پته دوزی چیست؟
پته دوزی یا پته کرمان یکی از رودوزی های سنتی ایران (رودوزی های کرمان) است که به آن، سلسله دوزی یا فطه دوزی (فته دوزی) نیز گفته می شود. بستر لازم برای پته دوزی، پارچه ای پشمی به نام شال یا عریض است که در اندازه های مختلفی تهیه می شود. پته دوزی در چهار مرحله مختلف انجام می شود که عبارتند ۱. ساقه دوزی یا خط دوزی، ۲. پتک دوزی، ۳. متن دوزی یا آبدوزی، ۴. برگ دوزی.
تاریخچه پته
تاریخچه پته را می توان ، اولین نشان های پته دوزی را در قرن دوازدهم پیدا کردند. این پته به صورت سوزنی دوخته شده و تمامی نقش و نگارهای آن با تخ ابریشم و بر روی پارچه های ابریشمی دوخته شده بودند. دور تا دور نمونه بدست آمده از این دوران با استفاده از پتک دوزی و بته و جقه قهر و آشتی مزین شده بود. نمونه دیگری از این هنر دست، پته دوزی های شمسه دوزی و صرفه دوزی مربوط به قرن سیزدهم هجری قمری بوده و دقیقا بین سال های 1278و 1280 بافته شده است. در حال حاضر این پته را در موزه هنرهای تزئینی به عنوان یک اثر هنری برای عهد باستان نگهداری کرده و در معرض بازدید عموم قرار داده اند.
وسایل و ابزار مورد نیاز در پته دوزی
پارچه
عریض پارچه ضخیمی است که مراحل دوخت پته دوزی روی آن انجام می شود و در نقاط مختلف کرمان به نام شال پته، شال زمینه یا پارچه زمینه نیز معروف است. در قدیم عریض را به وسیله ماشین های دستی و ابتدایی به نام ماشین های دوپا باف و چهارپا باف تهیه می کردند، توضیح این که ماشین های دوپا باف دستگاه هایی بودند که دو ورتیا به اصطلاح کرمانی ها از دو کرت تشکیل شده بودند، با هر حرکت یک ورت پایین و دیگری بالا می رفت و با عبور دادن ماسوره ها از میان نخ ها تار و پود پارچه درهم تنیده می شد و بافت شال به صورت خطوط منظم، افقی و عمودی نمایان می شد.
انگشتانه
یک وسیله بسیار لازم و ضروری است که بدون آن سرعت عمل در کار کم می شود و کار از زیبایی و ظرافت کامل برخوردار نخواهد شد. انواع مختلف آن شامل فلزی، پلاستیکی، فلزی و چرمی می باشد که نوع فلزی ضد رنگ آن بهترین نوع می باشد. انگشتانه باید هیچ گونه فشاری را بر انگشت وارد نکند و کاملا متناسب با انگشت سوم (سبابه) دست باشد. کسانی که عادت به این کار ندارند اگر چند روزی به طور مداوم انگشتانه را مانند انگشتر در انگشت بکنند و کار روزانه انجام دهند به آن عادت خواهند کرد.
قیچی
قیچی نیز یکی دیگر از وسایل موردنیاز در پته دوزی است. قیچی دارای اندازه و فرم های مختلفی است. از انواع آن می توان قیچی زیگزاک، قیچی برش که همین قیچی های معمولی با اندازه متفاوت می باشد و همچنین قیچی های مخصوص گلدوزی را نام برد.
نخ یا ریس
به نخ های که روی پارچه پته دوخته می شوند، ریس گفته می شود، ریس نوعی نخ پشمی دست ریس یا ریسیده شده به وسیله ماشین است، تعداد تاب ریس از نخ معمولی مورد استفاده بیشتر است و 9 تاب در هر سانتی متر است، به این لحاظ آن را 9 تاب می گویند. 18 یا 5 تاب برای گلیم و قالی به کار می رود، این تعداد تاب برای استفاده در بافت پارچه مخصوص پته (عریض) کافی چون ضخیم است و برای ظریف تر شدن تاب، آن را 10 تاب در هر سانتی متر افزایش می دهند و این کار توسط دستگاه انجام می شود.
سوزن پته دوزی
دوخت پته به وسیله سوزن مخصوص انجام می شود. این سوزن دارای چشمه درشت و طول متوسط و نوک تیز است که چنایل نام دارد. پشمی بودن نخ پته ایجاب می کند که سوراخ سوزن گشادتر و به همین نسبت قطر آن نیز بیشتر باشد.
عمده محصولات پته دوزی
جلد قرآن- جانماز- انواع تابلوهای تزئینی- رومیزی (کوچک و میز ناهارخوری و عسلی)- روتختی- متکا- روپشتی- کوسن- پرده- زیرلیوانی- زیر بشقابی- جای دستمال کاغذی و… .
رنگبندی پته
در یک تقسیم بندی چالشی که مورد نقد برخی از هنرمندان پته دوزی است، معمولا از دو نوع رنگ به عنوان رنگ های پته دوزی و اصول رنگ بندی پته استفاده می شود: ۱. رنگ های اصلی و ۲. رنگ های فرعی. اما در سال های اخیر با ورود هنرمندان نوگرا و ایجاد تغییراتی در بازار پته دوزی، رنگ های دیگری نیز به دنیای رنگ بندی پته و رنگ های سنتی پته اضافه شده است. این رنگ ها را تحت عنوان رنگ های فانتزی شناسایی می کنند.
بر اساس این تقسیم بندی، رنگ های اصلی پته عبارتند از: ۱. مشکی، ۲. قرمز (لاکی)، ۳. آبی تیره، ۴. آبی روشن، ۵. سرمه ای، ۶. نارنجی یا زرد، ۷. عنابی و ۸. سفید. در کنار آن، شش رنگ فرعی نیز وجود دارد که در پته های کرمان قابل مشاهده است: ۱. نارنجی روشن، ۲. بنفش تیره، ۳. بنفش روشن، ۴. صورتی تیره، ۵. صورتی روشن و ۶. شتری.
در رنگ بندی پته چه رنگ هایی را با همدیگر ست کنیم؟
در انتخاب رنگ مناسب برای انجام دوخت های پته دوزی با دو رویکرد سنتی و مدرن مواجه هستیم. در رویکرد سنتی باید به سنت های رنگ شناسی رایج در پته دوزی که از گذشتگان به ما رسیده است توجه کنیم. در انتخاب رنگ به این روش با اینکه کاملا از اصول علمی و اولیه رنگ شناسی تبعیت شده است، اما با کمبود رنگ (در مقایسه با تونالیته و طیف بزرگ رنگ بندی امروزی) مواجه هستیم. در رویکرد مدرن که گروهی تحول خواه آن را رهبری می کنند، جهت استفاده از طیف رنگ های دیگر بایستی به اصول علمی رنگ شناسی توجه شود. شناخت رنگ های اولیه، ثانویه و مکمل از این دست قوانین هستند که با توجه به دایره رنگ ایتن کاملا دست یافتنی است.
نگهداری پته
پته خیس شده را نباید هرگز روی بند لباسی پهن کنیم چون باعث کش آوردن آن می شود.برای جلوگیری از آسیب دیدگی پته ها و مصون ماندن آن از حشرات موذی پته ها را باید در جای خنک نگهداری کرد به طوریکه هوا در آنجا جریان داشته باشد درون چمدان جای مناسبی برای آن نیست پته را باید درون یک پارچه نخی همراه با صابون عطری نگهداری کنید.
مراحل پته دوزی
برای تهیه پته ابتدا عریض را به ابعاد لازم می برند سپس باید طرح مورد نظر را روی آن در آورند. معمولا فروشندگان مواد اولیه عریض آماده و طراحی شده در اختیار دارند که به صورت آماده به پته دوزان می فروشند. در مرحله طراحی، ابتدا طرح را روی کاغذ کالک ترسیم می کنند سپس خط وط طرح را به طور متناسب با سوزن سوراخ کرده و روی عریض منطبق می سازند و روی آن گچ یا خاکهٔ زغال می ریزند که به این کار گرته زنی می گویند. در گرته زنی برای پارچه های تیره از خاک گچ و برای پارچه های روشن از خاک زغال استفاده می شود. بعد از گرته زنی نقاط مشخص شده را با قلم و مرکب چین روی پارچه مشخص می سازند. پس از طراحی نقش باید نوع و رنگ نخ انتخاب شود. برای طرح های اصیل تر از رنگهای تیره استفاده می شود، زیرا معمولا طرح های پته نه شلوغ است و نه هندسی بنابراین رنگ های روشن نمی تواند جاذبه زیادی به آن بدهد و تیره بودن رنگ ها ارتباط نقوش را منظم تر و زیباتر می سازد. البته در سال های اخیر رنگ های روشن نیز به پته دوزی راه یافته است.
آشنایی با هنر زیبای شمع سازی و طرز درست کردن آن
