هنر زیبای قلمکاری را بشناسیم

هنر قلمکاری چیست؟

قلمکاری که به آن چیت سازی هم می گویند هنر چاپ کردن یا نقش زدن بر روی پارچه است. قلمکاری در لغت از دو واژه ی قلم و کاری تشکیل شده است که می توان آن را کار هنری که با قلم انجام می شود معنی کرد.

تاریخچه قلمکاری

قلمکارسازی از پیشه های کهن و قدیمی ایران است که قرن ها در اوج شهرت بوده است. این هنر به همراه نقاشی روی پارچه از دوره مغول ها در ایران مرسوم شد و به همین دلیل است که در دوره فوق به علت حمایت و پشتیبانی خوانین مغولی پارچه های منقوش و چینی در بازارهای ایران فروش فوق العاده ای پیدا کرده بود. ایرانیان نیز برای رقابت با چینی ها دست به ابتکاراتی زدند که از آن جمله ابداع نقاشی به روی پارچه یا به اصطلاح پارچه های قلمکار است. در دوره صفویه این هنر گسترش یافت. در حقیقت می توان گفت دوره پررونق این صنعت از زمان صفویه شروع و به اواسط عصر قاجاریه ختم گردید. در زمان صفویه بیشتر لباس های مردانه و زنانه از پارچه های قلمکار تهیه می گردید و این پارچه ها در آن زمان شهرت فراوان داشت. یک نوع قلمکار با طرح و نقش خاص خود به نام دلگه جهت لباس مردانه و زنانه تهیه می شد. از دیگر انواع قدیمی قلمکار می توان خمرها ی زریا اکلیلی، جیگرنات قرمز و جیگرنات بنفش را نام برد. تلاش پیگیر صنعتگران قلمکارساز و استقبالی که از آن می شد موجب ازدیاد تقاضا برای این گونه پارچه های نقش دار شد و چون عرضه محدود بود، صنعتگران را به چاره اندیشی و پیدا کردن راه حل جهت عرضه بیشتر با همان کیفیت هنری واداشت. در این مورد تنها راه چاره را ایجاد نقوش مورد نظر بر روی قالب و انتقال قالب های مذکور روی پارچه دانستند. هنرمندان در آغاز تنها از یک یا چند قالب استفاده می کردند و بقیه را با دست می کشیدند ولی پس از چندی با طراحی روی کاغذ و انتقال این طرح ها بر روی قالب و حکاکی و قالب تراشی، استادکاران فن توانستند به طور کلی محصولات قلمکار را به وسیله قالب زنی تولید کنند.

پارچه ی قلمکاری

پارچه های مورد استفاده در قلمکاری معمولا پنبه، ابریشم، کتان، متقال، ململ حاجی علی اکبری چلوار و کرباس است. بهترین پارچه برای قلمکاری پارچه ی نخی است، زیرا الیاف پنبه پذیرش رنگشان بهتر از پشم است.

تولید پارچه های قلمکار:

1. شستن و آب دادن: در ابتدا پارچه های قلمکار که بهتر است نخی باشد را می شویند و آب میدهند و سپس بر سنگ میزنند تا مواد زائد خارج شود و پارچه قدرت جذب رنگ را داشته باشد.
2. سفید گری زمینه پارچه: پارچه ها را در دیگ های بزرگ آب حاوی کلر ریخته و هم می زنند تا کلر در نسوخ پارچه نفوذ کند سپس پارچه را در آب رودخانه می شویند.
3. ریشه بافی: برای ظریف تر شدن پارچه ها دور تا دور پارچه نخ کش می کنند و سپس گره زنی می کنند.
4. نقش زنی و چاپ بر روی پارچه: در این مرحله قالبهای از قبل ساخته شده متناسب با طرح مورد نظر نخست آغشته به رنگ مشکی می شوند و یک دور کامل پارچه را طرح زنی می کنند سپس رنگ درم یعنی رنگ قرمز استفاده می شود و مانند رنگ مشکی قالب را در آغشته به رنگ قرمز می کنند و بر روی طرحهای مشکی چاپ شده ، چاپ می کنند این قالب تکمیل کننده طرح اولیه است ، سپس رنگهای دیگر با قالبهای دیگر که تزئین کننده طرح اصلی هستند چاپ می شوند.
5. ثابت کردن رنگ: پارچه های چاپ خورده را جهت ثابت نمودن رنگ ها در دیگهای بخار قرار می دهند تا بعد از 90 دقیقه به وسیله رطوبت حاصل از بخار آب ، تثبیت صورت پذیرد.
6. صحرا کاری "گازری": پس از اینکه پارچه ها از دیگ بخار بیرون آمد راهی حاشیه رودخانه ها می گردد تا بمدت 1 ساعت درون حوضچه های آب خوابیده شود تا مواد زائد و غلظت دهنده کتیرا از پارچه جدا شود سپس پارچه ها وارد دیگهای بزرگ آب جوش حاوی پوست انار و جوهر آلیزارین می شود تا رنگها کاملا ظاهر و ثابت شوند.

محصولات قلمکار همچون رومیزی ، روتختی ، سجاده ، کوسن ، شال ، لباسهای زنانه و مردانه در حال حاضر به بازار ارائه می گردد.

انواع طرح ها و نقش های قلمکاری

برای قلمکاری از طرح ها و نقش های مختلفی استفاده می شود که برخی از آن ها عبارتند از:
مناظر تاریخی، جانوران اهلی و وحشی، مینیاتور، شکارگاه های صنعتی، رامشگران و نوازندگان، گل و بوته و اسلیمی، تصاویر شعرا، زنجیره، کتیبه، زورخانه و ورزشگاه ها، داستان های کهن ادبیات فارسی، تصاویر عشاق ایرانی، کتیبه های مزین به اشعار به ویژه اشعار محتشم کاشانی، موضوعات و وقایع تاریخی، داستان های حماسی عاشورا.

مراکز تولید

شهر اصفهان که در زمان صفویه مرکز و پایتخت ایران بود، یکی از مراکز عمده تجمع هنرآفرینان و صنعتگران گردید و هنرمندان از گوشه و کنار ایران به این شهر روی آوردند و سعی در تولید و عرضه محصولات مختلف از جمله قلمکار با عالی ترین کیفیت هنری نمودند. در حال حاضر شهر اصفهان مرکز تولید قلمکار ایران است و در شهرهای دامغان و سمنان هم نوعی قلمکار خاص منطقه تهیه می گردد. محصولاتی که امروزه از پارچه قلمکار تهیه می شود عبارتند از: لباس، سجاده، سفره، رولحافی، پرده، مجمعه پوش، بقچه، سوزنی، حمام،قطیفه، کتیبه، کلاه، قبا، شلیته، روکش صندلی، رومیزی، روتختی، دستمال، زیر لباسی، سربخاری ، کیف ، دامن، کفش زنانه و برای مصارف دکوراسیون.

قالب ها و قالب تراشان

قالب تراشی یکی از هنرهای ظریف و بسیار مهم و قدیمی اصفهان است که از استادان این فن فعلا به جز عده معدودی باقی نمانده اند. استاد کاران قدیمی بهترین چوب را برای تراش قالب چوب های گلابی و زالزالک تشخیص داده اند که معمولا چوب زالزالک را برای قالب های ریز استفاده می کردند که این روش تا اکنون نیز هم چنان ادامه دارد. هر چه نقش ها در یک قالب درشت تر باشند کار تراش آسانتر و هر چه نقوش ریزتر باشند به همان نسبت کار تراش مشکل تر می شود. برای این که یک قالب کامل شود از ابتدا یعنی جور کردن چوب تا زمانی که قالب آماده نقش زنی می شود چندین مرحله طی می شود که به طور مختصر عبارتست از :

• جور کردن چوب قالب – پیه دادن که به سه دلیل صورت می گیرد. دوام چوب را زیادتر می کند، چوب را برای تراش نرم می کند و مانع نفوذ و ایجاد تغییرات و شکستگی در آن می شود – لیسه یا پولیش کردن چوب – طرح ریزی که در آن پوسته سائیده شده انار یا ما زوج را با لعاب کتیرا مخلوط کرده مایع حاصله را روی سطح صاف چوب مالند. این عمل برای آن صورت می گیرد که طرح آماده شده از رو ی کاغذ بر روی چوب منتقل شود.
• مرحله آخر پیه دادن قالب قلمگیری است که برای استحکام و غیر قابل نفوذ کردن قالب صورت می گیرد.

رنگ های مصرفی قلمکاری

رنگ در هنر قلمکاری نقش اصلی را باز می کند و اگر در این مرحله کار درست انجام نشود، هنر تولید شده نیز ارزشی نخواهد داشت. در ساختن قلمکار بیشتر از دو رنگ مشکی و قرمز استفاده می شود که برای ساختن رنگ مشکی از موادی مانند: کتیرا، اکسید، آهن، زاج سیاه و روغن کرچک و برای ساختن رنگ قرمز از موادی مانند گل سرخ، روغن کنجد، زاج سفید و کتیرا استفاده می شود. گاهی هم برحسب مورد رنگ های ترکیبی مانند آبی یا نیلی، سبز زرد و قهوه ای به کار می برند.

آشنایی با مقدمات کاشی معرق