معرفی فیلم خورشید

فیلم خورشید به کارگردانی مجید مجیدی در جشنواره فیلم فجر جایزه بهترین فیلم و فیلمنامه را دریافت کرد و روح الله زمانی برای ایفای نقش در این فیلم، جایزه مارچلو ماسترویانی (بهترین بازیگر جوان) را در فستیوال فیلم ونیز ۲۰۲۰ دریافت کرد. خورشید همچنین به عنوان نماینده ی ایران در مراسم اسکار ۲۰۲۱ معرفی شد و حتی در بین ده نامزد این مراسم نیز قرار گرفت.بااین حال نامزدی و جوایزی که ممکن است یک اثر در جشنواره ها به دست بیآورد نباید تاثیری مهم در نقد فیلم داشته باشد. می شود به جای نکوهش یا تمجید با واژه ها، به دنبال نشانه های دلالتمندی در فیلم بود که می توان با کنار هم قرار دادن آن ها از مفهوم استعاری که در فیلم بکار رفته است پرده برداشت و به بیننده ای که ذهنش همچون منتقد درگیر این نشانه ها شده در درک آن ها کمک کرد. به ویژه در فیلم هایی که تِمِ معناشناسی در آن پر رنگ است و با انتخاب سوژه خود داعیه عمیق بودن و نشان دادن لایه هایی ژرف تر از اجتماع را دارند اما سینما را نباید فقط به سوژه انتخابی تقلیل داد. دستگاه معناشناسی فیلم، ارگانی بهم پیوسته است که معنا از درون اجزای کاملا هدفمند آن شکل می گیرداما آیا مجیدی در خورشید موفق می شود روایت خود از کودکان کار را به سعادت و معنایی که مدعی آن است گره بزند؟ در ادامه به این سؤال پاسخ خواهیم داد.مجیدی باتوجه به آثار مهم قبلی خود مانند بچه های آسمان، رنگ خدا، باران، آواز گنجشک ها سعی در نشان دادن معنا به عنوان مضمون اصلی در فیلم های خود داشته است. فیلم هایی که باتوجه به نگرش و سویه اعتقادی و مذهبی کارگردان در داخل کشور با عنایت و اهتمام ویژه ای رو به رو شد. البته ناگفته نماند که این توجه ها با موفقیت های بین المللی فیلم بچه های آسمان، مجیدی را در سینمای خارج از ایران نیز مطرح کرد.فیلم های مجیدی تا قبل از آثار اخیر این چندساله اش، آثاری شریف، قابل احترام و تامل بر انگیز بود اما او نیز مانند اکثر کارگردانان موفق ایرانی بعد از خلق چند اثر خوب و موفق با ساخت فیلم های ضعیفی همچون محمد رسول الله (ص)، آن سوی ابرها و همین فیلم خورشید به افول خود نزدیک شده است. او در خورشید هرچه سعی کرده به دورانِ طلایی فیلمسازی خود برگردد، تلاشش نافرجام و بازگشتش، رجعتی بی سرانجام است.فیلم خورشید به کودکانی که مجبور به کار کردن هستند تقدیم شده است و روح الله زمانی ۱۲ ساله را در نقش علی به عنوان شخصیت اصلی معرفی می کند. کودکِ کاری که مادرش در بیمارستان روانی بستریست و توسط علی نصیریان به عنوان یک خلافکار مأموریت پیدا می کند که گنجی نامعلوم را پیدا کند که یا در گورستان محل یا در لوله های فاضلاب کنار آن دفن شده و تنها راه رسیدن به آن بازگشت به مدرسه و حفاری از زیرزمین مدرسه برای رسیدن به گنج است.نقشِ کودکان کار در خورشید توسط بازیگران غیر حرفه ای که واقعاً در خیابان ها امرار معاش می کنند و کار می کنند ایفا شده است و همین موضوع، علاوه بر امتیاز ویژه ای که از نظر حسی در اختیار کارگردان می گذارد، به چالشی برای کارگردان نیز بدل می شود. البته مجیدی با سابقه درخشانش در بازی گرفتن از کودکانِ نابازیگر، از این امتحان سربلند بیرون می آید و توانسته از نظرِ گرفتنِ بازی از این کودکان کار موفق عمل کند.مشکلات فیلم خورشید چه فرمال چه مضمونی در انتقال حرفی که می خواهد بزند از همان سکانس ابتدایی مشهود است. نشان دادنِ کودکان کار به عنوان بزهکار و در حال ارتکاب دزدی تصویر نادرستی از جامعه مظلوم کودکان کار است. سکانس های افتتاحیه در فیلم ها به عنوان تزریق اطلاعات اولیه داستان و تاثیرگذاری اولیه بر مخاطب خیلی مهم تلقی می شوند. اما خورشید بنا را از همان ابتدا کژ می گذارد، این تصویر مخدوش از کودکان کار هنگام دزدی در همان ابتدای خورشید برای فیلمی که مدعی بازنمایِی واقعیت است، بیشتر توهین به آنهاست تا نمایش معضلات کودکان کار.اگر کارگردان در پی آسیب شناسی فقر و نابرابری اجتماعی و ناعدالتی فرهنگی و اقتصادی است پس چرا کودکان کار را با بزهکاری معرفی می کند؟ فیلمساز در پی آسیب شناسی چه چیزی است؟ از چه حقیقتی دم می زند وقتی خود سویه اشتباهی از حقیقت ایستاده است؟ قراردادن سوژه در تنگنای اخلاقی بر چه نتیجه اخلاقی منجر می شود؟ آیا تمهیدات فراوان فنی و نمادهای فیلم، کارکردی مثبت در گرفتن انگشت اشاره به سمت نهادهای حکومتی دارد؟ یا مثل همیشه واکاوی مشکلات اجتماعی/اقتصادی در این جامعه منتج به این می شود که همه مشکلات ناشی از خود مردم است نه سیستم.این سؤال های اساسی در فیلم دراماتیزه نمی شوند و تنها احساسات توده مردم را به همراه دارند و فیلم هیچگونه ریشه یابی در موضوع مطروحه خود انجام نمی دهد. همه این سوالات بنیادی را که کنار بگذاریم اساسا رابطه سینما با اجتماع براساس نظریه بازتاب و جهت دهی تعریف می شود. یعنی اینکه سینمایی که بازنمای واقعیات جامعه خود نباشد چه سفارشی چه عقیده ای نه تنها ماندگار نمی شود بلکه حتی با تشویق خارج نشینانی که هیچ اطلاعاتی از اتفاقات افتاده در این جغرافیا ندارند به سرعت منقضی شده و حتی مطرود افراد آگاه نیز خواهند شد.منظور این است که مجیدی با نشان دادن کودکان کار به عنوان نه قشر آسیب دیده بلکه افرادی مجرم، عصیانگر و خاطی، پرتره ای خدشه دار از واقعیتِ آن ها به تصویر می کشد. برای سینمایی که به دنبال آسیب شناسی معضلات اجتماعی است و سوژه خود را از واقعیت جاری انتخاب می کند، ریشه یابی پیشکش ولی وفادار ماندن عهدیست که مجیدی در خورشید به آن پایبند نیست. البته که واقعیتِ سینما یعنی هنر واقعیت، الزاماً واقع گرا نیست.اصطلاح واقع گرا را به سادگی می توان برای هر هنری به کار برد که نه تنها در جهان شناخته شده دخل و تصرف می کند بلکه حقایق عینی را می تواند توصیف کرده و خود را محدود به حلول خاصی کند که تلاش برای بیان آن یا تصرف عمیق در معنایش، باعث و بانی این محدودیت شود. اگر به شکلی ساده انگارانه، امر واقع گرا را چیزی بدانیم که بخشی از واقعیت است آن وقت تمامی آثار هنری واقع گرا هستند، اما بر عکس است، چون هر اثر هنری، خودش را محقق می سازد. تجلی بیرونی دیدگاه هنرمند براساس ماهیت قضایاست و براساس شخصیت متغیر اوست که برای تغییر شکل این جهان تلاش می کند.بر این اساس خورشید بیشتر ساخته ذهن مجیدی برای نمادسازی از آسیبی اجتماعیست تا فیلمی کنکاش گر و تحقیقی از کودکان کار. برای مثال می توانم از یک نمونه واقعی در جامعه آماری کودکان کار نام ببرم که واقعیت تلخی را به همراه دارد که متاسفانه نه سینمای ما نه کارگردانان ما نسبت به این واقعیات اهمیتی قائل نمی شوند و طبیعتا اگر هم بخواهند نمی توانند نمایانگرش باشند. چندی پیش در ماهشهر کودک کارِ چهارده ساله ای به نام محمد از فقر و تنگ دستی زیاد خود را به دار آویخت.او که به دلیل مشکلات مالی و نان آور خانواده بودن، سال گذشته ناچار به ترک تحصیل شده بود به شغل دستفروشی مشغول بوده و این اواخر با سه چرخه ای که از سوی بستگانش در اختیار او گذاشته شده بود، به شغلِ فروش آب تصفیه شده روی آورده بود. این کودک کار همچنین برای تأمین هزینه های تحصیل به توپ جمع کنی در زمین فوتبال ماهشهر سرکار بوده است. در سال هایی که محمد درس می خواند، چندین بار از دوستانش درخواست پنج هزارتومان پول می کرده تا بتواند برای ادامه تحصیل خود دفتر و خودکار تهیه کند اما سرانجام از شدت فقر و تنگدستی شدید خودکشی می کند.حال این گزاره را با نمونه سینماییِ کودکان کار در فیلم خورشید یا سریال ملکه گدایان مقایسه کنید تا عمق فاجعه را در بازنمایی واقعیت ببینید. البته در سینمای ایران قبلا نیز این معضل (کودکان کار) به نحو احسن به تصویر کشیده شده است. محمدرضا اصلانی یکی از کارگردانان موج نوی سینمای ایران که با فیلم فوق العاده شطرنج باد معرف حضور سینما دوستان است در دهه شصت فیلمی به نام کودک و استثمار می سازد.این فیلم در سه قسمت با عنوان های کار، فرهنگ و محیط، جنبه های مختلف زندگی کودکان کارگر زیر ١٥ سال را مورد بررسی قرار می دهد. فیلم به سیاست آغوش باز و قدرت های امپریالیسم جهانی اشاره دارد. طبق پژوهش های عنوان شده در «كودك و استثمار»، ایران پنج و نیم میلیون كارگر داشته كه دو میلیون آن كودك و نوجوان بودند. حال اگر تاثیر این فیلم را با فیلم خورشید دربرابر موضوع کودکان کار مقایسه کنیم، متوجه کارکرد فیلم ها در نمایش واقعیت اجتماع می شویم. ماجراها و شخصیت های خورشید را نمی توان مبنای قضاوت «کودکان کار» قرار داد.فیلم ساخته شده است و بهترین نقدها هم نمی تواند آن را نجات دهد. چنانکه بهترین فیلم ها هم نمی توانند «کودکان کار» را نجات دهند. کودکان کاری که سرچشمه آن ها فقر است. فیلم ها و سریال هایی که موضوع محوری آن ها تضاد فقر و ثروت است، در صورتی که مولف، نگاه ابزاری به فقیر داشته باشد، قادر نیست فقر را به عنوان یک نکبت اجتماعی به تصویر بکشد. در نتیجه در بهترین حالت با نشان دادن فقر به عنوان فقر، بدون اینکه قادر باشد «رئالیسم فقر» را به کمال برساند، در حد نمایش و تقلیل ایده در جا می زند. دگرگونی های اجتماعی از جمله فقر در تاریخ، از کانال بی اخلاقی های فردی ایجاد نشده اند، بلکه برعکس بی اخلاقی های فردی عمدتا معلول نظامِ ناکارآمدِ اجتماعی هستند که بی اخلاقی، ذات آن است. فیلم خورشید اما معلول و ناتوان در نشان دادن این سوژه است.خورشید بعد از افتتاحیه توهین آمیز خود البته نکات مثبتی هم در خود دارد. مجیدی با کمک نیما جاویدی (ملبورن، سرخپوست) به عنوان فیلمنامه نویس در جاگذاری های نقاط عطف، گره،تعلیق ها و معرفی شخصیت هایش خوب عمل می کند و همین موضوع و مخصوصا پایان بندی سعادت گرایانه اش باعث تعریف برخی منتقدین از این فیلم شده است.خورشید همچنین تصاویر قابل تاملی نیز می آفریند مانند محل زندگی افاغنه و مهاجرینی که در اوج بی چیزی خالی از سکنه مانده و گویی مجیدی می خواهد بگوید آن ها را مجبور به بازگشت به وطنشان کرده اند. یا بالا رفتن بچه ها از دیوار مدرسه هنگامی که مدرسه را پلمپ کرده اند. همان بچه هایی که به دلیل بالا رفتن از دیوار نمی توانستند در مدرسه خورشید ثبت نام کنند حال تبدیل به سرکشانی شده اند که مدیر مدرسه را از آن وضعیت نجات می دهند. یا سکانس آموزش دفاع و حمله به ناظم (جواد عزتی) توسط علی که عطفی است که کارگردان بعدا از این عطف برای بیرون آوردن دختر از بازداشت استفاده می کند، اما خورشید متکی به استتیک بصری نیست و در نشان دادن معنا هم خود را ماهر نشان نمی دهد.خورشید می خواهد چیزِ کمی از هردو باشد که درنهایت هیچکدام نصیبش نمی شود. استتیک و زیبایی شناسی که ما در فیلم باران و بچه های آسمان قبلا شاهدش بودیم نهایتا در اینجا مختوم می شود به بازی با نور. همان طور که از نام فیلم پیداست، عنصر نور از اهمیت زیادی در فیلم برخوردار است. کارگردان با زیاد و کم کردن روشنایی و نور در طول روایت فیلم، می خواهد مقصود و نیتش را غیرمستقیم به مخاطب برساند.در فیلم خورشید نورپردازی به گونه ایست که نشانگر شرایط روحی شخصیت اصلی فیلم یعنی علی است. ما با کم شدن نور و سرد شدن رنگ فیلم حال او را ناراحت و غمگین می بینیم و با افزایش نور و تابش خورشید امید تازه ای در چشمان و وجودش شاهد هستیم. شاید این تنها نکته مثبت فرمیِ فیلم باشد که سکانس های سخت کندن تونل نیز شامل آن است.همچنین در سکانسی در مترو ما شاهد رد شدن قطار با پوستر فیلم مغزهای کوچک زنگ زده هستیم که تلویحا اشاره ای به منشا کودکان کار با آن فیلم دارد.اما فیلم در معنا چه راهی را انتخاب می کند؟ فیلم با تصویر کردن آرزو های زیبای کودکانه ای که گروگان زیاده خواهی و طمع خلافکاران می شود شروع شده و مخاطب را به دنبال گنجی مادی می کشاند اما این کودکان به گنجی بزرگتر دست می یابند که نه در آب انبار مدرسه که در حیاط و کلاس و دفتر یافتند. خـورشید از این جهت کاملاً سمبلیک و نمادین است، ستیزِ شکل است و معنا.قهرمان اصلی داستان (علی) پس از مشقت های فراوان گنج را می یابد، اما وقتی می بیند نه تنها این چیزی که می یابد گنج نیست و برعکس نابود کننده زندگی است (مواد مخدر) آن را سریع در آب غوطه ور می کند. این گنج بزرگ ترین دلیل رنج او و سه دوست دیگرش است و باید نابود شود. از طرفی مدرسه به عنوان مرکز مهمی برای آموزش و پرورش کودکان نماد مهمی در فیلم است. مجیدی بر عدم دسترسی کودکان کار به آموزش در مدرسه مانور زیادی می دهد. مدیر مدرسه کسی است که با مشقت فراوان از پس هزینه های مدرسه بر می آید و تمام دلخوشی اش جشن خیریه ای است که هیچکس در آن حضور نمی یابد و حتی از کمک دولتی ها هم خسته شده و دست خالی می ماند.از سوی دیگر همین مدیر قصدِ شرکت در انتخابات شورای شهر دارد تا به قول خودش از آن طریق بتواند مدرسه را سرپا نگه دارد. مدرسه ای که در پایان خرابه ای خالی از سکنه و متروک می شود. کاخ آرزو هایی که قبلاً با کتک و تهدید در آن تحصیل می کردند اکنون ویرانه ایست که سالم شدن زنگ آن نیز به دست علی کار ساز نیست و زنگ مدرسه وقتی کسی در آن نیست جز آونگی میان هیچ است.فیلم خورشید که با ریتمی مناسب و گره افکنی های ممتد مخاطبان را پای خود می نشاند در پرده سوم انرژی خود را از دست می دهد و شور و هیجان مخاطب مبدل به خرده پیرنگ هایی می شود که در روند داستان تاثیر بسزایی ندارد. مانند حضور طناز طباطبایی به عنوان مادرِ علی در تیمارستان که مفهوم چندانی را انتقال نمی دهد.مجیدی کارگردانی بود که گرچه سوژه هایش از طبقات محروم و ضعیف جامعه بودند اما فیلم هایش سیاه و تلخ نبودند و شخصیت های فیلم هایش روحی بزرگ و پاک داشتند که مخاطب را به وادی دیگری می کشاند. کارگردانی که به دنبال بوسه ماهی ها بر پاهای علی در بچه های آسمان بود، حال تجویزش سعادتمندی ای کاذب در فیلم خورشید است.فیلم خورشید درنهایت فیلمی برای یکبار تماشاست. فیلمی که طی زمان منقضی می شود و فراموش، چرا که مولفه های اصلی که باعث ماندگار شدن فیلم های قبلی می شدند را مجیدی در این فیلم استفاده نمی کند. وجودمولفه هایی که موجب شد آثار مجیدی با آثار مهمی همچون Bicycle Thieves «دزدان دوچرخه» از دسیکا مقایسه شود. مجیدی ضمن واقع گرایانه بودن فیلم های قبلی خود ویژگی هایی همچون بیرون آوردن معنا از دل داستانی ساده را به کار می برد اما خورشید نمی تواند به آن چیزی که مد نظرش است نزدیک شود.فیلم خورشید نه رنگی از رنگ خدا دارد، نه پاکیِ بچه های آسمان، نه به ترنم باران گریزی می زند و نه به آواز گنجشک ها گوش می دهد. خورشیدِ مجیدی خاموش است، بی فروغ و سرد.