کشاورزی ، نمدمالی ، ماهیگیری ، دامداری و حصیربافی ، برخی از مشاغل گذشته مناطق جلگه ای مازندران است که همچنان تا حدی رواج دارد. یکی از این مشاغل تقریباً از یاد رفته، هنر لاک تراشی یا چوتاشی (کچه تاشی) است که در گذشته در مناطق جنگلی و روستایی مورد توجه پیشروان بوده و انواع سازه های آن بر اساس نیاز روزمره رشد یافته و ساخته می شده است (چو تراش از ۲ کلمه چو به معنی چوب در زبان محلی مازندران و تراش به معنی تراشیدن تشکیل شده است). هنر لاک تراشی یا کچه تراشی به مهارتی بیش از مهارت یک نجار یا چوب تراش معمولی نیاز دارد. هنر لاک تراش با استفاده از شناخت کافی از چوب و طبیعت ، خود از دو هنر دست و ذهن خلاق نسبت به داشته های فرهنگی و تاریخی، تلفیقی بی بدیل ایجاد می کرد. این هنر در گذشته هنر کاربردی و تزئینی بوده و در حال حاضر بیشتر ترئینی است. با توجه به رقابتی که اجناس تقلبی چینی به وجود آورده و بازار شمال کشور را نیز همچون سایر بخشهای کشور به دست گرفته اند، لاک تراشی دیگر خریدار و مصرف کننده ندارد و در حال از بین رفتن و فراموشی است. اکنون در شهرستان نور تنها انگشت شمار پیرمردانی هستند که به این پیشه مشغول اند و بیم آن می رود همراه با رفتن خودشان از این دنیا، این حرفه چندهزارساله را نیز با خود ببرند.گالش ها (دامداران جنگل نشین) در گذشته بسته به نیازشان دست به ساخت ظروف و ابزارهای خاصی زده اند که با توجه به شناخت عمیقی که از درختان جنگلی داشتند، آغازی برای شکل گیری صنایع دستی لاک تراشی و تکامل آن شد. در واقع لاک تراشان انواع ظروف و وسایل مورد نیاز زندگی خود را از درون کُنده های درختان جنگلی تراشیده و شکل داده اند. این صنعت به تدریج در گوشه و کنار منطقه مازندران نظیر نور، چمستان، آمل، بابل، سوادکوه، ساری و در گیلان مناطقی چون تالش، رضوان شهر و آستانه اشرفیه رواج پیدا کرد.
هنر لاک تراشی همان ساخت ظروف و احجام چوبی سنتی با استفاده از چوب های جنگلی است که با نقوش اسطوره ای و الهام گرفته از طبیعت اطراف منقوش می کردند. با توجه به قدمت استان مازندران و سایت های کشف شده در این استان، ثابت شده که مازندران سابقه تاریخی ۷۰۰۰ ساله دارد که به دلیل جنگل انبوه و گونه های مختلف درختان جنگلی، طبیعتاً لاک تراشی و استفاده بومیان از چوب قدمت بسیار طولانی دارد. بومیان گذشته ساکن مناطق جنگلی به دلیل فراوانی درختان و این که بیشتر نیاز خود را از چوب تهیه می کردند که رفته رفته در ساخت لوازم چوبی از تنه و ریشه درختان مهارت یافتند. این هنر یک کار ابتکاری و با ذوق و سلیقه است. با شناختی که از انواع درختان جنگلی دارند، برای ساخت مصنوعات چوبی از ریشه و چوب خاص با استفاده از ابزار معمولی و دستی که بسیار ساده و ابتدایی است استفاده می کردند. طروف چوبی که از ریشه درختان تهیه می شود سبک تر و در مقابل سرما و گرما مقاوم تر است. بنابراین ترک بر نمی دارد، در اثر ضربه به سادگی نمی شکند و عمر مفید آن گاهی بیش از ۱۰۰ سال است که البته بستگی به نوع چوب دارد. برای برخی لوازم ضروری منزل، از ریشه متصل به ساقه که با شیب ملایمی در خاک نفوذ کرده است استفاده می کنند. چون این نوع ریشه ها کمتر در معرض برف و باران قرار دارند. چوبی که از تنه درختان استفاده می کنند نباید تر بوده و به اصطلاح شیره چوب از دست رفته و تقریباً خشک شده باشد.
ظروف لاک تراشی
ظروف لاک تراشی را نباید در کنار آتش یا بخاری قرار داد و یا در جایی مرطوب ، باید در جای عادی با دمای مناسب باشد. برخی از ظروف تهیه شده از این راه عبارتند از:
لاک جوله، کلز، لاک دانه پاش، قندچوله، تنباکو چوله، قاشق ، ملاقه، کتراچ.
لاک: به ظرف بزرگی گفته می شود که دور آن رو به داخل جمع شده و معمولاً از ان برای خوردن غذا استفاده می کردند. جوله: این وسیله شبیه پارچ است که در اندازه های متفاوت ساخته می شد. کاربرد اصلی اش برای دوشیدن شیر و نگه داشتن انواع مواد لبنی بود و با نقشه های مارپیچ و زنجیره ای طراحی می شود. نوع بزرگ آن را مندر نام دارد که ظرفیت آن ۱۸ کیلوگرم است.
دانه پاش: به جای سینی برای پاک کردن برنج و حبوبات بکار می رود. کلز: از این وسیله چوبی به جای ملاقه برای هم زدن شیر و سرد کردن شیر استفاده می شود. در مناطق مختلف نام های گوناگونی دارد. در رامسر گیال، در بخش مرکزی کلز و کیلز و در منطقه گرگان کمچه لز می گویندش.
کچه یا کترا: همان قاشق است و از ساقه یا شاخه شمشاد ساخته می شود که در کنار وسایل امروزی همچنان کاربرد دارد.
گیله لاک: به عنوان پیمانه استفاده می شود و حدود ۶ کیلوگرم شالی یا جو و ۷/۵ کیلوگرم گندم ظرفیت دارد.
عصا: از چوب درخت آزاد یا ازدار به نام محلی ساخته می شود.
قندچوله: برای خرد کردن قند بکار می رود. تنباکو چوله: به عنوان ظرف تنباکو مورد استفاده قرار می گیرد.
سیرکوب: در اندازه های متفاوت ساخته می شود. در قدیم از این ظرف برای کوبیدن و خرد کردن نیز استفاده می شد.
مواد اولیه لاک تراشی
از جمله درختانی که مورد مصرف هنر چوتاشی قرار می گیرند عبارتند از: ملچ، افرا، آزاد، شمشاد، راش، گردو، سرخدار، نمدار، ممرز، توسکا، ون، بلوط، انجیلی و...
ابزار کار
- ابزار مربوط به برش:
تبر: اولین و مهمترین ابزار کار لاک تراش تبر است که برای قطع و برش چوب و ساختن به فرم دلخواه کاربرد دارد. در شرایطی که استاد لاک تراش ابزار کار کافی نداشته باشد همه مراحل را می تواند با تبر انجام می دهد.
- ابزار مربوط به تراش:
تیشه: ابزاری است که با آن برای نازک کردن و گود کردن قسمت هایی از کار استفاده می شود و در دو نوع تیشه راست و تیشه کج استفاده دارد. متکل: ابزاری است شبیه به تیشه با تیغه بلندتر برای تراشیدن داخل ظروف استفاده می شود. رخ گیر: ابزاری است دارای تیغه فولادی و برنده که برای تراشیدن و نازک کردن بدنه داخل ظروف مانند جوله و لاک استفاده می شود. دله گیر: ابزاری است دارای تیغه فلزی منحنی شکل که برای تراشیدن درون ظروف گرد و منحنی و همچنین که ظروفی مثل جوله استفاده می شود. رنده: ابزاری با بدنه چوبی و تیغه تیز فولادی که برای تراشیدن و نازک ردن وسایلی با سطوح کشیده مانند عصا استفاده می شود. چوب سا: ابزاری است فلزی با سطح زبر در اشکال مختلف که برای تراشیدن و شکل دادن به محصولات مختلف مورد استفاده قرار می گیرد.
- ابزار مربوط به خراش:
نقش گر: ابزاری است دارای تیغه نازک فولادی با اشکال مارپیچ یا ساده و دسته چوبی که برای ایجاد نقش بر روی ظروفی مانند کلز و جوله استفاده می شود. خروس: ابزاری است فلزی برای ایجاد نقش بر روی محصولات مختلف که نقشی به شکل دایره و شبیه به چشم خروس دارند.
- ابزار کوبشی:
کتنا: ابزاری است چوبی شامل سر و دسته که کاربردی شبیه چکش دارد.
- ابزار سوراخ کردن:
درفش یا دروش: ابزاری است برای سوراخ کردن چوب. چلی: ابزاری چوبی با نوک تیز که برای شکافتن چوب از آن استفاده می شود.
- ابزار جانبی:
سنگ: ابزاری است برای تیز کردن تیغه تبر. نرمه سنگ: سنگی است برای تیز کردن سایر تیغ ها.
مراحل ساخت محصولات لاک تراشی
- قطع کردن چوب: برای شروع کار لاک تراشی، ابتدا چوب انتخاب شده را از تنه، ریشه و یا شاخه درخت با تبر جدا می سازند.
- خشک کردن چوب: پوسته چوب را با تبر جدا کرده و در انبار و یا مکانی در سایه قرار می دهند تا مقداری رطوبت اولیه را ازدست بدهد و به حالت نیمه خشک در بیاید.
- تراش قسمت بیرونی ظرف: چوتاشان در ساخت ظروف، قطعه چوب را به صورت عرضی می تراشند، سپس با توجه به فرم مورد نظر که به صورت ذهنی است با ابزار بسیار ابتدایی مخصوص چوتاشی، یعنی تاشه قسمت بیرونی ظرف را می تراشند.
- تراش قسمت داخلی ظرف: در این مرحله با کمک ماتکال(برای ظرف های گود) و ول تاشه( برای ظرف های نه چندان گود) قسمت داخلی ظرف را کاملا خالی کرده بعد از آن عمل رک کشیدن انجام می شود بطوریکه با ابزار رک ، دیواره داخلی و کف ظرف را صاف میکنند.
- پرداخت نهایی ظرف: پس از آن با سوهان های زبر و نرم شروع به ساییدن و صاف کردن قسمت های مختلف ظرف می کنند
- نقش اندازی روی ظروف: حک کردن نقش ها روی ظروف توسط این مغار صورت می گیرد.
- مقاوم سازی ظروف: در این مرحله که آخرین مرحله کار می باشد برای جلوگیری از فرسایش و تخریب و نیز به منظور بادوام نمودن ظروف، آنها را با روغن های حیوانی و گیاهی کاملا آغشته می کنند.
فرم ها و نقش های لاک تراشی
نقوش بکار رفته در این هنر تمامآ الهام گرفته از محیط پیرامون هنرمند خوش ذوق و سلیقه می باشد. برخی از لاک تراشان علاوه بر ساخت اشیای مورد نیازشان، ظروف و حجم هایی می سازند که با الهام از فرم حیوانات اطرافشان به صورت کاملا انتزاعی در قالب دایره، بیضی و چند ضلعی می باشد و نمونه آن ها را می توان در طراحی جوله که از فرم کلی پرنده و ضمائم آن بهره برده است مشاهده نمود. و یا در جایی دیگر از سر و پای حیوانات، به عنوان دسته و پایه ظروف استفاده می کنند. برخی دیگر نیز حجم های حیوان یا پرندگان را کنده کاری می کنند که صرفآ جنبه تزئینی دارند. همچنین در برخی مواقع نقوش حیوانات به شکلی واقع گرا و انتزاعی بر روی ظروف دیده می شوند.
مراحل منبت کاری روی چوب و انواع آن
