بازار تبریز؛ بزرگترین بازار سرپوشیده دنیا
بازار اصلی تبریز، جایی است که به بلندای تاریخ آذربایجان شرقی قدمت دارد. خشت به خشت آن توسط معمارانی خبره و خلاق طراحی شده و هر راسته و تیمچه آن راوی داستان‌هایی است که به جذابیت تاریخ خود ایران هستند. کمتر کسی را می‌توان پیدا کرد عاشق بوی ادویه و نقش و نگار فرش‌ها و هیاهوی مردم بازار تبریز نباشد. اگر قرار است برنامه خود برای سفر به تبریز را بچینید، حتما اولین جایی که در لیست بازدیدهای گردشگری خود می‌گنجانید، بازار بزرگ تبریز باشد. تجربه شگفت‌انگیز بازدید از یکی از جذاب‌ترین جاذبه‌های آذربایجان شرقی تکرار نشدنی و هیجان‌انگیز است. برای شناخت بیشتر این مجموعه تاریخی، در ادامه این مطلب همراه ما باشید.
معرفی بازار بزرگ تبریز
بازار سرپوشیده تبریز با مساحتی بالغ بر یک کیلومتر مربع، وسیع‌ترین مجموعه به‌هم‌پیوسته آجری در دنیا است که از 5,500 حجره، 20 راسته، 25 تیمچه و 35 سرا، مدرسه، حمام، مسجد و کاروان‌سرا تشکیل شده است و از نظر قرارگیری تمام این بخش‌ها در کنار هم، در میان بازارهای ایران همچون نگینی می‌درخشد. این بازار که از جاهای دیدنی تبریز محسوب می‌شود، در سال 1354 در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و در سال 1389 به‌عنوان بخشی از شاه‌راه ابریشم و بزرگترین سازه مسقف جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
به‌طور کلی، ﻛﺎرﻛﺮدﻫﺎی ﺑﺎزار تبریز شامل ﺟﻤﻊآوری، ﺗﻮزﻳﻊ و ﺧﺮدهﻓﺮوشی می‌شود. اجناس مختلفی در این بازار به فروش می‌رسد که مهمترین آنها فرش دستباف، کیف و کفش چرم، محصولات گیاهی و دارویی، ادویه، پارچه و... است که بیشتر حال‌وهوای بازارهای سنتی را دارد و در آن از وسایل پیشرفته امروزی مثل موبایل و کامپیوتر خبری نیست. بازار تبریز در مسیر جاده ابریشم قرار گرفته که همین موضوع سبب رونق این بازار در طول تاریخ بوده است. این بازار درست در جایی بنا شده که قدیم دروازه‌های بازار، حدودا همان دروازه‌های شهر محسوب می‌شد. نجفقلی خان دنبلی، حاکم وقت تبریز، بعد از آنکه زمین‌لرزه‌ای در سال 1193 هجری قمری در تبریز اتفاق افتاد، دستور بازسازی بازار را صادر کرد. بسیاری از گردشگران و جهانگردان مانند ابن بطوطه، مارکو پولو، جاکسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف، ژان شاردن، اوژن فلاندن، جان کارت‌رایت، جملی کاردی، کلاویخو، رابرت گرنت واتسن، حمدالله مستوفی و مقدسی از رونق و شکوه بازار تبریز تمجید کرده‌اند. بازار تبریز همواره در طول تاریخ بزرگترین مرکز داد و ستد مردم در تبریز بوده. حدود 150 سال پیش، 25 تا 35 درصد از مراودات تجاری ایران از طریق بازار تبریز انجام می‌شد.
معماری بازار تبریز
بازار تبریز به‌گونه‌ای ساخته شده که بخش بیرونی آن در هماهنگی با بافت شهری است و به بناهای معمولی شباهت دارد. علاوه بر این، اهمیت بازار تبریز فقط به وسعت آن مربوط نمی‌شود و از نظر تسلط معماران در استفاده از آجر و سفال‌های آجری اهمیت دارد که باعث ایجاد فضاهای متنوعی شده است. آجرهای قرمز، زرد و نارنجی بازار تبریز با نظم‌وترتیب خاصی کنار هم قرار گرفته‌اند و زیبایی و شکوه معماری ایرانی را به‌رخ بیننده‌ها می‌کشند. از نظر معماری، این بازار سرپوشیده است و تنها سازه‌ای در جهان است که به‌صورت یکپارچه از آجر درست شده و یکی از بزرگترین بازارهای مسقف جهان هم به حساب می‌آید. یکی از ویژگیهای جالب این بازار، دریچه‌های موجود در مرکز طاق‌های آن است که امکان خروج هوای گرم را میسر می‌کنند؛ ضمن اینکه در بخش‌هایی از بازار هیچ دریچه‌ای تعبیه نشده است تا باعث وقوع کوران نشود. دیوارهای ضخیم این سازه نیز موجب حفظ حرارت در زمستان می‌شوند.
بخش‌های مختلف بازار تبریز
تعداد حجره و سرا و تیمچه در بازار تاریخی تبریز شگفت‌انگیز است. این بازار 35 سرا، 19 دالان، 2 چهارسو، 31 بازار، 7 بازارچه، 20 تیم یا تیمچه، 3 بقعه، 5 راسته، 29 مسجد، 2 گذر، 5موزه، 8 دروازه، 2 کتابخانه، 4 مدرسه، 6 حمام، 2پل بازار، یک زورخانه و یک حمام را در خود جا داده و همین تنوع بازار تبریز را دیدنی‌تر کرده است. در بازار تبریز بیشتر سراهای بازار و تیمچه‌ها، سه‌طبقه است. طبقه زیرین برای انبار کالا، طبقه دوم محل کار و تجارتخانه و طبقه سوم برای استراحت طراحی شده است. در این بخش به معرفی بعضی از این فضاها در بازار تبریز می‌پردازیم.
راسته‌ها
راسته‌های اصلی از طریق راسته‌های فرعی به یکدیگر وصل شده که تیمچه‌ها و سراها در حدفاصل بین آنها بنا شده‌اند. در محل تقاطع راسته‌ها، سه‌راهی و چهارراهی‌هایی وجود دارد که با طاق‌های گنبدی آجری تزیین شده است. راسته‌های بازار، معابر عمومی مسقف و فاقد در ورودی هستند که مهمترین راسته‌های بازار تبریز شامل راسته بازار قدیم، بازار کفاشان، بازار صفی، بازار جمعه مسجد، بازار یمنی دوز، بازار ابوالحسن، بازار دله زن بزرگ و کوچک و... می‌شود. با توجه به بارندگی و برودت هوای تبریز، راسته‌های بازار را به‌صورت سرپوشیده ساخته‌اند. علاوه بر این، بلندی سقف آن به پنج تا 6 متر می‌رسد که نسبت به بازارهای نقاط گرمسیری ایران، سقف کوتاه‌تری دارند تا گرما را حفظ کنند. هنگام قدم‌زدن در این بازار می‌بینید که راسته‌ها دارای عرضی حدود چهار تا پنج متر بوده و در راستای شمالی-جنوبی هستند.
تیمچه
تیمچه‌ها به فضاهایی گفته می‌شود که درهای ورودی بزرگ و محکمی دارند، سقف‌شان بیشتر آجرکاری‌شده و گنبدی‌شکل است و روزها باز و شب تعطیل بودند. تیمچه‌ها نسبت به کاروان سرا فضای لوکس‌تری داشتند و در آن کالاهای گران‌تر خرید‌و‌فروش می‌شد. به همین دلیل، تیمچه‌ها سرایدار و نگهبان‌هایی داشتند که در تبریز به آنها «اودا باشی» گفته می‌شد.این بازار سنتی و چندین تیمچه معروف هم دارد که مهم‌ترین‌هایشان تیمچه امیر، تیمچه مظفریه، تیمچه شیخ کاظم، اوچ تیمچه‌لر (تیمچه‌های حاج شیخ)، تیمچه حاجی محمدقلی، تیمچه میرابوالحسن و تیمچه شعربافان است.
کاروان‌سراها
کاروان‌سراهای متعددی در بازار تبریز وجود دارد، از کاروانسرای بزرگ امیر تا کاروانسرای حاج ابوالحسن و کاروانسرای حاج میرزا محمد که در روزگار خود پررونق بودند. این سازه‌ها شامل محوطه‌ای برای تخلیه کالاها و بار چهارپایان، اتاق‌ها، حجره و انبارها می‌شوند. حیاط کاروان‌سراها به‌عنوان تنفس‌گاه بازار بوده است و از طریق دریچه‌های بالای گنبد بازار، اکسیژن و هوای تازه را وارد بازار می‌کردند.کاروانسرای میرزاابوالحسن، مجموعه مفصلی است متشکل از صحنی بزرگ، بازارچه ای به نام کلچی و حجره هائی که در اطراف آنها انتظام یافته و در یکدیگر قفل شده اند. ورودی غربی(که 30 سال پیش بنا شده است)دارای یک در دولنگه آهنی ساده به عرض دو متر و شصت سانتیمتر است. از ویژگیهای مثبت این سرا، وجود چند اصله درخت بزرگ و زیبا در محوطه صحن است. سرای میرزاابوالحسن در اواخر دهه 40 تا اوایل دهه 60 مرکز اصلی خرید و فروش خشکبار، به ویژه بادام و گردو بود و صاحبان مغازه ها با کشورهای آلمان و شوروی سابق تجارت داشتند.
سراها
سراهای مهم و معروفی مانند سرای گرجی‌لر، سرای میرزا مهدی، سرای خان، سرای حاج محمدقلی، سرای امیر، سرای امید و سرای کچه‌چی‌لر در بازار تبریز وجود دارد که شامل واحدهای کوچک با حیاط روباز می‌شوند و در گذشته کالاها در محوطه آن تخلیه می‌شد. در گذشته سرای گرجی‌لر مربوط به بازرگانان گرجی و ارمنی بوده که محصولات خانگی روسیه را در این سرا عرضه می‌کردند و به نظر اکثربازاریان پا به سن گذاشته دلیل نام گذاری سرای گرجی لر به همین علت است.
دالان‌ها
دالان‌های بازار تبریز از دالان خونی (قانلی دالان) گرفته تا دالان میرزا محمد، دالان میرزا مهدی و غیره، سراها، کاروان‌سراها و تیمچه‌ها را به بازار اصلی متصل می‌کنند و اغلب نام آنها از روی تیمچه‌ها و سراهای وابسته گرفته شده است. در توضیح دالان خونی می توان گفت: دالان خونی یا قانلی دالان یکی از اجزای بازار تبریز می باشد. وجه تسمیه این مکان آن است که در سال 1263 هجری قمری، شخصی به نام"چپ آللهیار"سردسته لوطیان تبریز به همراه 27 نفر دیگر، حاجی رجبعلی داروغه را در این دالان ودر حجره کریم نیلفروش به قتل رسانده است. بهانه قتل این بود که داروغه گفته بود:تبریزیان بی غیرت هستند. از آن پس این دالان به نام قانلی دالان یا دالان خونی معروف شد.این دالان در قسمت غربی بازار تبریز قراردارد. امروزه کار عموم اصناف و کسبه این دالان فروش گیاهان دارویی و عطاری می باشد.
مدارس و مساجد
بازار تبریز علاوه بر 12 مدرسه علوم دینی، حدود 30 مسجد تاریخی نظیر مسجد جامع، مسجد حجت‌الاسلام، مسجد مفید آقا و مسجد مقبره دارد که مزین به ستون‌های سنگی، گنبدهای ضربی و مقرنس‌کاری هستند.مسجد مفید آقا یکی از آثار ملی ثبت شده ایران در تبریز است که قدمت آن مربوط به قاجاریه می باشد و در سال 1382 در مجموعه آثار تاریخی ایران ثبت شده است. همچنین مسجد مقبره نیز در داخل بازار تاریخی شهر تبریز در دوره صفوی تاسیس شده است. در این مسجد بسیار زیبا 9 ستون سنگی با ابعاد بزرگ و کاملاً زیبا جای داده شده است. در سال 1393 هجری قمری پس از وقوع زلزله‌ای شدید، سقف این مسجد فرو می ریزد. پس از فرو ریخته شدن، مرمت آن را میرزا مهدی قاضی طباطبایی برعهده می گیرد و یکی مهمترین دلیل قرار گرفتن مقبره شهید قاضی طباطبایی در این مسجد نیز همین موضوع مرمت مسجد توسط آن مرحوم است.
گرمابه‌ها
حمام خان، حمام قاضی، حمام میرزا مهدی و حمام نوبر از جمله گرمابه‌های بازار تبریز هستند که به‌لحاظ معماری و قدمت تاریخی اهمیت دارند. حمام نوبر جزو باشکوه ترین آثار معماری مربوط به اوایل دوره قاجاریه است و امروزه نیز همچنان میان بناهای تاریخی شهر می درخشد. این اثر در تاریخ 1 آذر 1378 با شمارهٔ ثبت 2512 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. حمام «خان» در محله تاریخی «قره باغی ها»ی تبریز یکی از حمام های پرشمار قدیمی این کهن شهر است. این حمام دارای بخش های عظیم با ستون های سنگی و طاق های آجری می باشد و در محوطه بیرونی این حمام نیز باغی بسیار زیبا و مشجر واقع شده که بر زیبایی های این حمام قاجاری افزوده است.
مهمترین جاهای دیدنی بازار تبریز
بازار سنتی تبریز بسیار بزرگ است و بخش‌های زیادی دارد که بازدید از تمام آنها در یک روز و دو روز امکان‌پذیر نیست. به همین خاطر تعدادی از مهمترین جاهای دیدنی بازار تبریز را به شما معرفی می‌کنیم تا اگر سفری به شهر اولین‌ها داشتید و خواستید از بازار تبریز دیدن کنید، حداقل از مهمترین جاذبه‌های بازار دیدن کرده باشید.
تیمچه مظفریه
قدمت تیمچه «مظفریه» که به نوعی شناسنامه بازار تبریز است به دوره ولیعهدی مظفرالدین شاه قاجار و 96سال قبل برمی‌گردد. قصه نام‌گذاری این تیمچه به زمان بازدید مظفرالدین‌شاه از این تیمچه مربوط می شود. در دوره قاجار رسم براین بود که اگر بنای تازه ساخته‌شده مورد توجه ولیعهد وقت قرار می‌گرفت، سازنده باید آن را به او پیشکش می‌کرد. نقل است روزی مظفرالدین‌شاه به این تیمچه می‌رود و از نام آن می‌پرسد. حاج شیخ محمد جعفر قزوینی با هوشمندی نام «مظفریه» را انتخاب می‌کند و امتیازات ویژه‌ای را برای این تیمچه به دست می‌آورد. گنبد تیمچه مظفریه، یکی از بزرگترین گنبدهای بازار تبریز است. این تیمچه را «حاج شیخ محمدجعفر امینی قزوینی» برپا کرده است. هر طبقه از این تیمچه دو‌طبقه‌ای 26حجره دارد و در هر کدام از این حجره‌ها فرش و قالی دست باف ایرانی حرف اول و آخر را می‌زند.
مسجد جامع تبریز
یکی از معروف‌ترین مساجد تبریز و جاهای دیدنی تبریز است که از آن به عنوان مسجد جامع کبیری هم یاد می‌کنند. قدمت این مسجد به دوره سلجوقی باز می‌گردد، هر چند در زلزله معروف 1193 ه. ق، اینجا یک بار به طور کامل تخریب شد و در دوره قاجار مورد بازسازی قرار گرفت. بر اساس متون تاریخی به جا مانده به نظر می آید در ابتدا این مسجد، نمازخانه ای به نام جامع تبریزی بوده است که در طول زمان تغییراتی داشته و بر وسعت آن افزوده شده است. با توجه به نظر کارشناسان بنای این مسجد مطابق با سبک معماری دوره سلجوقیان می باشد که در ابتدا دارای یک ایوان بوده و سپس به مرور زمان به مسجد دو ایوانه ای تبدیل شده است. مسجد جامع تبریز در انتهای بازار و نزدیکی ضلع جنوبی مدرسه طالبیه قرار دارد.
امامزاده جمال
امامزاده جمال از فرزندان امام موسی بن جعفر (ع)، در نزدیکی مدرسه علمیه طالبیه در تبریز قرار دارد و بنای فعلی آن با مساحتی بالغ بر 835 متر مربع، از سنگ، آهن، آجر، گچ و چوب ساخته شده است. این امامزاده شامل بخش‌های مختلفی همچون حسینیه، چندین صحن، گنبدخانه و مسجد حاجت می‌شود و دو گلدسته در نمای جنوبی آن خودنمایی می‌کند. در داخل زیارتگاه سید جمال الدین تبریز دو قبر به نام های آخوند ملا محمد مدرس و شیخ عبدالغفار وجود داشته که سنگ قبر آن ها از جنس مرمر می باشند، همچنین کتیبه هایی نیز دارند. در محوطه این امامزاده گورستانی است که چندین قبر کهنه و یک قوچ سنگی داشته که سالم هستند.
مدرسه طالبیه
مشهورترین مدرسه بازار تبریز محسوب می‌شود و محل تحصیل افراد بزرگی مانند علامه طباطبایی، علامه جعفری، علامه امینی بوده است. کتابخانه مدرسه طالبیه هم شهرت زیادی دارد و محل نگهداری بیش از30 هزار جلد کتاب مرجع و 350 جلد کتاب خطی، سنگی و سربی است. مدخل مدرسه دالانی است که سطحش قریب به یک مترونیم از کف بازار پایین‌تر است. بالای درِ بزرگ ورودی مدرسه طالبیه، زیر طاق مقرنس زیبای مدخل مدرسه دو سنگ‌نوشته مرمری نصب شده که فرمان بخشش مالیات و عوارض شهر از طرف فتحعلی خان قاجار را در خود دارد. اثری که در صحن این مدرسه به جا مانده، حوضچه سنگی یک پارچه‌ای به شکل جام زیبایی از سنگ سیاه تراشیده و کنده شده است.این مسجد در انتهای بازار و همسایگی مسجد جامع تبریز قرار گرفته است.
باشماقچی بازار
بازار کفاشان یا باشماخچی بازار یکی از بخش‌های بازار تبریز است که تقریبا نام بازار با مغازه‌ها و حجره‌های آن به طور کامل همخوانی دارد. این بازار از خیابان دارایی شروع شده و تا مقابل مسجد مقبره در راسته بازار جدید ادامه دارد. از قدیم کفش چرم تبریز زبانزد بوده است. بعضی از مغازه‌ها تک فروشی ندارند ولی اغلب مغازه‌ها به صورت تک فروشی هم دارند. کفش‌ها اکثرا تولید داخل و تبریز هستند و سطح کیفی متفاوتی دارند. قیمت کفش‌ها در این بازار نسبت به سطح کیفی آنها از اقتصادی است. در ایام سفر این راسته بازار محل گردش و همچنین خرید کفش بسیاری از گردشگران و مسافران داخلی و خارجی است. سرا و تیمچه‌های متعددی مانند تیمچه «امید»، «حاج ابوالقاسم» و سرای «امید» که در بازار وجود دارند محل دوخت‌و‌دوز و فروش انواع کفش هستند. تبریزی‌ها کفش معروفی به نام «یمنی» دارند و بازار «یمنی‌دوزها» هم محل دوخت و تولید این کفش بوده است.
موزه قرآن و کتابت
موزه قرآن و کتابت از مهمترین موزه‌های تبریز است که در خیابان دارایی و در مسجد شاه طهماسب قرار دارد. نسخ نفیسی از قرآن، آثار خوشنویسی هنرمندان تبریزی همچون درویش عبدالمجید و علاءالدین بیگ تبریزی، انواع پلاک‌های فلزی، قلمدان‌ها و… در این موزه نگهداری می‌شوند. یکی از جذاب‌ترین آثار موزه، قرآنی دست‌نویس با خط کوفی است که طبق روایت‌ها توسط امام رضا (ع) نوشته شده است. در کنار آثار دیدنی موزه، بنای تاریخی موزه با یک گنبد و دو مناره برای هر گردشگری جذابیت دارد. در واقع، بنای این موزه متعلق به مسجد شاه طهماسب صفوی موسوم به مسجد صاحب الامر در قلب شهر تبریز است
رستوران حاج علی
رستوران حاج علی واقع در بازار کلاهدوزان (بوهچی بازار)، از بخش‌های نوستالژیک و معروف بازار تبریز به شمار می‌رود که به بخشی از هویت بازار تبدیل شده است. کباب‌های خوشمزه آن از کباب برگ تا چنجه و کوبیده و چلوکباب قلوه‌ای در فضایی قدیمی و دنج همراه با بوی خوش‌عطر و اشتهابرانگیز برنج و کره برای هر گردشگری جذاب خواهد بود. حاج علی سال‌ها پیش از دنیا رفت و اکنون پسر ایشان مدیریت رستوران را بر عهده دارد.