با هنر سوزن دوزی و جزئیات آن آشنا شوید

سوزن دوزی چیست؟

سوزن دوزی یک نوع گلدوزی و هنر دستی بسیار ظریف است. در زبان انگلیسی به این هنر سوزنی (Suzani) می گویند که بر گرفته از کلمه سوزن در زبان فارسی است. پیدایش این هنر را به سال ها پیش و در قبیله های چادر نشین در تاجیکستان، ازبکستان، قزاقستان و دیگر کشورهای آسیای مرکزی نسبت می دهند. هنری بسیار زیبا که امروزه مورد توجه مجموعه داران، طراحان داخلی و هم چنین طراحان مبلمان قرار گرفته است.

تاریخچه سوزن دوزی

نمی توانیم با اطمینان بگوییم که این هنر دقیقا از چه زمانی میان مردم رایج شد. شاید حتی قدمت آن به صدها سال پیش برگردد. تنها اطلاعاتی که از این هنر وجود دارد این است که ابتدا میان مردم حاشیه خزر و البته در غرب ایران از دل زندگی عشایری سر برآورد. البته مردم تاجیکستان هم طرفدار این نوع از تزئین بر لباس های زنان بودند و از آن استفاده می کردند. اما نکته جالب این است که با وجود قدمتی که این هنر دارد، هنوز از دور رقابت زیبایی و مد خارج نشده است. حتی در لباس های مدرن و خاص امروزی هم علاوه بر نازک دوزی، از هنر سوزن دوزی استفاده می شود.

پارچه های سوزنی در گذشته چه کاربردی داشتند؟

پارچه های سوزن دوزی شده در چادرهای عشایر به عنوان یک رویه و یا بقچه محافظ برای پارچه ها و لوازم مورد استفاده قرار می گرفت. آنها همچنین به عنوان فرش مخصوص نماز (سجاده)، روتختی و رویه نشیمن مورد استفاده قرار می گرفتند. البته باید توجه کرد که در آن زمان به ندرت در چادرهای عشایر مبلمان یافت می شد، زیرا حرکت مداوم عشایر و جابجایی آنها را مشکل می کردند.

پارچه های سوزن دوزی شده همچنین دارای اهمیت نمادین نیز بودند. این پارچه ها به صورت سنتی توسط عروس و مادر عروس به عنوان خلعتی به داماد داده می شد و نشان دهنده پیوند میان دو خانواده و تعهد عروس و داماد نسبت به هم در زمان نامزدی بودند. هم چنین داشتن آنها در مواقع سختی کمکی بود برای تامین مایحتاج زندگی که در این صورت با اشیای مورد نیاز مبادله می شدند. خلعتی ها با صبر و زیبایی با نقش هایی که نمادهای شانس، سلامتی، عمر طولانی و باروری بودند، توسط دستان زنان عشایر گلدوزی می شدند.

در مرکز این پارچه یک ستاره با گل هایی درونش، در اطراف تنگ و پرندگان و در حاشیه لوزی های پر از برگ و شکوفه های گل قرار دارند. این پارچه با ابعاد ۱۴۹.۲ در ۲۰۵.۲ سانتی متر، سال ۲۰۱۷ به مبلغ ۷۵۰۰ پوند در لندن به فروش رفت

پارچه های سوزنی چه ویژگی هایی دارند؟

سوزن دوزی ها معمولا بر روی پارچه هایی از جنس کتان انجام می شوند اما گاهی هم از پارچه های ابریشم برای این منظور استفاده می شود. شیوه کار به این صورت است که ابتدا الگو ها بر روی پارچه های کتان کشیده و سپس گلدوزی می شوند. معمولا این پارچه ها در دو یا چند تکه جدا گانه آماده و در نهایت به همدیگر دوخته می شوند.

چهارنوع دوخت سنتی و مخصوص به نام های تامور، باسمه، زنجیره ای و کاندی خیل (Tambour, Basma, Chain and Kanda-khayol) برای گلدوزیِ انواع مختلفی از طرح ها و الگوهای سوزن دوزی مورد استفاده قرار می گیرند.

نخ های مخصوص سوزن دوزی معمولا با استفاده از رنگ های گیاهی تهیه می شوند، اما در سوزن دوزی های جدید و صنعتی رنگ های مصنوعی نیز به کار می روند؛ هرچند این رنگ ها به اندازه رنگ های طبیعی کنتراست و شفافیت ندارند.

برای تهیه هر کدام از رنگ های طبیعی از یک گیاه به خصوص استفاده می شود. مثلا در رنگرزی به شیوه سنتی رنگ آبی نیلی را از گیاه معروف به نیل یا ایندیگو (Indigo)، قرمز را از دانه های روناس، سبز را از ترکیب سماروغ (نوعی قارچ) و نیل می گیرند و سیاه را از ترکیب اکسید آهن(iron oxide) و پسته می گرفتند.

چگونه می توان فهمید یک پارچه سوزنی اصل است؟

تشخیص نمونه های اصلی بسیار آسان است. زیرا رنگ های مورد استفاده نمونه های جعلی رنگ های مصنوعی هستند. که معمولا رنگ های کم رنگ تری نسبت به رنگ های طبیعی هستند. پارچه های سوزنی با رنگ صاف، یکدست و بدون تغییر بدون توجه به قدمتشان ایده آل هستند. پس رنگ و طراوت آن ها برای شناسایی اصالت معیار دقیقی است.

نقش و طرح پارچه های سوزنی

پارچه های سوزن دوزی دارای طیف گسترده ای از نقوش هستند. مثلا پارچه های مربوط به بخارا دارای طرح انگور با برگ دندانه دار و گلدان پر از گل سرخ هستند. به طور کلی طرح های سنتی سوزن دوزی شامل نقش های خورشید و ماه، گل ها و نیلوفرهای بالارونده، برگ و انگور، میوه ها (به خصوص انار) و گاهی طرح ماهی و پرندگان می شود. این طرح ها حاوی اعتقادات عمیق طراحان و دوزندگان است، چرا که بسیاری از آنان معتقدند سوزن دوزی ها از صاحبان خود محافظت می کنند و به آنها قدرت می دهند. در هر منطقه ای طرح خاصی برای سوزن دوزی رواج داشته و دارد. هرچند تشخیص خاستگاه نمونه های تاریخی به راحتی ممکن نیست چرا که این هنر ریشه در فرهنگ کوچندگان دارند و دوزندگان معمولا یکجا نشین نبوده اند.

برای سوزن دوزی چه ابزاری لازم است؟

برای سوزن دوزی ابتدا باید یک پارچه مناسب انتخاب کنید. بهترین پارچه برای سوزن دوزی پارچه کتان، ابریشمی و زربافت است. برای شروع کار نخ ابریشمی، سوزن شارپ کوتاه و بلند و لوازمی مانند انگشتانه و قیچی را فراموش نکنید.

سوزن دوزی در ایرانمب

تاریخ انواع هنرهای دوزندگی و رودوزی در ایران را به دلیل یافت انواع دوک های نخ ریسی و ابزارهای مشابه در سیلک کاشان، به هشت هزار سال پیش نسبت می دهند؛ بعد از اسلام نیز این هنر و به طور کل صنعت نساجی در زمان ایلخانیان شکوفا شد. طرح های هندسی، اسلیمی، ختایی و وجه مشخصه سوزن دوزی ایرانی است. این هنر در ایران بیشتر به هنر خطه سیستان و بلوچستان شناخته می شود و این نوع خاص سوزن دوزی بلوچی نام دارد که زنان بلوچ هنرمندانه آن را از نسلی به نسل دیگر منتقل می کنند.

سوزن دوزی بلوچ یا بلوچی دوزی

این نوع سوزن دوزی تقریبا محبوب ترین نوع رودوزی لباس است که بر اساس سلیقه زنان بلوچ به وجود آمده و به همین دلیل است که این نام را برایش انتخاب کرده اند. این نوع سوزن دوزی با نخ های ابریشمی رنگی دوخته می شود. رنگ این نخ ها طبیعی است و در طول زمان تغییر نمی کند. این روزها این سبک پرطرفدار از سوزن دوزی در غرب کشور بیشتر دیده می شود. این هنر برای تزیین لباس سنتی زنان و مردان بلوچ کاربرد زیادی دارد. در این تزئینات می توانید طرح های زیبایی از اشکال هندسی منظم با طرح ها و عناصر خاص را ببینید. طرح بلوچی دوزی اغلب بر پایه تکرار اشکال منظم شکل می گیرد و بیشتر به صورت افقی است. رنگ های غالب در این نقوش شاد است و رنگ های تندی مانند نارنجی، زرد و قرمز بیشتر از همه دیده می شوند. از انواع دوخت های سوزن دوزی بلوچی مواردی مانند چوطل دوزی، بالملک و کپ و جلت را می توان نام برد. البته انواع دیگری از این دست هم وجود دارد که با نام های آسان تانکه، پرکار و چکن و پرکار لاهوری و محسن سندکی شناخته می شود.در مورد چوطل دوزی باید گفت این دوخت بیشتر در منطقه های سراوان و گشت مرسوم است و یک دوخت بسیار ظریف و بخیه ای شکل است. این دوخت در ردیف های مختلفی دوخته شده و لازم است که ردیف ها جفت باشند و طبق سلیقه فرد انتخاب شوند. کمترین ردیف هایی که انتخاب می شوند ۶ تا هستند. در چوطل دوزی از نقش های حاشیه ای استفاده می شود. با در نظر گرفتن نقشی که در حاشیه به کار رفته است قیمت و اسم دوخت تعیین می شود. یکی دیگر از انواع دوخت های سوزن دوزی بلوچی آسان تانکه و پیت می باشد که این دوخت بیشتر در سراوان رایج است و جهت تزیین جامه های زنانه استفاده می شود. این دوخت نیز به شماره دوزی شباهت دارد. یکی دیگر از انواع دوخت های سوزن دوزی بلوچی دوخت بال مدک است که در یک روستای ناهوک سروان دوخته شده و جزو دوخت های سخت به شمار می آید. این دوخت دارای قیمت بسیار بالایی می باشد. دوخت کپ و جلت نیز در منطقه سراوان دوخته شده و این دوخت نیز بسیار زیبا و جذاب است. در این نوع دوخت خطوط موازی کنار هم قرار می گیرند و خط ها از وسط نصف شده و جهت این دوخت از رنگ های قهوه ای و قرمز استفاده می شوند. به گونه ای که چند خط موازی با یک رنگ و با رنگ دیگری چند خط موازی دیگر دوخته می شود. خطوط موازی که در هر رنگ وجود دارد، 3 تا 5 رنگ هستند. در صورتی که جلت در شکل ۷ و ۸ های منظم دوخته شود به آن کپ و جلت گفته می شود. این دوخت معمولا در قسمت پایین لباس و دامن به کار می رود. برای اینکه این دوخت جذابیت بیشتری داشته باشد، به آن آینه اضافه می شود. دوخت جلت در قسمت پیش سینه به شکل لوزی صورت می گیرد.

سوزن دوزی ترکمن یا سیاه دوزی

این نوع از سوزن دوزی علاوه بر دوخت لباس، برای تزئین لوازمی مانند پرده هم به کار می رود. تفاوت اصلی این سبک با بلوچی دوزی این است که نوع دوخت در سیاه دوزی متراکم تر است و طرح های آن از سادگی کمتری برخوردار است. نقوش هندسی پایه اصلی طرح های سیاه دوزی است و رنگ های غالب آن سفید، قرمز و نارنجی است.

علامت های خاصی که در این طرح ها به کار رفته است در حقیقت الگوسازی هایی از طبیعت هستند. بعضی از این طرح ها هم نمادهایی از آداب و رسوم ترکمن ها را به نمایش می گذارند. این هنر برای تزئین لباس های رسمی ترکمن ها کاربرد دارد. به همین دلیل است که خیاطان حرفه ای برای آموزش دوخت لباس عروس ترکمن باید این هنر را یادبگیرند.

پته دوزی، از ارزشمندترین سوزن دوزی های ایران

از مهم ترین هنرهایی که بیشتر از همه در کرمان رواج دارد، هنر پته دوزی است. این هنر را نوعی از رودوزی و سوزن دوزی می دانند. مهم ترین تفاوت آن با دیگر سوزن دوزی ها این است که پارچه زمینه پته، معمولا از نوع ضخیم و پشمی است. علاوه بر آن طرح هایی که در پته ها دیده می شود بیشتر نقوش ذهنی مانند طرح بته جقه و گل و بوته را در بر می گیرد.

سوزن دوزی در ازبکستان

بسیاری از منابع، ازبکستان را مهد این هنر می دانند. اما حتی در هر منطقه از این کشور این هنر به سبک و سیاق خاصی انجام می شود؛ پارچه های سوزن دوزی شهر فرگانا (Fergana) دارای طرح های گلدارخلوت و در شهر پوشکنت (Pushkent) ستاره های لاکی رنگ مدال مانند طرح رایج هستند. در حالی که در نوراتا (Nurata) این پارچه ها منقوش به گل های طبیعی اند و طرح پارچه های شهر یوراتپ (Ura-tepe) برگ های دندانه دار و مدال های ستاره ای هستند. پارچه های سوزنی شاخریسبز (Shakhrisabz) نیز با گل ها، سبزیجات و طیف وسیعی از رنگ ها پوشیده شده اند و در تاشکند (Tashkent) پارچه های سوزنی مزین به نقش های مدال مانند بزرگ در ردیف هایی با حاشیه های دندانه دار هستند.

کاربرد سوزن دوزی

در حالت ایده آل، سوزن دوزی ها باید به عنوان اثر هنری و یک محصول تزئینی بر روی دیوار آویخته شوند. البته این پارچه های در ایران و یا مناطقی مانند فلسطین از گذشته در پوشاک و لباس های محلی و امروزه در اکسسوری هایی نظیر کیف و کفش و هم کاربرد دارند. در سال های اخیر با درک زیبایی و مفهوم این هنر، آن را برای تزئین لوازمی مانند پارچه های مبلمان، رومیزی و پرده هم استفاده می کنند.امروزه استودیوهای معروف طراحی مبلمان وطراحی داخلی(interior design) به هنر زیبای سوزن دوزی روی آورده اند. آنها در طراحی مبل هایشان از پارچه های سوزن دوزی شده با دست و یا انواع صنعتی آن استفاده می کنند استفاده از این هنر در طراحی های امروز نوعی اصالت و روح به کارها می بخشد و البته برای علاقه مندان به صنایع دستی و سبک های طراحی داخلی بومهین، بسیار جذاب است.

معرفی هنر باستانی و در حال فراموش زرتشتی دوزی