آشنایی با باغ ارم شیراز

باغ ارم از جاذبه های گردشگری شیراز و نمونه ای از یک باغ-کوشک به حساب می آید که به واسطه درختان مرکبات و خیابان طویلی با سروهای باشکوه در طرفینش، محبوبیت زیادی بین گردشگران دارد. علاوه بر کوشک اصلی عهد قاجار که هسته مرکزی این باغ را تشکیل می دهد؛ سرونازهای بلند و کهن، زیبایی آن را دوچندان کرده اند. باغ ارم شیراز با مساحتی بالغ بر ۱۱۰,۳۸۰ متر مربع در ۱۴ آبان سال ۱۳۵۳ به ثبت ملی رسید.

تاریخچه باغ ارم شیراز

تاریخ ساخت و بنیان گذار اولیه باغ ارم شیراز، به درستی مشخص نیست؛ ولی توصیف هایی از آن در سفرنامه های متعلق به سده دهم و یازدهم هجری آمده است. این باغ در روزگار سلجوقیان و آل اینجو پابرجا بوده است. در زمان زندیه هم کریم خان زند در سازندگی و بهسازی این باغ کوشید. به گفته مرحومه فرخ بی بی، دختر صولت الدوله قشقایی باغ ارم را میرزا قاسم خان خلج بواناتی به پدر زنش، جانی خان ایلخانی قشقایی تقدیم کرد. در کتاب خاطرات ملک منصور خان قشقایی نیز ذکر شده است که باغ ارم محل اقامت خان قنقری بوانات بوده است.در زمان قاجاریه و پهلوی این باغ مقر سران ایل قشقایی بود تا اینکه به علت طرفداری آن ها از مصدق، خوانین قشقایی تبعید شده و باغ ارم مصادره گردید. در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار عمارتی دیگر توسط حسین علی خان نصیرالملک پی ریزی شد که با مرگ وی خواهر زاده او ابوالقاسم خان نصیرالملک امور باغ ارم را به دست گرفت و عمارت نیمه کاره را تکمیل کرد. این باغ از املاک خاندان قوامی شیراز بود. این عمارت تاکنون پابرجاست.این باغ تنوع گیاهی بسیار بالایی دارد و گیاهان بسیاری از اقصا نقاط جهان در این باغ کاشته شده است؛ به شکلی که باغ در قالب یک نمایشگاه از انواع گل ها و گیاهان درآمده است. در حال حاضر این باغ در اختیار دانشگاه شیراز است؛ باغ گیاه شناسی آن در اختیار دانشکده کشاورزی و ساختمان باغ در اختیار دانشکده حقوق قرار دارد. در تاریخ ۶ تیرماه ۱۳۹۰ در سی و پنجمین اجلاس کمیتهٔ میراث جهانی یونسکو باغ ارم شیراز به همراه هشت باغ دیگر ایرانی در فهرست میراث جهانی ثبت گردید.

طراحی زیبای محوطه باغ ارم شیراز

محوطه باغ طراحی فوق العاده ای دارد و با پیاده روی در گذرگاه های آن، از هنر طراحی و آرایش باغ ایرانی لذت خواهید برد. عمارت و استخر بزرگ روبه روی آن، به وسیله گذرگاه اصلی که از غرب به شرق امتداد دارد، به نقطه انتهایی باغ وصل شده است. علاوه بر جهت غرب به شرق، در جهت شمال به جنوب نیز گذرگاهی عریض دیده می شود و بسیاری از مسیرهای خوش رنگ ولعاب باغ، موازی با این دو گذرگاه هستند. آبرسانی به درختان و گیاهان باغ ارم شیراز با جوی هایی که در سرتاسر آن تعبیه شده انجام می شود. آبی که از نهر وارد حوضچه می شود، در تمام جوی های باغ جریان پیدا می کند تا سبزینگی درختان بلند قامت شیرازی حفظ شود. در کنار طراحی تقسیم آب نهر، دو حلقه چاه نیز به آبیاری گل وگیاه باغ کمک می کنند.

رنگ بازی گل وگیاه در بهشت باغ ارم شیراز

تنوع گل وگیاه و رنگ بازی گلزارهای این باغ قابل توصیف نیست. باغ ارم شیراز مهد انواع رز است و از عطر آن ها سرمست خواهید شد. تنوع گل های رز، ارم را با رنگ های شاد و زنده رنگ آمیزی کرده است. با تماشای این باغچه های رنگارنگ به وجد خواهید آمد و وسوسه عکاسی رهایتان نمی کند. علاوه بر رز، تنوع دیگر گل وگیاه ارم قابل توجه است و از بیشتر کشورهای جهان، نمونه ای در باغ ارم شیراز وجود دارد. این تنوع مطلوب و آموزنده سبب شده است که ارم به عنوان باغ گیاه شناسی دانشگاه شیراز، کاربری علمی و پژوهشی هم داشته باشد. یکی از انواع درختان محبوب و تماشایی شیراز در ارم واقع شده است و با نام سروناز شناخته می شد. این سرو بلندقامت، در کنار ردیف دیگر سروهای گذرگاه شرق به غرب باغ ارم واقع شده است و زیبایی منحصربه فردی دارد.

معماری باغ ارم

باغ ارم از زمینی مستطیلی شکل تشکیل شده است که دورتادور آن را دیوار گلی پوشانده بود؛ اما اکنون نرده ها جای آن دیوارها را گرفته اند. معماران این باغ به منظور از بین بردن شیبی که از بخش غربی به شرقی وجود داشت، در بخش های مختلف آن پله هایی را تعبیه کرده بودند. ساختمان های اصلی را می توان در بخش غربی باغ مشاهده کرد که شامل یک عمارت اصلی و اندرونی می شوند و جالب اینکه ارتفاع شان بیشتر از سایر نقاط باغ است.

استخر زیبایی در کنار ساختمان اصلی این باغ وجود دارد که مساحتش به ۳۳۵ متر و عمق آن به نیم متر می رسد و در ساخت آن از چندین تخته سنگ بزرگ استفاده شده است که گفته می شود قدمت آن ها به دوران جانی خان ایلخان می رسد. ظاهرا عمق این استخر در گذشته بیشتر بوده؛ هرچند پس از ترمیم به عمق فعلی کاهش یافته است. چهار نخل زیبا در چهار گوشه آن، جذابیتی دوچندان به استخر بخشیده اند و تصویر بنا را می توان در آب آن مشاهده کرد. اگر به این باغ بروید، جوی آبی را می بینید که در امتداد این استخر جریان دارد. این آب پس از عبور از حوض کوچک تالار حوضخانه، به استخر و سپس جوی های اطراف آن وارد می شود که در ادامه در اطراف باغچه های باغ جریان می یابد.درهای ورودی باغ ارم به طرف شمال و بلوار ارم هستند، اضلاع دیگر آن به بلوار آسیاب سه تایی، خانه های مسکونی و باغ های دیگر محدود می شوند.

عمارت اصلی باغ ارم شیراز

عمارت اصلی باغ ارم را می توانید در بخش غربی این مجموعه پیدا کنید که جذابیت زیادی برای گردشگران دارد. باغ ارم به گونه ای طراحی شده است که بازدیدکنندگان برای رسیدن به مرکز باغ و محل ساختمان اصلی باید از طول باغ عبور کنند.

ساختمان عمارت از سه طبقه با پشت بام شیروانی تشکیل شده است و از گچبری تا نقاشی، حجاری، پنجره های مشبک آهنی، منبت کاری و کاشی کاری در تزیینات آن به چشم می خورد. این عمارت نمونه بارز ساختمان های اواسط دوره قاجار است که با تبعیت از اصول معماری زندیه و صفویه انجام شده است. حتی درهای عمارت اصلی زیبا هستند و از آنجا که با چوب ساج ساخته شده اند، پس از سالیان سال شکل اصلی خود را حفظ کرده اند و همچنان سالم هستند.

توسعه باغ و اضافه شدن زمین های وسیعی به قسمت غربی باغ ارم باعث شده اند که عمارت اصلی و ساختمان اندرون و... به شکل یک مجموعه در وسط باغ قرار بگیرند.

یکی دیگر از جاهای دیدنی شیراز که در عمارت اصلی باغ ارم قرار دارد، موزه ای با نام «سنگ و گوهر دریای نور» است. زمان آغاز به کار این موزه به سال ۱۳۹۰ برمی گردد و بیش از ۱۴۰ نوع سنگ و گوهر قیمتی و کمیاب از ایران و نقاط مختلف جهان در آن به نمایش درآمده است.

تعداد طبقه های عمارت اصلی

عمارت اصلی باغ ارم شیراز از سه طبقه تشکیل شده که در حال حاضر بازدید از داخل آن ممنوع است.

• طبقه اول: این طبقه به عنوان تالار حوضخانه شناخته می شود و هم سطح با زمین ساخته شده است تا در روزهای گرم تابستان، محلی خنک برای استراحت باشد. در این تالار علاوه بر آب نما و جوی آبی که از وسط آن می گذرد و باعث خنک تر شدن هوا می شود، یک ستون سنگی حجاری شده باشکوه وجود دارد. سقف و دیوارهای این بخش با کاشی های معرق و هفت رنگ پوشانده شده اند که از بهترین نمونه های کاشی کاری عصر قاجار به شمار می روند. تصاویر زیبایی از داستان خسرو و شیرین، شکارگاه ها و طبیعت و... از نقوش روی این کاشی ها هستند.
• طبقه دوم: طبقه دوم عمارت شامل بخش های مختلفی همچون ایوان، سالن و راهرو می شود که در دو طرف ایوان اصلی، دو ایوان کوچک تر قرار دارد. در این طبقه، ایوانی بزرگ با سقفی بلند و مسطح و دو ستون سنگی یک پارچه دیده می شود که روی سرستون های آن، تصویر مردانی با لباس های قاجاری و گل و بوته نقش بسته است. از ویژگی ممتاز و متمایز این ایوان دو ستونی، تزیینات گچبری روی دیوارهای سه طرف آن است؛ ضمن اینکه در پیشانی این ایوان و اطراف آن، کاشی کاری های قجری کار شده است که در بناهای دوره قاجار مشابه آن وجود ندارد. علاوه بر این ایوان بزرگ، دو ایوان کوچک با دو ستون سنگی یک پارچه در این طبقه به چشم می خورد که زیبایی آن را تکمیل کرده اند. درست در بالای آشپزخانه طبقه اول و در ضلع جنوبی این طبقه، آشپزخانه دیگری قرار دارد. یکی از نمونه های جالب پنجره های دوره قاجار در همین طبقه قرار دارد و همان سه پنجره آهنی در ورودی سردابه هستند که از زمان احداث ساختمان باقی مانده اند. پنجره وسط ابعاد بزرگ تری نسبت به دو پنجره قرینه طرفینش دارد.
• طبقه سوم: سالن بزرگی شبیه به سالن طبقه دوم، درست در وسط طبقه سوم قرار دارد که پنجره هایش رو به ایوان اصلی است. این طبقه به لحاظ ساختاری مثل طبقه دوم است و شامل سه اتاق و یک سالن بزرگ دیگر می شود. دو سالن این طبقه دارای سقفی با تیرهای چوبی و نقاشی های زیبا و نفیسی از طرح های اسلیمی، گل و بوته، شکارگاه ها، چهره زنان و... است. این نقوش به خوبی نشان می دهند که هنر نقاشی روی سقف در عصر قاجار در شهر شیراز مرسوم بوده است.

نمای عمارت اصلی و تزیینات آن

با دیدن عمارت اصلی باغ ارم، اولین چیزی که هر چشمی را به خود خیره می کند، کاشی کاری های هفت رنگ نمای آن هستند؛ نظیر کاشی کاری های حاشیه پنجره های نمای غربی عمارت که نقوش شاهان و سربازان هخامنشی، گل ها و مناظر روی آن ها نقش بسته است؛ هرچند زیباترین بخش این تزیینات را می توان نقش داریوش هخامنشی و شکار آهو توسط پلنگ دانست که حیرت هر بیننده ای را به همراه دارد.

در دو طبقه از عمارت، ستون هایی با الهام از تخت جمشید به چشم می خورد که شکوه و زیبایی آن ها را در ذهن تداعی می کند. علاوه بر دو نیم دایره که در دو طرف بالای بنا وجود دارد، تابلویی با سه هلال در وسط این نیم دایره ها قرار گرفته است که در اصطلاح معماری به آن سنتوری می گویند.

در بزرگ ترین هلال، در کنار تصویر ناصرالدین شاه سوار بر اسب سفید، سه نقش رستم پهلوان، سلیمان و ملکه سبا، خسروشیرین و یوسف و زلیخا نیز دیده می شود که با اقتباس از داستان های فردوسی و نظامی و قصه های مذهبی هستند.

سایر بناهای باغ ارم

• اندرون: عمارت و محوطه اندرون از دو سالن و پنج اتاق تشکیل شده است که در سمت غرب باغ و درست در پشت ساختمان اصلی قرار دارد. در ضلع غربی محوطه اندرون، عمارتی یک طبقه در سطحی بالاتر از سطح محوطه اندرون جای گرفته است. عمارت اندرون نیز از نظر تزیینات چیزی کمتر از عمارت اصلی ندارد و پیشانی آن مزین به هلال کاشی کاری است که به دوره قاجار تعلق دارد و هم زمان با کاشی کاری های عمارت اصلی انجام شده است. در طرفین اتاق وسط و در زیر هلال ها، دو ستون آجری با کاشی کاری های معرق وجود دارد.
• بخش اداری: مجموعه ای متشکل از هشت اتاق در کنار عمارت اصلی قرار دارد که در سال های اخیر مرمت شده اند و در حال حاضر برای واحد سرپرستی و امور اداری باغ به کار می روند.
• شرق باغ: دو اتاق در کنار در ورودی شرقی باغ است که برای استفاده نگهبانان و کارکنان ساخته شده اند.

گذرگاه وسط باغ، یکی از جذاب ترین بخش های این مجموعه است که در دو طرف آن درختان سرو خودنمایی می کنند و گردشگری نیست که پا به این محل بگذارد و این همه زیبایی را با دوربین عکاسی خود ثبت نکند. در میان این درختان، سرو بلندی با بیش از ۱۰۰۰ سال قدمت وجود دارد که با ۳۵ متر ارتفاع، عنوان بلندترین سرو شیراز را با خود یدک می کشد. در پای این درخت، درخت تاک قدیمی و باابهتی قرار دارد شاخه هایش درخت سرو را پوشانده اند.

گذرگاه اصلی باغ در جهت غرب به شرق است و از عمارت اصلی شروع می شود و به طرف انتهای باغ پیش می رود که بی شک قدم زدن در چنین مسیری دلپذیر خواهد بود. این جوی آب به چندین شعبه تقسیم می شود و هرکدام به گوشه ای از باغ می رود. برای طی این مسیر باید از پله هایی گذر کرد که برای همسان سازی شیب باغ تعبیه شده است.

گذرگاه دیگری در جهت شمال به جنوب باغ وجود دارد که به گذرگاه اصلی می رسد. علاوه بر این دو گذرگاه اصلی، مسیرهای دیگری نیز به موازات هم در این باغ قرار دارند.

باغ نارنجستان قوام کجاست؟