توليد صنايع دستي بدون نياز به فضاي گسترده و ابزار پيچيده با امکانات کم و در زماني کوتاه به مرحله توليد مي رسد و سرعت بازدهي صنايع دستي بيشتر از ساير طرح هاي توليدي است.
ویژگی های زین خوب
استفاده از زین در هنگام سوارکاری باعث می شود وزن سوارکار بر پشت اسب پخش شود و از آسیب دیدن ستون فقرات اسب جلوگیری می کند و در نتیجه اسب می تواند مسافت بیشتری را بپیماید. زین ها در طرح ها و انواع مختلفی ساخته می شوند و هر کدام برای سواری مشخصی طراحی شده اند؛ چرا که هر زینی برای هر اسبی مناسب نیست. هنگامی که اسب به راحتی حرکت نمی کند و یا این که هنگام سواری، اسب گوش خود را خوابانده و یا لگد می زند به این معناست که زین مناسب و اندازه نبوده و باعث ناراحتی و آزار اسب می گردد. همچنین باید به این نکته نیز توجه داشت که اگر بعد از سواری بعضی از قسمت های زیر زین عرق کرده و نقاط دیگر عرق نکرده باشند، یعنی زین مناسب اسب نیست. زین مناسب باعث تعادل و راحتی اسب و همچنین قرار گرفتن صحیح و هماهنگی سوارکار با اسب می شود. همچنین باید بتواند وزن سوارکار را به طور مساوی روی عضلات طرفین ستون مهره ها پخش کند. یک زین با دهنه پهن که بر روی جدوگاه اسب بنشیند باعث فشار و مجروح کردن جدوگاه می گردد. اگر یک زین با دهنه باریک با ارتفاع زیاد نسبت به جدوگاه بنشیند باعث انتقال وزن سوار به عقب شده و باعث گرفتگی عضلات کمر اسب می گردد. زین باید متعادل بوده به طوری که وزن سوار را به جلو و عقب پرتاب نکند و به عبارت دیگر پایین ترین نقطه زین پس از نشست بر جای درست در روی کمر اسب باید در وسط زین قرار گیرد. یک زین بسیار کوچک ویا بزرگ با طول نامناسب بند رکاب، تعادل سوارکار را بر هم زده و سواری را برای او و حرکت را برای اسب مشکل می سازد.
سخن آخر
ساخت زین در اقوام مختلف روش های خاص خود را دارا است این رشته جزء رشته های اصلی قوم ترکمن بوده که سال هاست به فراموشی سپرده شده و سوارکاران از زین های صنعتی و کارخانه ای استفاده می کنند. کاربرد زین با تکنیک قدیمی در سوارکاری و اسبدوانی دیگر رواج ندارد شاید بتوان علت منسوخ شدن آن را عدم استفاده از زین قدیمی در این دوره دانست.
آشنایی با هنر زیبای قطاعی
