معرفی هنر باستانی و در حال فراموش زرتشتی دوزی

تاریخچه هنر زرتشتی دوزی

از آثار باستان شناسی و نقش های طاق بستان متوجه می شویم که در دوره ساسانیان، زرتشتیان به بافت های ظریف علاقه به خصوصی داشته اند . و این موضوع بر صنعت بافندگی اقوام دیگر، از اروپا تا چین و ژاپن، تاثیر گذار بوده است. همچنین مردم عادی نیز علاقه به پارچه های ریزبافت را پایدار حفظ کردند و مهارت در سوزن دوزی را توسعه داده اند به صورتی که در گذشته مهارت دختران در سوزن دوزی بخشی از جهیزیه ایشان به شمار می رفت.اگر چه این هنر در زمان ساسانیان و قبل از ورود اسلام به ایران ، در میان آمده است و در ایام قدیم در شهر یزد بسیار پر طرفدار بوده ، اما بی توجهی نسبت به این هنر تاریخی ، سبب رو به انقراض رفتن آن شده و امروزه بانوان زرتشتی کمتری از این سوزن دوزی حمایت می کنند.

از آنجا که در گذشته اکثر زرتشتیان در شهر یزد سکونت داشتند این هنر در یزد از پیشرفت بیشتری برخوردار بوده است.اما اکنون این صنعت در استان تهران هم به چشم می خورد.

نقوش و طرح های زرتشتی دوزی

زرتشتی دوزی نقش و طرح های منحصر به فردی دارد که هر کدام دارای درون مایه ی به خصوصی در باورهای زرتشتیان می باشد. زرتشتیان این نگاره ها را روی لباس نوعروسان می دوختند تا باورهایی مانند باروری، حاصلخیزی، زندگی جاوید و… را به نمایش بگذارند. اما در این صنعت از طرح های ذهنی ای که مطابق با سلیقه افراد هستند هم استفاده می شود.

طرح و نگاره هایی که در زرتشتی دوزی دارای کاربرد ویژه ای هستند و بیشتر بر روی پارچه های مورد استفاده این صنعت به چشم میخورند عبارتند از:

• طرح هایی از گیاهان : طرح درخت زندگی، نقش درخت سرو، نماد درخت سرو خمیده و همچنین نمایی از گل میخک.
• طرح حیوانات: تصویر طاووس، خروس ، مرغ، هدهد و نقش ماهی.

• طرح های هندسی : طرح مربع و دایره که به صورت بسیار ظریف و ریز بر روی پارچه رو دوزی می شوند به طریقی که کوک های آن ها به صورت محسوس قابل مشاهده نیست

نخ و دوخت های زرتشتی دوزی

نخ مورد استفاده در آن ابریشم تابیده ی طبیعی است. دوخت زرتشتی دوزی ترکیبی از ساقه دوزی، دندان موشی، توپر دوزی، زنجیره، شیلونه، نقطه دوزی، تنبل دوزی، کوک دوزی، یراق دوزی و ساتن دوزی است

رنگ های مورد استفاده در هنر زرتشتی دوزی

در قدیم در هنر زرتشتی دوزی از رنگ های روشن استفاده می شد. زرتشتیان رنگ های تیره را پسندیده نمی دانستند چون به اعتقاد آنان هر کجا که رنگی نمایان نباشد سیاهی است ولی به مرور زمان با کمرنگ شدن این اعتقاد از همه ی رنگ ها حتی سیاه در این دوخت استفاده می شود.زرتشتیان نسبت به رنگ های مورد استفاده در هنر رودوزی چنین اعتقاداتی داشتند:

رنگ سبز:

در آیین زرتشتی و فرهنگ ایرانی‏، رنگ سبز نشان زندگی، بالندگی و سربلندی است در دین زرتشت، رنگ سبز بسیار سپند (مقدس) است تا جایی که عروس بیشتر لباس سبز می پوشد و پارچه ی توری سبزرنگ روی سر می اندازد و داماد، کلاه به رنگ سبز بر سردارد و روی شانه ی راست دستمال سبز می اندازند و روی آن پشتی قرار می دهند. حتی سفره ای که در برابر عروس و داماد گسترده می شود سبز رنگ است.
درخاکسپاری، بزرگ ترین فرزند فرد درگذشته در حالی که دستمال سبزی بر بازوی دست راست خود بسته است، حرکت می کند. این کار نشانه آن است که زندگی در این خاندان پایستگی خواهد داشت.

رنگ سفید:

در آیین زرتشتی رنگ سفید نشانه ی پاکی است و در اوستا نیز به عنوان رنگ وهومن و نماد دین بدان اشاره شده است.
در استوره های ایرانی آمده است که زمانی که زرتشت سرگرم اجرای آیین دینی بهار بود و در کنار رودخانه دایتی به نیایش می پرداخت‏، پس از چهارمین بار که از آب بیرون آمد، بهمن را از سمت جنوب دید که به سوی او می آید و شاخه سفیدی در دست داشت که نماد دین بود. موبدان لباس سفید برتن دارند. در سوگواری ها همگان لباس سفید می پوشند.

رنگ سرخ:

در آیین زرتشتی رنگ سرخ نماد ایزد مهر و دمیدن خورشید است. از سویی رنگ آتش است که آتش در نزد زرتشتیان سپند است.

سوزن دوزی درپوشاک زرتشتیان

سوزن دوزی در قسمت های مختلف پوشاک زرتشتیان دوخته می شود که عبارت اند از:

لچک

کلاهک بانوان زرتشتی است که پارچه ای سه گوش از پارچه های زری و مخمل و ابریشم است که با آستر دوخته می شود، دو گوشه این لچک که در پشت سرقرار می گیرد به وسیله قیطان به هم می پیوندند .

مکنا

که از پارچه ای رنگین تهیه می شود که طول آن حدود ۵/۳ و عرض یک متر است و روی لچک استفاده می شود .

شلوار بانوان زرتشتی

ساق های این شلوار از تکه های باریک و الوانی تشکیل می شود که به یکدیگر دوخته شده است و روی آن گبردوزی انجام می گیرد. این شلوارها بسیار گشاد بود و بلند تا مچ پا که در کمر و مچ پا با بندی جمع می شده است.

پیراهن بانوان زرتشتی

برای تهیه این پیراهن از پارچه های خوشرنگ که تا زانو یا کمی زیر زانو و قد آن را به صورت عمودی از زیر سینه تا پایین است که با تکه های به صورت ترک و رنگارنگ ترکیب می کنند و زرتشتی دوزی روی این ترک ها انجام می گرفته است. در حال حاضر از پارچه های متداول دربازاراستفاده می شود. در گذشته از پارچه های رنگارنگ ابریشم بهره برده می شد که از دست بافته های خودشان بوده و پارچه های روشن بافت چیت که اغلب از کشورهای روسیه و هند آورده می شد و بیشتر طرح های گل ریز داشتند. این تکه های ابریشم رنگی و پارچه های چیت یکی در میان کنار هم قرار می گرفته و دوخته می شدند که پارچه ی حاصل را «تیر و سیخ» می نامند.

دلیل انتخاب نام هنر زرتشتی دوزی

به دلیل اینکه زرتشتیان این هنر را خلق کردند و صنعت زرتشتی دوزی تنها در میان خودشان پرورش پیدا کرده است نام خودشان را هم بر آن نهاده اند.

البته نام دیگر این فن که گبر دوزی است معنای دیگری دارد.گبر ظاهرا لقبی تحقیر آمیز می باشد که به معنای غیر مسلمان کافر و مجوس می دهد و برخی از مسلمانان به پیروان دین زرتشت در ایران نسبت می دهند.

کاربرد زرتشتی دوزی

این رو دوزی مانند سوزن دوزی های دیگر بر روی پارچه طراحی میشود. البته تنها استفاده این سوزن دوزی در لباس نیست بلکه این روزها به دلیل علاقه مندی اکثریت به هنرهای سنتی از این نوع رو دوزی ها در تزئین مانتو های رسمی و کلاسیک، کیف های دستی و شال استفاده می شود. که با درک زیبایی و مفهوم صنعت دست بانوان وسایلی مانند پارچه های مبلمان، رومیزی و پرده را هم با آن آراسته می کنند.

معرفی هنر چهل تکه دوزی و جزئیاتش