در ایران باستان، به دلایل و اهداف مختلفی در روزهای متفاوتی از سال جشن هایی برگزار می شد. از جمله: عید نوروز، مهرگان، خردادگان، جشن های آتش، یلدا، گاهنبارها و جشن فروردگان. در هر یک از این جشن ها، طبق آئین گذشتگان، مراسم و جشن های وابسته دیگری نیز برگزار می شده است. تعداد زیاد این روزها و جشن ها حاکی از فرهنگ ایرانی در تجلیل از زندگی شاد و گرامی داشت خیر و نیکی در مقابل شر و پلیدی است. هدف دیگر نیز نزدیکی افراد و شهروندان به یکدیگر و حفظ اتحاد و اتفاق آنان بوده است.
خردادگان چیست؟
«خرداد» پنجمين امشاسپند از ۶ امشاسپند در آيين ايرانيان باستان است. خرداد در اوستا «هـَئوروَتات» و در پهلوی «خُردات» یا «هُردات» به معنی رسایی و کمال است که در گات ها یکی از فروزه های اهورامزدا و در اوستای نو نام یکی از هفت امشاسپند و نماد رسایی اهورامزدا است. خرداد، امشاسپند بانویی است که همراه با «اسپندارمذ» و «امرداد» گروه سه گانه امشاسپندبانوان را تشکیل می دهند. نگهداری از آب ها در این جهان خویش کاری «خرداد» است و کسان را در چیرگی بر تشنگی یاری می کند. ازاین رو در سنت، به هنگام نوشیدن آب از او به نیکی یاد می شود. در گات ها، از خرداد و امرداد پیوسته در کنار یکدیگر یاد می شود و در اوستای نو نیز این دو امشاسپند، پاسدارنده آب ها و گیاهان اند که به یاری مردمان می آیند و تشنگی و گرسنگی را شکست می دهند. در گاه شماری ایرانی، ششمین روز هر ماه و سومین ماه هر سال نیز «خرداد» نام دارد. به فرخندگی هم نامی روز و ماه به نام امشاسپند خرداد و بزرگداشت جایگاه آن در اندیشه ی ایرانیان، روز ششم خردادماه «جشن خردادگان» برگزار می شود.
گل مخصوص خرداد
در بندهش از گل سوسن به عنوان گل ویژه امشاسپند بانو «خُرداد» نام برده شده است. در نمادهای دینی و هنری، سوسن نشان پاکی است. در اسطوره های ایرانی از آنجا که در این جهان نگاهبانی از آب ها خویش کاری امشاسپندبانو «خرداد» است و «سوسن» گل ویژه ی امشاسپند بانو «خرداد» است. پس سوسن را به «آناهیتا» ایزدبانوی آب های روان نیز منسوب دانسته و ازاین رو جنبه ی آزادگی ناهید را به سوسن نسبت داده اند و گفته شده که در اسطوره های ایرانی سوسن و سرو که نمادهای آزادی به شمار می روند با زنبق و مورد و نرگس و اسپرغم از نشانه های مخصوص ناهید هستند. از طرف دیگر سوسن یا «شوشن» مظهر و همنام و هم معنی شهر «شوش»، شهر باستانی خوزستان، است و گفته اند که شهر شوش نام خود را از گل سوسن یا شوشن یا شوشان گرفته است. در تفسیر این موضوع همچنین گفته اند که چون شوش در روزگاران کهن، شهری چندزبانه و کانون زندگی مردمان گوناگون با ده ها زبان و گویش گوناگون بوده، مفهوم «سوسن ده زبان» را می توان نزدیک به «شوش ده زبان» یا چند زبان دانست و این مفهوم در ادب فارسی به صورت سوسن زبان آوار و صد زبان زنده مانده است. در «مزامیر داوود» از سوسن به عنوان نغمه و نوایی از موسیقی یا ساز و ابزار نوازندگی و خنیاگری یاد شده است که این ویژگی ارتباط آن را با ناهید محکم تر می کند. افزون بر این در معماری نقش یا طرح سوسن یا «سوسن کاری» به کنایه و رمز از «شهر شوش» یا «گل سوسن» یا ایزدبانوی سوسن معروف بوده است. در بسیاری از سروده های سرایندگان پارسی گو در چهارگوشه ی ایران زمین نیز همچون عطار نیشابوری، مولوی بلخی، خواجوی کرمانی، وحشی بافقی، حافظ شیرازی و بسیاری دیگر از سوسن نام برده شده است که نشان از آشنایی مردم همه نواحی ایران با این گل زیباست.
الهه خرداد در اوستا
الهه خرداد یا امشاسپند بانویی است که در آئین زرتشتی، نگهداری از آب ها در این جهان بر عهده اوست و انسان ها را در غلبه بر تشنگی یاری می رساند. به همین دلیل در سنت زرتشتی، در هنگام نوشیدن آب از این الهه به نیکی یاد می کنند. در گات ها، از خرداد و امرداد همیشه در کنار همدیگر یاد می شود. در اوستای نو نیز این دو امشاسپند، پاسدارنده آب ها و گیاهان هستند که به یاری مردم می آیند. در نتیجه تلاش این دو مردم تشنگی و گرسنگی را شکست می دهند. در یسنا، آمده است که اهورامزدا رسایی خرداد و جاودانگی امرداد را به شخصی خواهد بخشید که اندیشه و گفتار و کردارش برابر آیین راستی باشد. در اوستا نیز چهارمین یشت از یشت های بیست ویک گانه اوستا، درباره ستایش و نیایش امشاسپند بانوی خرداد است که در آن یشت از زبان اهورا مزدا یادآوری می شود که «…یاری و رستگاری و رامش و بهروزی خرداد را برای مردمان اشون بیافریدم…» در بندهش نیز درباره خرداد آمده است: «…ششم از مینویان، خرداد است؛ او از آفرینش گیتی آب را به خویش پذیرفت..»، «…خرداد سرور سال ها و ماه ها و روزهاست، که او سرور همه است. هستی، زایش و پرورش همه موجودات مادی جهان از آب است و زمین را نیز آبادانی از اوست…».
آداب جشن خردادگان
یکی از مهم ترین آیین های خردادروز که در جشن خردادگان پُررنگ تر از همیشه می شود، رفتن به سرچشمه آب ها یا کنار دریاها و رودها، شستشو در آب و خواندن دعاها و نیایش های ویژه این روز همراه با شادی در کنار خانواده و دوستان بوده است. در این جشن مردم به سرچشمه ها، چمنزارها، کنار رودها و رودخانه ها می رفتند، تن شویی و شادی کرده و مراسم جشن خود را برگزار می کردند و در کنار این مراسمات نیز دعاها و نیایش های خاص خود را هم در آتشکده هایی که داشتند انجام می دادند. نمونه ای از سنت های رایج در این روز را از زبان دستور داراب پالن، موبد بزرگ پارسی در کتاب فرضیات نامه برداشت می شود که از آیین های ویژه خرداد روز به شستن تن در آب و نو کردن کاریزها و کندن چاه اشاره می کند. در متن پهلوی به نام اندرز انوشه روان آذرپاد مهر اسپندان نیز یادآوری شده که «در خرداد روز جوی کن». یعنی اهمیت آب در این روز دو چندان است. در این روز توجه ویژه ای به نگهداری و نوسازی چاه ها، قنات ها و سرچشمه ها می شده و از این رو که این منابع و سرچشمه ها امکان زندگی را در کره زمین برای اهالی آن فراهم می کنند این آئین و جشن اهمیت ویژه دارد. از رسوم دیگر در جشن خردادگان، هدیه دادن گل نیلوفر و یاس به دوستان و نزدیکان بوده است. زیرا که در متون کهن ایران باستان از این گل ها و گل سوسن، به عنوان سمبل خرداد نام برده شده است. در گات های اوستا آمده که «هر گلی از آنِ امشاسپندی است و … سوسن خرداد را».
سخن آخر
در ایران باستان، برگزاری جشن ها و آئین ها از اهمیت زیادی برخوردار بوده اند. مردم ایران باستان، به آئین زرتشتی معتقد بودند که مهم ترین اصول و ارکان آن نکوهش پلیدی و بدی و پاسداشت نیکی است. از همین رو مردم ایران باستان جشن های زیادی در نکوداشت نیکی و به منظور برقراری اتحاد و همدلی برگزار می کردند. جشن خردادگان یکی از همین جشنهای ایران باستان است که در روز ششم خرداد هرسال برگزار می شده است. حفظ این جشن ها به وفاق ملی و همدلی بیشتر ایرانیان خواهد انجامید.
آشنایی با جشن گانش چاتوری هند
