نقره کوبی یکی از صنایع قدیمی ایران است که از آن با استفاده از نقره یا طلا به تزئین آثار مختلفی از جمله ساخته های فولادی، چوبی و... می پردازند. نقره رسانای بسیار بالایی دارد و نسبتا بسیار گران است و برای کارهای الکتریکی کاربردی ندارد.اما برای کارهای تزیینی و تهیه زیورآلات بسیار کارایی دارد. نقره یک فلز فعال شیمیایی نیست؛ با این حال اسید سولفوریک غلیظ با آن واکنش نشان می دهند.نقره از سنگ معدن نقره به دست می آید. نقره در هوا اکسیده نمی شود. اما با سولفید هیدروژن موجود در هوا واکنش نشان می دهد و به دلیل تشکیل سولفید نقره باعث لکه شدن این فلز می شود. از این رو محصولات نقره ای نیاز به تمیز کردن منظم دارند. نقره در آب پایدار است. نقره ای که خالص باشد، درخشان، نرم, قابل انعطاف است، این ماده یک رسانای عالی برای گرما و برق است.
نقره مانند طلا انقدر نرم است که نمی توان آن را به صورت خالص استفاده کرد به همین دلیل باید آن را با فلزهای دیگر ترکیب کرد. به عنوان مثال، سکه های از جنس نقره دارای 90درصد نقره می باشد ، و 10درصد دیگر آن فلز مس می باشد.
نقره کوبی چیست؟
هنر نقره کوبی یکی از صنایع دستی قدیمی ایران است که از دیرباز تا کنون وجود داشته .در این هنر با استفاده از نقره روی آثار مختلف فولادی و یا چوبی و هرچیزی تزیینات انجام می دهند. در واقع هنر نقره کوبی ، کوبیدن نقره می باشد.
تاریخچه نقره کوبی
هنر نقره کوبی یک هنر بسیار بسیار قدیمی می باشد که ریشه ی ان به آذربایجان و شهر تبریز برمی گردد و در واقع نقره کوبی یکی از شاخه های هنر قلم زنی می باشد.
- نقره کوبی زمان سلجوقیان: در زمان سلجوقیان ، نقره کوبی در دوره ی اوج خود بود و یکی از هنرهای بسیار شناخته شده از هنرهای قلم زنی آن دوران بود.در این دوره بسیاری از هنرمندان برای تزیین آثار خود از نقره کوبی استفاده می کردند.
- نقره کوبی زمان مغول ها: در زمان مغول ها هم نقره کوبی بسیار رونق داشت و هنرمندان بسیار زیادی از این هنر برای تزیین آثار خود استفاده می کردند. در واقع برای تزیین آثار فولادی و جنگی خود مانند شمشیرها ، سلاح ها و خنجرهای خود از نقره کوبی استفاده می کردند.
- نقره کوبی در دوران قاجار: در اواخر دوران قاجار هنر نقره کوبی با تغییر و تحولات زیادی همراه شد. زیرا در دوران قاجار امکان دسترسی به آلیاژهای دیگر بسیار آسان تر شده بود به همین دلیل هنرمندان راحت تر به این مواد و فلزات دسترسی داشتند. به مرور زمان هنرمندان خلاقیت بیشتری به خرج دادند و هنر نقره کوبی را با چوب ترکیب کردند و آثار متفاوت تری را ایجاد کردند. این کار باعث شد هنرهای بسیار خاص و منحصر به فردی ایجاد شد. تلفیق نقره کوبی با چوب یکی از دلایل افزایش محبوبیت این هنر در شهر تبریز می باشد. برخی منابع دیگر نیز هنر طلاکوبی را به خراسان، سمرقند و افغانستان نسبت داده اند و به نظر می رسد با وجود تشابه بسیار طلاکوبی و نقره کوبی (در روند تولید) استفاده از نقره در این مناطق رواج کمتری داشته است و تفاوت این دو هنر نیز در آلیاژ مورد استفاده می باشد.
- نقره کوبی در دوران صفویه: هنر نقره کوبی در دوران صفویه بسیار پیشرفت شگرفی کرد. همانطور که گفتیم در منابعی ذکر شده که هنر نقره کوبی به سمرقند و خراسان و افغانستان برمی گردد. می گویند این هنر در ایران کمتر رواج داشته و بیشتر استادان این هنر استادان افغانستانی بوده اند. طلاکوبی در دو سبک ایرانی و افغانستانی است که تفاوت میان این دو در تذهیب و مینیاتور به کار گرفته شده در طلاکوبی ایران است. قدمت این صنعت به حدود هزار سال پیش باز می گردد، که تاکنون مخفی و سری کار می شده است، و هیچگونه آموزشی نداشته است. در دوران صفویه برای تزیین ابزار آلات جنگی ، زره ها و مهمیزها ، دسته چاقو و شمشیر از هنر نقره کوبی و طلاکوبی استفاده می کردند و امروزه هم برای تزیین مجسمه های کبوتر در مراسم های مذهبی استفاده می کنند. در گذشته طلاکوبی روی فلزاتی مانند مس ، برنج، مفرغ نیز انجام میشد، اما امروزه هنرمندانی در گوشه و کنار کشور بویژه در اصفهان و تهران آثار زیبای فولادی خلق میکنند که داخل و خارج کشور طرفداران زیادی دارد.
کاربرد نقره کوبی
یکی از عمده ترین کاربردهای نقره کوبی در آذربایجان شرقی، استفاده از این هنر برای تزئین تسبیح هاست. جنس این تسبیح ها از نوعی هسته میوه به نام آویگادو می باشد که در زبان عامیانه به آن کشکول نیز می گویند. نقره به کار رفته برای این کار کاملا خالص بوده و با روش سوراخ کاری مقدار نقره مورد نظر را جای گذاری می کنند. البته می توان برای ساخت این تسبیح ها از چوب یسر، عناب، آبنوس و صندلوس نیز استفاده کرد.
همچنین استفاده از طلاکوبی برای تزئین دسته چاقو، شمشیر یا مهمیزها (وسیله ای برای سوارکاری روی اسب) و... رایج بوده است و با گذشت زمان نقره کوبی برای تزئین اشیا مختلفی مانند تابلوهای تزئینی، عصا،پیپ، چوب سیگار، زیرسیگاری، فندک، ظروف و غیره نیز مورد استفاده قرار گرفته است. روندکاری نقره کوبی در تمامی بخش ها مشابه یکدیگر است و مهم ترین ابزاری که هنرمندان و صنعت گران با آن سر و کار دارند کارد طلا کوبی (تیغه ای فولادی و بسیار محکم) جهت حکاکی و ایجاد جایگاهی برای نقره یا طلا می باشد.
نقره کوبی روی چوب
در نقره کوبی یا فلز کوبی روی چوب نیز پس از حکاکی و ایجاد فضا روی چوب با استفاده از نوار فلزی مسی، برنج یا نقره آنها را پر می کنند. به نظر می رسد قدمت این هنر به زمان صفویه بازگردد اما دوران قاجار زمان شکوفایی نقره کوبی روی چوب می باشد و از آن برای تزئین مبلمان، در و غیره استفاده می کردند.
برای خلق آثار هنری و نقره کوبی روی چوب ابتدا باید خطوطی متناسب با نوار فلزی (معمولا عرض و عمق دو میلی متری) ایجاد کنید. سپس با چکش کاری نقره مورد نظر را وارد شیار ایجاد شده کنید. نقره کوبی روی چوب معمولا با سنباده کشیدن یا سوهان و استفاده از چسب برای ثابت کردن نقره همراه است.
نقره کوبی روی تسبیح
همچنین استفاده از طلاکوبی برای تزئین دسته چاقو، شمشیر یا مهمیزها (وسیله ای برای سوارکاری روی اسب) و... رایج بوده است و با گذشت زمان نقره کوبی برای تزئین اشیا مختلفی مانند تابلوهای تزئینی، عصا، پیپ، چوب سیگار، زیرسیگاری، فندک، ظروف و غیره نیز مورد استفاده قرار گرفته است.
روندکاری نقره کوبی در تمامی بخش ها مشابه یکدیگر است و مهم ترین ابزاری که هنرمندان و صنعت گران با آن سر و کار دارند کارد طلا کوبی (تیغه ای فولادی و بسیار محکم) جهت حکاکی و ایجاد جایگاهی برای نقره یا طلا می باشد.
نقره کوبی روی چوب و جلد کتاب های قدیمی
برای خلق آثار هنری و نقره کوبی روی چوب ابتدا باید خطوطی متناسب با نوار فلزی (معمولا عرض و عمق دو میلی متری) ایجاد کنید. سپس با چکش کاری نقره مورد نظر را وارد شیار ایجاد شده کنید. نقره کوبی روی چوب معمولا با سنباده کشیدن یا سوهان و استفاده از چسب برای ثابت کردن نقره همراه است.
روش انجام نقره کوبی بر روی اشیاء فلزی
به طور کلی می توان گفت نقره کوبی شامل پنج مرحله مختلف می باشد که عبارتند از:
- ایجاد شیار روی بدنه: در ابتدا با استفاده از یک تیغه فولادی که با آب یا روغن، آب دیده شده است و از مقاومت بالایی برخوردار است در جهت ایجاد شیارهایی کم عمق و منظم اقدام می کنند. این کار با حرکت دادن دست به جلو و عقب به طور منظم انجام می شود. حکاکی از سه جهت مختلف روی وسیله مورد نظر پیاده می شود.
- انداختن طرح مورد نظر: در این مرحله طرح مورد نظر را انتخاب کرده و با کاربن روی کار کپی کنید. از جمله طرح های پرکاربرد می توان به چنگ، اسلیمی، ترنج و... اشاره کرد.
- کوبیدن طلا یا نقره: این مرحله به مهارت بالایی نیاز دارد چرا که در بسیاری از موارد میله های فلزی طلا یا نقره بسیار نازک هستند و چکش های مخصوصی نیز برای نقره کوبی ساخته شده اند.
- یشم کوبی: با استفاده از سنگی به اسم یشم کار تثبیت طلا یا نقره را انجام می دهند. کشیدن این سنگ روی میله ها باعث می شود به طور کامل در شیار فرو روند.
- پرداخت کردن: آخرین مرحله و جهت ایجاد جلوه ای زیبا و خیره کننده به محصول است که طی آن کثیفی های ایجاد شده روی سطح را با استفاده از اسید یا مواد شوینده تمیز می کنند و با آتش دادن آثار خلق شده جلوه ای زیبا به آنها می بخشند.
سخن آخر
روش کار طلاکوبی و نقره کوبی یکی است اما تنها فرق آن ها در استفاده از فلز است .در طلاکوبی از طلا استفاده می کنند و در نقره کوبی از نقره استفاده می کنند.
آشنایی با هنر پوستین دوزی
