ساز قیچک یک ساز زهی آرشهای مقید است. این ساز هم در موسیقی دستگاهی و ملی و هم در موسیقی محلی مورد استفاده قرار میگیرد. ساز قیچک را هم با آرشه میتوان نواخت و هم با مضراب.قیچک یک ساز زهی آرشهای مقید است که در ساخت آن از چوب، پوست و فلز استفاده میشود. این ساز در ابتدا در موسیقی محلی و نواحی ایران استفاده میشد، ولی با گذشت زمان و با تغییرات مختصری که در آن ایجاد شد در گروه نوازی سازهای ملی نیز متداول شد و آن را قیچک شهری نامیدند. قیچک محلی بیشتر در بلوچستان و سیستان رواج و کاربرد دارد.
ساز قیچک شهری برای گروه نوازی ملی و موسیقی دستگاهی استفاده میشود. برای نواختن ساز قیچک، ساز را نشسته و به صورت عمودی با دست چپ نگه میدارند و با دست راست آرشه را به صورت افقی، در حرکات رفت و برگشت بر سیم میکشند. طول این ساز حدود 56 سانتی متر است و اجزای اصلی آن عبارتند از کاسه، دسته و سرپنجه.
ساز قیچک در انواع قیچک معمولی، قیچک محلی و قیچک آلتو و قیچک باس (که برای تامین صدای بم در گروه نوازیهای سازهای ملی ساخته و استفاده میشوند)، وجود دارد اما به طور کلی موارد زیر اجزای تشکیل دهنده همه آنها را تشکیل میدهند.
ساز قیچک اساساً محلی است و بیشترین رواج را در نواحی جنوب شرقی ایران و خصوصاً استان سیستان و بلوچستان و هرمزگان دارد. در سالهای اخیر این ساز در شهرهای دیگر نیز استفاده میشود. در آن نواحی طبق عقیده و سنت اهالی، برای معالجه امراض به کار میرود. در شمال افغانستان نیز قیچک در موسیقی سنتی رواج وسیعی دارد. در ولایات مثل بغلان، کندز و بلخ از قیچک در محافل عروسی و دیگر مراسم خوشی استفاده میشود.
شکم ساز از دو قسمت مجزا از یکدیگر تشکیل یافته. قسمت تحتانی کوچکتر و به شکل نیم کره است که بر سطح مقطع جلو پوست کشیده شده و خرک ساز روی پوست قرار دارد. قسمت بالایی بزرگتر، مثل چتری روی قسمت پایینی قرارگرفته و هر دو قسمت توسط سطح منحنی از عقب به هم اتصال یافتهاند و در نتیجه در جلو یا بین دو قسمت، حفرهای تشکیلشده است. سطح جلویی قسمت بالا، جز در ناحیهٔ وسط که زیر گردن ساز قرارگرفته بهصورت دو شکاف پهن باز است. دسته ساز تقریباً در نصف طول خودروی شکم قرارگرفته و نیمهٔ دیگر در بالا به جعبهٔ گوشیها متصل است. دسته فاقد پرده (دستان) است.
این ساز از نظر نوازندگی شبیه به ویولنسل است و حتی در نوع بزرگتر آن که به قیچک بم معروف است، از آرشهٔ ویولنسل استفاده میشود.ساز قیچک اساساً محلی است و بیشترین رواج را در نواحی جنوب شرقی ایران و خصوصاً استان سیستان و بلوچستان ؛ مرکزی ؛ کرمان و هرمزگان دارد .در سالهای اخیر این ساز در شهرهای دیگر نیز استفاده میشود. در آن نواحی طبق عقیده و سنت اهالی، برای معالجه امراض بهکار میرود.
ساز قیچک در انواع قیچک معمولی، قیچک محلی و قیچک آلتو و قیچک باس (که برای تامین صدای بم در گروه نوازیهای سازهای ملی ساخته و استفاده میشوند)، وجود دارد اما به طور کلی موارد زیر اجزای تشکیل دهنده همه آنها را تشکیل میدهند.
کاسهی طنینی: بدنهی اصلی قیچک از چوب گردو، توت یا چوبهای محکم دیگر به صورت یک تکه ساخته میشود. کاسهی طنینی حجیم است و دارای دو فرو رفتگی بزرگ در طرفین است که آن را به دو قسمت بزرگ و کوچک تقسیم میکند.قسمت کوچک در پایین ساز است و روی آن پوست میکشند و خرک را روی پوست نصب میکنند. دهانهی بزرگتر باز و بدون پوست است و دسته تا روی آن ادامه دارد.
پوست : پوست قیچک از پوست گوسفند یا آهو است.
دسته: جنس دسته از همان چوب بدنه است که به صورت یک تکه با بدنه تراشیده میشود.
سرپنجه: یک جعبهی کوچک و تو خالی از جنس چوب است که در ابتدای دسته است و چهار گوشی دو به دو در طرفین آن قرار دارد. در انتهای سرپنجه تاج قیچک با یک خمیدگی روبه عقب قرار گرفته است.
گوشیها: این ساز به تعداد سیمهایش دارای چهار گوشی از جنس چوب است که به صورت میخهای سر پهن در طرفین گوشی دو به دو قرار گرفتهاند.
شیطانک: شیطانک یک قطعه چوب باریک و کم ارتفاع و به اندازهی عرض دسته است که بین سر پنجه و دسته قرار دارد و دارای شیارهای کم عمق برای عبور سیمها است.
خرک: خرک قیچک از جنس چوب و گاه استخوان است. دارای ارتفاع تقریبی دو سانتی متر است که با دو پایهی کوچک خود روی پوست کاسهی کوچکتر قرار گرفته و سیمها از روی شیارهای آن عبور میکنند و به سیم گیر میرسند.
سیم گیر: در انتهای بدنهی کاسه قطعهای کوچک از جنس چوب یا فلز نصب شده و یک سر گره دار سیم به آن بسته میشود.
تعداد و جنس سیمها: ساز قیچک دارای چهار عدد سیم از جنس فلز است که چهارمین سیم آن ضخیمتر و دارای روکش است. طول سیمها در قیچک معمولی از سیم گیر تا شیطانک حدود 33 سامتی متر است.
وسعت صوتی: وسعت صدای ساز قیچک معمولی حدود دو اکتاو و نیم است .
با توجه به اهمیت قیچک در میان انواع سازهای مختلف هنر موسیقی، حمایت وزارت فرهنگ و هنر ساختمان و کوک آن در حال حاضر سه گونه از این ساز در بازار عرضه می گردد. از انواع ساز قیچک می توان به موارد زیر اشاره کرد:
قیچک آلتو: دارای 63 سانتی متر
قیچک سوپرانو: دارای 56.5 سانتی متر
قیچک باس: نسبت به گزینه های قبلی بزرگتر
از نیم قرن پیش تا کنون ساز قیچک از جمله سازهایی می باشد که در میان موسیقی دانان ایرانی مورد استفاده و بهره برداری واقع می باشد. با توجه به این امر که نوازندگی بر روی این ساز و نواختن نغمه هایی بی نظیر و متفاوت علاوه بر داشتن مهارت و توانایی به ساز و ساز و امکانات داخلی این ساز بستگی دارد. قیچک یا همان غیژک از سازهای پرطرفدار در هنر موسیقی کشورمان می باشد که مانند کمانچه با استفاده از آرشه نواخته و جنس آن از چوب گردو یا توت می باشد.
