گلیم شاهسون و انواع آن را بشناسید

شاهسون (ال سون)

شاهسون ها یکی از مهمترین طوایف شمال غربی ایران هستند. که اکثریت آنها ترک و اقلیتی دارای اصلیت کرد، تاجیک و کردی هستند. گلیم رایج ترین کف پوش شاهسون هاست و به همین علت تعداد زیادی از گلیم توسط این طایفه بافته شده است. شاهسون ها مردمی بسیار سنتی هستند و در طرح و بافت گلیم های آنان نوعی محدودیت به چشم می خورد. طرح ها و بافت های مشابه ی توسط تمام گروه های شاهسون به کار رفته و با این حال تفاوت های ظریفی در رنگ و حاشیه های آنها وجود دارد و گلیم ها را از یکدیگر متمایز می سازد.

در تمام گلیم های شاهسون از نگاره های بزرگ و برجسته استفاده شده است. این نگاره ها به صورت ردیفی در گلیم بافته شد و توسط نوارهایی با طرح های ظریفتر و پیچیده تر و پیچ تاب از یکدیگر جدا شده است. نگاره های بزرگی که در هر نوار حدوداً چهار عدد است، تشکیل یک طرح ستاره ای شکل را می دهد. هر یک از ستارگان از نشانه های ساده ای به شکل مثلث یا هشت ضلعی درست می شود. در بسیاری از این گلیم ها نیز نگاره های خرچنگ مانند و لوزی های قلاب شکلی وجود دارد که نمونه های آن در اکثر دست بافت های ترک، از آسیای مرکزی تا آناتولی به چشم می خورد این ستارگان می تواند از مثلث هایی کوچک تشکیل و به شکل لوزی، انوار خورشید یا طرح های نشانه ای شکل درآید. در میان نوارهایی که نگاره های بزرگ دارد، ردیف هایی متضاد از پودهایی توام و نوارهایی باریک از ستارگانی کوچکتر دیده می شود. معمولاً این نگاره های S مانند به شکل ساده بافته می شود و اگر بافتی پیچیده داشته باشد، به شکل اژدها درآمده بر روی کیف ها و مفرش ها دیده می شود.

شاهسون ها از جمله بافندگان کیف و مفرش هستند این مفرش ها در تمام قبایل ایرانی، به غیر از ترکمن ها و بلوچ ها که در مرز شرقی قرار دارند بافته می شود. در کیف ها و چنته های شاهسون اغلب روش پیچ بافی، اشکال حیوانات و پرندگان، گلها و ستارگان به چشم می خورد. گاه بافت های کیف و چنته ها مانند گلیم چاکدار است. خورجین های شاهسون همگی کوچک است ولی بافتی ظریف و عالی دارد نمکدان ها نیز از دیگر منسوجات شاهسون هاست. شاهسون ها علاوه بر گلیم، از جاجیم و ورنی های کم عرض نیز به عنوان کف پوش استفاده می کنند.

گلیم رایج ترین کف پوش شاهسون ها است. شاهسون ها مردمى بسیار سنتى هستند و در طرح و بافت گلیم هاى آنها نوعى محدودیت به چشم مى خورد. در تمام گلیم هاى شاهسون از نگاره هاى بزرگ و برجسته استفاده شده است. این نگاره ها به صورت ردیفى در گلیم ها بافته شده و توسط نوارهایى باریک با طرح هاى ظریف تر و پیچیده تر و پیچ باف از یکدیگر جدا شده است. نگاره هاى بزرگى که در هر نوار حدوداً چهار عدد است، تشکیل یک طرح ستاره اى شکل را مى دهند. در بسیارى از این گلیم ها نیز نگاره هاى خرچنگ مانند و لوزى هاى قلاب شکلى وجود دارد.

مهمترین بافت شاهسون ها، که در زبان محلی ورنی نام دارند گلیم های سوماک است .ورنی ، نوعی سوماک است که بوسیله ی دختران و زنان عشایرارسباران ،بدون مراجعه به نقشه بافته میشود و گلیم سوزنی نام دارد . در واقع ورنی نوعی گلیم یک رو یا گلیم فرش نما بدون پرز است و به سبک پود پیچی یعنی گذراندن پود اصلی از تار و پیچش نخ خامه به دور نخ های تار شکل گرفته و نقش می پذیرد.

شاهسَوَن (به لهجهٔ ترکی اِلسَوَنی: شَسَوَن یا شَهسَوَن)، نام تعدادی گروه ایلی از مردم آذربایجان است که در بخش هایی از شمال غرب ایران بویژه دشت مغان و اورمیه و اردبیل و نواحی خرقان و خمسه، واقع در میان زنجان و تهران به سر می برند. شاهسون به فارسی به معنی شاه دوست است. این عنوان پس از پیروزی انقلاب اسلامی به ایل سون یا دوستدار مردم تغییر نام یافت.

به طور کلی از طرح های هندسی شکسته با رنگ های ملایم استفاده می کنند و کمتر می توان دو گلیم ایل سون را از نظر طرح و رنگ مشابه یافت. بهترین رواسبی در ایران، جل اسب های سون است که به صورت شش تکه با رنگ های متنوع است.تفاوتی که در بافت گلیم و ورنی وجود دارد این است که در گلیم، بافت به صورت گره های منقطع انجام می شود و نقوش آن توسط پود شکل می گیرد و تار بوسیله پود کاملاً پوشیده می شود، در حالیکه در بافت ورنی ایجاد طرح و نقوش بر سطح آن توسط پودگذاری اضافی حاصل می شود و تار و پود هر دو پوشیده است. پود اضافی، که پود اصلی خوانده می شود، مانند پود گلیم به صورت ساده از بین تارها عبور نمی کند، بلکه به دور تار حرکت پیچشی و غیره منقطع دارد.

برای بافتن جاجیم، همان طور که در اکثر کشورهای اسلامی مرسوم است، روش تارهای معلق به کار گرفته می شود که موجب سبکی دست بافت ها می شود. با دوختن نوارهای باریک به یکدیگر، جاجیم به طول و عرض و شکل مورد نظر درمی آید. شاهسون ها از جاجیم به صورت روتختی و پتو استفاده کرده، نوع مربع شکل آن را روی کرسی می اندازند. تشخیص محل دقیق بافت جاجیم در میان گروه های گوناگون شاهسون بسیار مشکل است. بسیاری از ورنی های بزرگ، به صورت قالی به کار می روند. برای استحکام و نرمی ورنی ها در زیر پا، پشت آنها به شکل نمد بافته می شود. نمونه های کوچکتر ورنی ها به صورت پتو، سفره، روکرسی و جل اسب استفاده می شود. ورنی مختص شاهسونهای دشت مغان و دارای بافتی متمایز است. بدین صورت که پیچ بافت های اضافه و رنگ های ساده دارد و از ترکیب دو یا چهار نوار به وجود می آید. شاهسونها از دیدگاه منطقه ای به گروه های زیر تقسیم می شوند:

مغان، هشترود، میانه، خمسه، بیجار، ساوه، قزوین و ورامین

گلیم شاهسون مغان

گلیم مغان از انواع گلیم شاهسون بوده و بزرگترین ایل شاهسون ایل مغان هستند. طرح و نقشه های بکار رفته در زیراندازهای این قوم بسیار سنتی انتخاب شده و هماهنگی خاصی در طرح و رنگ و کیفیت گلیم های بافته شده در این قوم دیده می شود. ویژگی های گلیم شاهسون مغان شامل موارد ذیل است:

• همه آنها به صورت باریک و دراز بافته می شوند.
• همه دارای بافت چاکدار هستند و دو سمت آزاد دارند که از لبه به هم دوخته می شوند.
• رنگ های بکار رفته در این نوع زیرانداز روشن و درخشان بوده و البته تارهای پشمی سفید و رنگ نشده نزدیک به رنگ شیری یا قهوه ای هم در بافت آنها استفاده می شود.
• از ویژگی های دیگر این نوع بافت ها نوارهای افقی و سنتی است که با نگاره های ترکی و با پودهای چرخان در دو رنگ یا یک رنگ بافته می شوند.
• در شاهسون مغان زیراندازها با حاشیه باریک بافته شده و در طرح و نقشه آنها گل های لاله عباسی به چشم می خورد.

گلیم شاهسون هشترود

بافت زبر پشمین در تار و پودها و بافت شل گلیم های هشترود آنها را از دیگر گلیم های شاهسون متمایز می کند. استفاده از رنگ های ملایم به خصوص سبز و صورتی و کمی آبی تیره و قهوه ای از ویژگی های دیگر این گلیم هاست. حاشیه ها معمولاً ساده و تاثیر همسایگان کرد بر شیوه ی بافت آنها بیش از دیگر قبایل بوده است. دست بافت های شاهسون این ناحیه صفات ویژه و متمایز طراحی خود را به خوبی حفظ کرده است. تارهای نخی در همه ی آنها به کار می رود و استفاده از روش بافت چاکدار و گلیم بافت متصل موجب زبری و استحکام این دست بافت ها می شود. شیرازه ها بافتی زیبا دارد و رنگ این گلیم ها اکثراً تیره است.

گلیم شاهسون ورامین

شهرستان ورامین یکی از مراکز مهم بافت گلیم است که اقوام مختلفی در این شهر در بافت این محصول با هم همکاری می کنند. تداخل آداب و سنت های اقوام کرد، لر و ترک و افشار در این شهر بر بافته ها هم تاثیر گذاشته است. در بافت شاهسون ورامین روش های چاکدار، بافت متصل و طرح های s مانند دیده می شود که شباهت زیادی به بافت های افشار و کرد دارد. شیرازه های محکم، اشکال مستطیلی، ریشه های گره دار و بافت آنها در گروههای چهار تایی از ویژگی های دیگر بافت شاهسون ورامین است.

گلیم شاهسون میانه

از ویژگی های بافت های این قوم وجود طرح نوارهای سنتی و ترنج های بزرگ کنگره دار در طرح های آن است. تارهای پشمی یا نخی، ریسمان های خود رنگ در زمینه بافته، بافت چاک دار، خطوط حاشیه ای به صورت پیچ بافت و وجود رنگ های متضاد در آن از مشخصه های گلیم این منطقه است. رنگ های بکار رفته در این بافته ها عموما رنگ های زرد، پرتقالی، آبی روشن و قرمز گیلاسی و قهوه ای کم رنگ هستند.

شاهسون بیجار

این گروه در بافت انواع گلیم و چنته فعالیت زیادی دارند و در ترکیب بندی، رنگ و طرح دست بافت های خود ابتکارات جالبی به کار می برند. در ناحیه ی بیجار قبایل بسیاری سکونت دارند که اکثر آنها کردند. بین این قبیله ها ارتباط فرهنگی بسیاری وجود دارد. اما شاهسون ها با حفظ زبان ترکی، استقلال خود را کاملاً حفظ کرده اند. بسیاری از نگاره هایی که در گلیم های شاهسونهای بیجار به چشم می خورد، از مناطق دیگر آمده و به همین علت تشخیص در آنها مشکل است. با آنکه بسیاری از گلیم ها با طرح های پودرو و پود چرخان تزیین می شود، اما در عین حال اسلوب بافت چاکدار همراه با پشم و نخ نیز در آنها به کار می رود.

شاهسون خمسه

گلیم های آنان معمولاً ظریف بوده و از روش بافت چاکدار مستحکم و گلیم بافت متصل در آنها استفاده شده است. رنگ های تیره و ساده مثل آبی، قرمز و قهوه ای پررنگ در دست بافتهای آنان فراوان به چشم می خورد.

شاهسون قزوین

در این ناحیه گلیم فراوان بافته می شود و انواع مختلف آن کمی با کارهای شاهسونهای دیگر متفاوت است. گروه کوچکی از بافندگان این ناحیه با وجود شباهت طرح و بافتشان به گلیم های خمسه، از زرد پر رنگ استفاده ی بیشتری می کنند.

شاهسون ساوه

تا گذشته ای نه چندان دور در ناحیه ی مذکور گلیم های نسبتاً زیادی با ابعاد گوناگون و توسط «ال سون»های مقیم ساوه و در حول و حوش آن بافته می شد گو این که در حال حاضر نیز آن چه که گلیم در ساوه بافته می شود متأثر از گلیم های عشایری شاهسون های ساوه است.

آشنایی با گلیم بافی کردستان