کم توانی ذهنی چیست؟
بهتر است بدانیم برای این افراد دیگر عبارت “عقب مانده ی ذهنی” استفاده نمی شود. بر طبق استاندارد جهانی، عبارت کم توان ذهنی جایگزین اصطلاح عقب مانده ی ذهنی شده است. برای آسان تر شدن تعریف کم توانی ذهنی، بهتر است ابتدا خصوصیات کلیدی آن را بشناسیم. از نظر علمی، فرد کم توان ذهنی دو ویژگی اصلی زیر را دارد:
- “کارکرد ذهنی” یا “هوش” پایین تر از حد میانگین جامعه
- مشکل یا کمبود در “رفتارهای سازشی” یا «مهارت های لازم برای زندگی روزمره»
هوش یا کارکرد ذهنی
هوش به قابلیت ذهنی افراد در یادگیری، استدلال کردن، تصمیم گیری، حل مسئله، برنامه ریزی، تفکر انتزاعی، درک انگاره های پیچیده، قضاوت، درک امور زندگی و قابلیت های دیگر این چنینی گفته می شود.
هرچه هوش فرد پایین تر باشد توانایی او در قابلیت هایی که گفتیم، مثل یادگیری، کمتر خواهد بود. مثلا یک فرد کم توان که بهره هوشی کمتر از عادی دارد، برای یادگیری در مقایسه با افراد دارای هوش معمولی نیاز به تکرار و تمرین بیشتری دارد؛ برای حل مساله نیاز به زمان طولانی تری دارد؛ درک مسایل انتزاعی یا پیچیده برایش دشوارتر است و… .
رفتارهای سازشی یا انطباقی
این رفتار ها در واقع مهارت های لازم برای زندگی روزمره هستند. مثلا لباس پوشیدن، آماده کردن یک وعده غذایی، رفتن به مدرسه یا سر کار، تمیز کردن اتاق یا خانه، حرف زدن موثر با دیگران و هر مهارت دیگری که فرد جهت انطباق پیدا کردن با محیط دور و برش یاد میگیرد و انجام می دهد. از آنجایی که این رفتارها در طی رشد فرد و از دوران کودکی تا بزرگسالی به تکامل میرسند، بسته به سن فرد، رفتارهایی را که سنش اقتضا می کند باید از او انتظار داشته باشیم نه بیشتر!
کودک یا فرد کم توان در انجام این رفتار ها به شکل کارآمد مشکل دارد و کفایت مندی لازم را در انجام این رفتارها از خود نشان نمی دهد. همچنین ممکن است این کودکان رفتارهای نامناسبی هم مثل خودآزاری و پرخاشگری داشته باشند. یا اینکه کنترلشان روی بعضی رفتارهایشان کم باشد و باعث اذیت دیگران شود.با توجه به آن چه مطرح شد، فرد کم توان یا عقب مانده ذهنی کسی است که:
- توانایی و استعداد کافی برای یادگیری ندارد
- در درک امور مربوط به زندگی دچار مشکل است
- نمی تواند با شرایط و محیط اطرافش به راحتی سازگاری و تطابق پیدا کند
- مهارت مناسب برای زندگی روزمره را ندارد
- نیاز به کمک، حمایت و آموزش بیشتری دارد
- و بهره هوشی اش پایین ( معمولا کمتر از ۷۰) است.
وقتی تشخیص کم توانی ذهنی روی یک فرد گذاشته می شود که این سه مورد در او صدق کند:
- بروز این اختلال قبل از ۱۸ سالگی باشد. یعنی به کسی که بعد از ۱۸ سالگی، مثلا در اثر یک تصادف، کارکرد ذهنی اش دچار مشکل شده باشد، کم توان ذهنی نمیگوییم.
- بهره ی هوشی فرد پایین تر از میانگین جامعه باشد.بهره هوشی یا آی کیو با تست های خاصی سنجیده می شود. میانگین نمره بهره هوشی افراد در جهان ۱۰۰ می باشد و بیشتر مردم بهره هوشی ای بین ۸۵ تا ۱۱۵ دارند. افرادی که بهره هوشی بالاتر از این مقدار دارند افراد با هوش برتر و افرادی هم که بهره هوشی شان از این مقدار پایین تر است، افراد دیرآموز ( با بهره هوشی بین ۷۰تا۹۰ ) و کم توان ذهنی ( پایین تر از ۷۰-۷۵ ) شمرده می شوند.به طور کلی شخصی که نمره بهره هوشی اش کمتر از ۷۰-۷۵ باشد کم توان ذهنی یا عقب مانده ذهنی شمرده می شود.
- فرد حداقل در دو مورد از حیطه های رفتارهای سازشی یا انطباقی محدودیت داشته باشد. این حیطه ها شامل مواردی چون برقراری ارتباط با دیگران، زندگی در منزل، مدیریت خود، کار، مهارت های تحصیلی، تفریح، مهارت های اجتماعی و بین فردی، مراقبت از سلامت و امنیت خود و استفاده از امکانات جامعه می باشند.
برای ارزیابی رفتار انطباقی کودک، روانپزشک یا یک کارشناس متخصص مهارت های روزمره او را مشاهده کرده و با همسالانش مقایسه می کند یا از طریق مصاحبه با مراقبین و اطرافیان فرد و ارزیابی های بالینی دیگر به اطلاعات مناسب دست می یابد.
علل عقب ماندگی ذهنی
از علل این اختلالات می توان به مواردی چون فلج مغزی،اختلال بینایی،اختلال تشنجی،اختلال رشدی فراگیر واختلال بیش فعالی ناشی از کمبود توجه اشاره کرد. در زیر به لیست علل کم توانی ذهنی بطور خلاصه اشاره می کنیم:
- عفونت ( در زمان تولد و یا پس از تولد)
- اختلالات کروموزومی ( مانند سندرم داون )
- علل محیطی
- علل متابولیک ( مانند زردی ، سطح بیلی روبین بسیار بالا در نوزادان )
- تغذیه ای ( مانند سوء تغذیه )
- سمی ( قرار گرفتن در معرض الکل، کوکائین، آمفتامین ، و مواد مخدر دیگر در داخل رحم)
- ضربه به سر ( قبل و بعد از تولد )
اثر عقب ماندگی ذهنی بر خانواده
به محض تشخیص عقب ماندگی ذهنی در نوزاد والدین پریشان می شوند. برخی کودک را نمی پذیرند. گرچه این طرد کردن مدت طولانی دوام ندارد معمولاً تشخیص پس از سال اول گذاشته می شود. والدین مجبورند امیدها و انتظارات خود را تغییر دهند که گاهی باعث افسردگی طولانی والدین همراه با احساس گناه و شرم و خشم می شود. تعداد کمی کودک را نمی پذیرند. در حالی که بقیه در مورد مشخصات سایر فرزندان شدیداً احساس می شوند. سرانجام اکثر والدین تطابق پیدا می کنند. این والدین نیازمند حمایت طولانی مدت هستند.
مشکلات هیجانی و رفتاری بر اثر عقب ماندگی ذهنی
- واکنش ها به وقایع استرس زا: واکنش آنان مشابه افراد عادی است. با این حال آنان پریشانی را بیشتر در رفتار خود نشان می دهند تا در کلمات. تحریک پذیری، آژیتاسیون ترس یا رفتارهای دراماتیک ممکن است نشانه یک اختلال حاد استرس باشد. همیشه باید این نکته را در نظر داشت که گاهی این واکنش به یک بیماری جسمی تشخیص داده نشده است.
- مشکلات رفتار: این مشکلات، نسبت به کودکان عادی در سنین بالاتری رخ داده و بیشتر طول می کشند گرچه طی زمان بهبود می یابند. بسیاری از عقب ماندگان ذهنی، پرفعالیت و حواس پرت تکانشی (impulsive) هستند. مشکلات جدی تر عبارتند از خود آزاری و رفتارهای اوتیسمی (مثل فعایتهای تکراری بی هدف و استرئو تایپی خم شدن به عقب جلو کوبیدن سر به دیوار). این مشکلات جدی در عقب ماندگان ذهنی شدید شایعتر است(۴۰٪ کودکان و ۲۰٪ بزرگسالان). در تعداد کمی از بیماران رفتارهای تهاجمی به حدی شدید است که احتمال آسیب به خود بیمار و مراقبت وی وجود دارد که به آن رفتارهای چالش برانگیز می گویند.
- تظاهرات بالینی: نمای کلی عبارت است از کاهش کارائی در همه انواع کارهای هوشمندانه مثل یادگیری، حافظه کوتاه مدت، استفاده از مفاهیم و حل مشکل. گاهی یک عملکرد بیشتر از بقیه مختل می شود مثل زبان
عقب ماندگی ذهنی چگونه تشخیص داده می شود؟
برای تشخیص عقب ماندگی ذهنی سه خصیصه باید در فرد وجود داشته باشد تا بتوان با قطعیت گفت که او دچار کم توانی ذهنی است.
- مشخصه ی شماره یک: همه ما یک بار در زندگی تست IQ را انجام داده ایم. این تست مشخص می کند که بهره ی هوشی هر شخصی به چه میزان است. میانگین این ضریب در جهان برابر ۱۰۰ است. عموم افراد جامعه بهره هوشی بین ۸۵ تا ۱۱۵ دارند. کسانی که بهره هوشی بالاتری از این میزان دارند افرادی باهوش تر از حالت عادی هستند. در این بین کسانی که به عقب ماندگی ذهنی دچارند بهره ای میان ۷۰ تا ۷۵ یا پایین تر دارند. بنابراین اگر شخصی در این آزمون نمره ای کم تر از این میزان داشته باشد به کم توانی ذهنی دچار است.
- مشخصه ی شماره دو: همان طور که پیش تر اشاره کردیم فرد کم توان ذهنی نسبت به افراد عادی رفتارهای انطباقی کمتری از خود نشان می دهد. اگر کسی دست کم در دو مورد از حیطه این رفتارها محدودیت داشته باشد کم توان ذهنی محسوب می شود. حیطه رفتارهای سازشی شامل توانایی برقراری ارتباط با دیگران، توانایی مراقبت از خود، دارا بودن مهارت های تحصیلی، انجام تفریحات و مواردی از این دست است.
- مشخصه ی شماره سه: نشانه های کم توانی ذهنی پیش از سن هجده سالگی در شخص دیده می شود. بنابراین اگر برای شخصی پس از این سن اتفاقی بیفتد که کارکرد ذهنی اش را دچار اختلال کند آن شخص به عقب ماندگی ذهنی دچار نشده است.
انواع عقب ماندگی ذهنی
کم توانی ذهنی دارای انواع و سطوح مختلفی است و طبقه بندی عقب ماندگی ذهنی در dsm 5 (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانپزشکی) به چهار سطح خفیف، متوسط، شدید و عمیق تقسیم بندی شده است. در زیر انواع آن را بررسی می کنیم.
کم توانی ذهنی خفیف
این دسته از افراد رشد ذهنی کندتری را نسبت به هم سن و سالان خود تجربه می کنند. هم چنین در یادگیری مهارت های زندگی و اجتماعی روند کندتری را طی می کنند. به دلیل خفیف بودن این اختلال در این افراد می توان گفت که می توانند با گرفتن کمترین کمک از اطرافیان خود و یادگیری آرام آرام مهارت های لازم، کارهای خود را خودشان انجام دهند.
کم توانی ذهنی متوسط
از نام این نوع پیداست که نسبت به دسته قبلی شدیدتر و نسبت به دسته بعدی خفیف تر است. افراد مبتلا به کم توانی ذهنی نوع متوسط نسبت به نوع خفیف به پشتیبانی بیشتری نیاز دارند. اما این موضوع به این معنا نیست که نمی توانند از پس کارهای خود بربیایند. برعکس، این دسته نیز با یادگیری آرام آرام قادر خواهند بود زندگی نسبتاً مستقلی را تجربه کنند.
کم توانی ذهنی شدید
این دسته از افراد فرآیند رشد بسیار آرام تری دارند و از مهارت ارتباطی قوی ای برخوردار نیستند و به طور کامل حرف نمی زنند. حتی ممکن است متوجه کلام دیگران نشوند. این افراد نیز با ممارست قادر خواهند بود زندگی شخصی خود را داشته باشند اما برای حضور در اجتماع و بین افراد دیگر باید تحت کنترل باشند.
کم توانی عمیق
بیشتر کسانی که کم توانی ذهنی شان در سطح عمیق است به سندروم های مادرزاد دچار هستند. این افراد به صورت مستقل قادر به زندگی نیستند و وابستگی شدیدی به نظارت اطرافیان خود دارند. معمولا این دسته دارای مشکلات جسمی بوده و در برقراری ارتباط با دیگران ناتوانند.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
بهتر است پیش از بارداری به پزشک خانواده مراجعه کنید تا پزشک با انجام تست هایی، از حاملگی امن شما برای جنین مطمئن شود و اگر مشکلی بود پیش از بارداری به شما اطلاع دهد.در صورتی که احساس می کنید رشد فرزند شما کند است یا کودک با محیط اطراف خود سازگار نیست و اهمیتی برایش ندارد برای اطمینان به پزشک مراجعه کنید یا از افراد متخصص در این زمینه مشاوره بگیرید.کسانی که می توانند در توان بخشی کودک نقش داشته باشند رده های شغلی زیر هستند.
- روان شناسان
- روان پزشکان
- گفتار درمان
- آموزگاران کودکان استثنایی
- پزشک مغز و اعصاب
- متخصص اطفال
- مددکاران اجتماعی
- فیزیوتراپیست
- و …
درمان عقب ماندگی ذهنی
متاسفانه برای بهبود وضعیت کودکانی که به کم توانی ذهنی مبتلا هستند داروی مخصوصی وجود ندارد. ولی برای توان بخشی به این افراد خدمات درمانی گوناگونی وجود دارد که به آن ها کمک می کند تا با محیط اطراف خود سازگارتر شوند. برخی برای درمان عقب ماندگی ذهنی از طریق طب سنتی نیز اقدام می کنند.راه هایی وجود دارند که به بهبودی اوضاع کمک کرده و شرایط را برای زندگی بهتر این عزیزان فراهم می کنند. این راه ها در حالت کلی به سه اساس کلی تقسیم می شوند که به شرح زیر است.
- در مرحله اول باید عواملی که باعث تشدید این اختلال می شوند را در نظر داشت و روی آن ها کار کرد. برای نمونه اگر فرد به نوعی اختلال متابولیک دچار است باید با تنظیم رژیم غذایی شخص، موادی که به بدن او می رسند تحت کنترل باشند تا سبب تشدید اختلال در فرد نشوند.
- در مرحله دوم باید در نظر داشت که اگر اختلالات دیگری به همراه اختلال کم توانی ذهنی در فرد رخ می دهد کنترل شود. برای نمونه در برخی موارد اختلالات روانی نیز از دیگر مسائل مربوط به افراد کم توان ذهنی است که می توان آن را درمان یا مدیریت کرد.
- در مرحله سوم سرعت واکنش والدین به این موضوع است. از این جهت که در صورت اقدام به موقع می توان توانمند سازی کودک را زودتر شروع کرد تا کودک از جنبه های مختلف زندگی مانند تحصیلات، فراگیری مهارت ها و حمایت اجتماعی بی نصیب نماند.
کم توانی ذهنی یک اختلال مغزی است که بروز آن به عوامل متعددی وابسته است. تاکنون پزشکان راه درمانی قطعی برای برطرف کردن این اختلال پیدا نکرده اند. بهترین کاری که اطرافیان می توانند برای چنین افرادی انجام دهند، در وهله اول پیشگیری از این اختلال و در مرحله بعد تشخیص و اقدام سریع است که باعث می شود تا کودک سریع تر شروع به یادگیری مهارت ها کند.
بیماری درهم رفتگی روده یا اینواژیناسیون چیست؟
