غده هیپوفیز قدامی که در مغز قرار دارد، علیرغم اندازه کوچکش محل ترشح هورمونی به نام هورمون رشد است.این هورمون باعث می شود که چربی اضافی و زائد بدن سریع تر به انرژی تبدیل شود، در نتیجه موجب رشد بیشتر و قوی تر استخوان های بدن خواهد شد. هورمون رشد مهم ترین عامل برای افزایش قد در دوران رشد می باشد. اگر چه میزان تولید هورمون رشد در بدن کاملاً به مغز وابسته است، ولی می توان با استفاده از روش هایی میزان تولید آن را در بدن افزایش داد. البته باید توجه داشت، افزایش قد در دوران رشد امکان پذیر خواهد بود و بعد از سخت شدن قسمت نرم و غضروفی استخوان ها و توقف رشد طولی آنها، قد فرد افزایش نخواهد یافت .
کمبود هورمون رشد درکودکان یکی از شایع ترین اختلالاتی است که در ارتباط با هورمون های هیپوفیزی رخ می دهد. کمبود هورمون رشد در کودکان می تواند به تنهایی اتفاق بیفتد و همچنین می تواند همراه با کمبود سایر هورمون های هیپوفیزی باشد. از راه های تشخیص کمبود هورمون رشد در کودکان اندازه گیری سطح این هورمون در خون است و درمان کمبود هورمون رشد شامل هورمون درمانی است. در ادامه به تفضیل به بحث کمبود هورمون رشد در کودکان می پردازیم.
نقش هورمون رشد در کودکان چیست؟
کمبود هورمون رشد در کودکان، هرچند باعث عارضه های خطرناک تری می شود، اما عوارض آزاردهنده ناشی از کمبود هورمون رشد در بزرگسالی نیز کم نیست و حاکی از اهمیت این هورمون در تمام سنین است. هورمون رشد، هورمونی است که از بخش قدامی غده هیپوفیز در سر ترشح می شود. نام دیگر هورمون رشد، هورمون سوماتوتروپین است. این هورمون پروتئینی، باعث القای رشد در سلول ها (مثل سلول های استخوانی و عضلات) می شود. کمبود هورمون رشد یک اختلال پیچیده است که علائمش می تواند در هر بیمار متفاوت باشد. اگر غده هیپوفیز به غیر از ترشح ناکافی هورمون رشد، در ترشح سایر هورمون ها مشکل داشته باشد، با مشکلی بزرگ تر به نام hypopituitarism یا همان کم کاری غده هیپوفیز روبه رو هستیم.
رشد طبیعی کودکان چگونه تعریف می شود؟
کمبود هورمون رشد در کودکان، باعث رشد کند و آهسته در آن ها می شود. بااین حال میزان رشد در هر کودکی متفاوت است و هر کوتاهی قد در کودک به معنای کمبود هورمون رشد در او نیست. معمولا میزان قابل انتظار از رشد قدی کودک، طبق معیارهای زیر تعریف می شود:
از زمان تولد تا یک سالگی: 25.4 سانتی متر
از یک تا دوسالگی: 12.7 سانتی متر
از دو تا سه سالگی: 8.9 سانتی متر
از سه سالگی تا بلوغ: 5 الی 7 سانتی متر در هر سال
البته جملات بالا تنها تخمینی از میزان مورد انتظار رشد کودک را در سال های کودکی نشان داده است. برای درک بهتر از روند رشد قدی کودک خود، لازم است که وضعیت او را روی نمودار رشد قدی و وزنی چک کنید.
علائم کمبود هورمون رشد (GHD) در کودکان
علائم و نشانه های کمبود هورمون رشد در کودکان بسته به شدت نقص و سن کودک متفاوت بوده و تشخیص آن دشوار می باشد. نوزادانی که دچار کمبود هورمون رشد هستند در سال های اول زندگی دارای رشد طبیعی بوده و به طور کلی هیچ علائمی از خود نشان نمی دهند. اما با این حال پایین بودن سطح قند خون و پریدگی رنگ پوست یکی از نشانه های کمبود هورمون رشد در کودکان است.
کمبود هورمون رشد هم در اوایل و هم در اواخر کودکی، با کندی سرعت رشد کودک نسبت به سایر همسالان تشخیص داده می شود. اغلب کودکان مبتلا به کمبود هورمون رشد نسبت به سن خود چاق تر و کوتاه تر به نظر می رسند. رشد ضعیف استخوان ها در وسط صورت و تیغه بینی نیز نشانه نداشتن هورمون رشد کافی است. اما با این حال این مشکل فقط در قد کودکان تاثیر می گذارد. به طوری که هوش این کودکان کاملا طبیعی است.
کمبود هورمون رشد می تواند با کمبود یک یا چند هورمون هیپوفیز دیگر همراه باشد، به عنوان مثال آنهایی که تیروئید یا غدد فوق کلیوی را کنترل می کنند. علائم و نشانه ها نیز ممکن است به دلیل این کمبودهای اضافی هورمون وجود داشته باشد و شرایط بسیاری وجود دارد که می تواند باعث رشد ضعیف و کوتاهی قد شود که هیچ ارتباطی با کمبود هورمون رشد ندارد. این می تواند رسیدن به تشخیص صحیح را به یک چالش تبدیل کند.
مشاهده و پیگیری رشد کودک برای تشخیص زودرس GHD ضروری است. از آنجا که کودکان با سرعت های مختلف رشد می کنند، شناسایی علائم GHD در کودکان آسان نیست. برخی از علائم رایج کمبود هورمون GHD در کودکان عبرت است از:
تأخیر در بلوغ
پیشانی برجسته
عدم رشد پل بینی
کاهش رشد کودک بعد از سه سالگی
این علائم ممکن است در اثر مشکلات دیگر سلامتی نیز ظاهر شوند. بنابراین، همیشه برای تشخیص صحیح با یک پزشک متخصص کودکان مشورت کنید.
علت کمبود هورمون رشد در کودکان چیست؟
کمبود هورمون رشد در کودکان، تنها دلیل کُندی رشد و کوتاهی قد در کودکان نیست. توجه کنید که عوامل دیگری مانند رژیم غذایی نادرست و ناکافی، اختلالات دستگاه گوارش، کم کاری تیروئید، اختلالات متابولیسمی، بیماری ها و عفونت های مزمن و طولانی شده، سندرم ها و بیماری های مادرزادی دیگر نیز می توانند دلیل قد کوتاهی و رشد آهسته کودک باشند.دلایل کمبود هورمون GHD را می توان در دو گروه مادرزادی و اکتسابی گروه بندی کرد.
کمبود مادرزادی هورمون رشد
کمبود هورمون رشد در نوزادان و کودکان، می تواند ناشی از نقص در شکل گیری اولیه غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس در دوران جنینی باشد. در این موارد کودک با کمبود هورمون رشد مادرزادی متولد می شود. این دلایل می تواند ناشی از جهش در ژن ها یا بدشکلی غده هیپوفیز و هیپوتالاموس قبل از تولد باشد. برخی دیگر از دلایل مادرزادی GHD عبارتند از:
سندرم ترنر
سندرم ترنر یک اختلال ژنتیکی است که بیشتر نوزادان دختر را تحت تأثیر قرار می دهد. سندرم ترنر پس از سندرم داون یکی از شایع ترین اختلالات کروموزومی در نوزادان است. در این ناهنجاری کروموزومی کودک به جای داشتن دو کروموزوم X تنها با یک کروموزوم X متولد می شود. در برخی موارد نیز ممکن است کودک دارای دو کروموزوم X باشد ولی یکی از این کروموزوم ها معمولا ناقص است.
دختران مبتلا به سندرم ترنر اغلب کوتاه قد هستند، زیرا آنها در دوران جنینی دچار تاخیر رشد داخل رحمی می شوند. آنها در اوایل کودکی رشد نمی کنند، و مشکل عدم رشد کافی در دوران بلوغ شدیدتر می شود. در نتیجه قد دختران مبتلا به سندرم ترنر معمولا 20 سانتی متر کوتاه تر از قد میانگین جمعیت است. تاخیر رشد در کودکان مبتلا به سندرم ترنر به دلیل کمبود هورمون رشد در غده هیپوفیز نیست بلکه به دلیل عدم توانایی بدن در استفاده از آن است.
سندرم پرادر-ویلی
سندرم پرادر-ویلی یک بیماری ژنتیکی است که در اثر از بین رفتن قسمتی از بازوی بلند کروموزوم 15 پدری ایجاد می شود. ابتلا به این اختلال ژنتیکی باعث می شود که ژن های بسیار مهمی از کروموزوم پدری در بدن حذف شوند. از بین رفتن این ژن های مهم بدن باعث کاهش تون عضلاتی، مکیدن ضعیف و مشکلات تغذیه ای در اوایل نوزادی می شود. یکی از مهمترین مشکلات کودکان مبتلا به سندرم پرادر-ویلی، تأخیر رشد است. همچنین کودکان مبتلا به این سندرم به راحتی دچار مشکلات چاقی می شوند به همین علت رژیم غذایی این کودکان باید کاملا تحت نظر باشد.
کاهش وزن در نوزادان
كودكانی كه وزن تولدشان نسبت به سن حاملگی بسیار کم است، این كاهش رشد را تا بزرگسالی را ادامه می دهند. کاهش وزن در این نوزادان به دلیل تاخیر رشد درون رحمی است. SGA به دلیل ترشح غیر طبیعی هورمون رشد و سطح غیر طبیعی فاکتور رشد شبه انسولین رخ می دهد. سوء تغذیه، مصرف سیگار و ابتلا به عفونت های رحمی یکی از مهمترین عوامل زمینه ساز برای کوچک بودن نوزاد نسبت به سن باروری هستند.
عدم حساسیت به هورمون رشد
اختلال عملکرد هورمون رشد به نام سندرم لارون نیز شناخته می شود. در این وضعیت بدن قادر به استفاده از هورمون رشد نیست. GH یک اختلال ژنتیکی نادر است و به دلیل جهش در ژن گیرنده هورمون رشد رخ می دهد. اختلال عملکرد هورمون رشد با علائمی مانند کم یا زیاد بودن سطح هورمون رشد در خون، تاخیر در رشد استخوان ها، تأخیر در شروع بلوغ، پیشانی برجسته و پایین بودن قند خون مشخص می شود. استفاده از هورمون رشد ممکن است برای درمان این سندرم موثر نباشد، زیرا بدن قادر به استفاده از هورمون رشد نیست.
دلایل اکتسابی کمبود هورمون رشد
همچنین کمبود هورمون رشد در کودکان می تواند در طول زندگی کودک و پس از تولد او ایجاد شود یا به قولی اکتسابی باشد.برخی از دلایل شایع کمبود اکتسابی هورمون رشد عبارتند از:
سوء تغذیه
کم کاری تیروئید
وارد شدن آسیب به سر
اختلالات دستگاه گوارش
بیماری های خود ایمنی
وجود تومور در هیپوتالاموس یا هیپوفیز
پرتودرمانی برای درمان سرطان های سر
بیماری ها یا عفونت های غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس
تشخیص کمبود هورمون رشد در کودکان
تشخیص کمبود هورمون رشد در کودکان، ابتدا با معاینه، بررسی قد و وزن و توجه به ظاهر کودک شروع می شود. مراحل بعدی تشخیص کمبود هورمون رشد در کودکان، با عکس برداری از استخوان با اشعه ایکس و اندازه گیری سطح هورمون رشد در خون اتفاق می افتد. توجه کنید که با یک بار اندازه گیری هورمون رشد، نمی توان کمبود یا عدم کمبود هورمون رشد در بدن را مشخص کرد؛ زیرا هورمون رشد به صورت ضربانی ترشح می شود و میزان آن در خون، در طول روز بالا و پایین می رود. بنابراین تفسیر آزمایش هورمون رشد در کودکان نیاز به دقت بالایی دارد. تصویربرداری با روش MRI نیز کمک بسیاری در تشخیص کمبود هورمون رشد در کودکان می کند.
یکی دیگر از آزمایشاتی که برای تشخیص کمبود هورمون رشد در کودکان صورت می گیرد، آزمایش تحریک ترشح هورمون رشد است. قبل از انجام این آزمایش از کودک خون گرفته می شود و میزان هورمون رشد در خون وی سنجیده می شود. سپس کودک داروهای تحریک کننده و افزایش دهنده ی تولید هورمون رشد را دریافت می کند و دوباره میزان هورمون رشد کودک را اندازه می گیرند. انجام و نتایج این آزمایش تا حد زیادی پیچیده است و باید به دست متخصص غدد کودکان صورت گیرد. این آزمایشات از این جهت ارزشمند هستند که می توانند به طور دقیق-تری دلیل مشکل کمبود هورمون رشد در کودکان را مشخص کنند. بااین حال آزمایش تحریک تولید هورمون رشد، هنوز در دست تحقیق و بررسی است و به اندازه ی آزمایشات دیگر متداول نیست.
آیا کمبود هورمون رشد در کودکان قابل درمان است؟
راه های درمان کمبود هورمون رشد در کودکان را بررسی می کنیم:
درمان کمبود هورمون رشد در کودکان، هورمون درمانی است؛ به این معنا که کودک دچار کمبود هورمون رشد، باید به طور منظم و روزانه، هورمون رشد انسانی مصنوعی را به صورت تزریقی دریافت کند. اغلب نتایج درمان، سه تا چهار ماه پس از اولین تزریق، مشاهده می شوند. این درمان، چندین سال زمان می برد. هرچند برخی از کودکان پاسخ خوبی به این درمان نمی دهند. هرچه زودتر تشخیص کمبود هورمون رشد در کودکان صورت گیرد و هرچه زودتر درمان برای آن ها آغاز شود، کودک با احتمال بیشتری در بزرگسالی به قدی طبیعی می رسد.
اگر هم زمان با کمبود هورمون رشد در کودکان، کمبود سایر هورمون های هیپوفیزی را نیز داشته باشیم، هورمون-درمانی برای دیگر هورمون ها را نیز آغاز می کنیم. مانند کمبود هورمون محرک تیروئیدی (TSH) که باید به طور مادام العمر به فرد داده شود. برای جلوگیری از دیابت بی مزه، لازم است کودک به طور مادام العمر داروی دسموپرسین (جایگزین وازوپرسین، هورمون ضدادراری مترشحه از هیپوفیز خلفی) را دریافت کند. برای القای بلوغ در کودکی با تاخیر در بلوغ، از هورمون های جنسی مصنوعی استفاده می کنند.
عوارض جانبی درمان کمبود هورمون رشد در کودکان
عوارض هورمون رشد کدام اند؟ هورمون درمانی با هورمون رشد مانند بیشتر درمان های شیمیایی، یک سری عوارض جانبی دارد. برخی از عوارض جانبی هورمون رشد در کودکان عبارت اند از:
حساسیت و واکنش آلرژیک مانند تورم در محل تزریق هورمون رشد مصنوعی، ایجاد بثورات پوستی و کهیر
تب گذرا
ژنیکوماستی قبل از بلوغ (رشد پستان در جنس مذکر یا در زمان نامناسب)
افزایش خوش خیم فشارخون داخل جمجمه
درد مفاصل ران، زانو و دیگر مفاصل
لغزش صفحه ی رشد استخوان ران
درد عضلات
سردرد
تشدید انحنای ستون فقرات در کودکان مبتلا به اسکولیوز (انحنای جانبی ستون فقرات)
در ابتدا افزایش موقتی سطح قند خون، افزایش تدریجی مقاومت به انسولین و درنتیجه افزایش ریسک ابتلا به دیابت
همچنین به تازگی نگرانی هایی درباره افزایش بروز سرطان در افرادی که تحت هورمون درمانی با هورمون رشد مصنوعی هستند، وجود دارد.
کمک به کودکان مبتلا به کمبود هورمون رشد
درمان با هورمون های رشد ممکن است تا زمانی که کودک شما به رشد کامل خود برسد ادامه بیابد. مراجعه منظم به متخصص اطفال و نظارت بر رشد کودک از طریق آزمایش خون و اشعه ایکس الزامی است. اگرچه مدت زمان درمان ممکن است در هر کودک متفاوت باشد. اما با این حال شما باید درمان را تا زمان افزایش رشد کودک کودک ادامه دهید. مصرف هورمون های رشد باعث می شود میزان افزایش قد با سن کودک متناسب شود. علاوه بر آن یکی از دیگر از تاثیرات مهم هورمون درمانی در کودکان رسیدن استخوان ها به بلوغ کامل است.
علاوه بر درمان های تجویزی پزشک، با رعایت برخی از راهکارها می توانید به کودک خود کمک کنید تا با کمبود هورمون رشد مقابله کند.
انجام ورزش های منظم
کودک خود را به انجام ورزش و فعالیت های بدنی کافی در طول روز تشویق کنید. بررسی ها نشان می دهد که ورزش های هوازی و مقاومتی باعث افزایش تولید هورمون رشد در بدن می شوند. ورزش همچنین می تواند به کاهش چربی شکم کمک کند.این یکی از روش های خیلی موثر برای کنترل هورمون های رشد در کودکان است.
کاهش مصرف قند
استفاده از هورمون درمانی برای متناسب شدن رشد، باعث افزایش موقتی قند خون کودک می شود. فرزندان خود را راهنمایی کنید که از مصرف کربوهیدرات ها و آب نبات ها خود داری کنند. به رژیم غذایی کودک خود نظارت کافی داشته باشید. کودک شما به خصوص در این سن باید از غذاهای مقوی تغذیه کند.
خواب کافی
یک برنامه منظم برای خواب کودک ایجاد کنید. همچنین فرزند خود را تشویق کنید که به برنامه خواب خود پایبند باشد. خواب کافی برای تولید هورمون های رشد ضروری است.
به طور کلی تشخیص زودرس کمبود هورمون رشد در کودکان و شروع به موقع درمان می تواند به بالغ شدن، رشد طبیعی استخوان ها و افزایش قد کودک کمک کند. با این حال برای درمان، مراجعه منظم به پزشک و مصرف داروهای تجویزی دارای اهمیت زیادی است. به عنوان والدین باید به فرزند خود کمک کنید که در طی دوره درمان دچار افسردگی و افکار منفی نشود.
