پرورش درخت نارنج
نام انگلیسی : Citrus aurantium
خانواده : مرکبات – (Rutaceae)
بومی : مناطق استوایی و مرطوب
درخت نارنج، درخت کوچکی است که در مناطق نسبتاً مرطوب و گرم می روید.درخت نارنج، مادر مرکبات است و پایه بسیار خوبی جهت پیوند شاخه های نارنگی و یا پرتقال است. درخت نارنج در سرمای ۱۰ الی۱۵ درجه زیر صفر نمی تواند دوام بیاورد، البته تحمل آن از سایر ارقام مرکبات مانند پرتقال بیشتر است. برگ های آن سبز شفاف، بیضی شکل، نوک تیز و زیبا است. گل های آن که همان بهار نارنج می باشد، درشت تر و با عطر بیشتر از گل های پرتقال بوده و خوردن میوه آن برای مصارف مخصوص، معمول نیست، پوست میوه صاف و رنگ آن نارنجی تیره و گوشت داخل آن خیلی ترش و کمی تلخ است.
درخت نارنج در مناطق شمالی و جنوبی ایران به عمل می آید. تکثیر نارنج از طریق کشت بذر انجام می گیرد. بذر آن را از بهترین نارنج های درشت و مرغوب و رسیده انتخاب و در بهار در خزانه می کارند. محل کاشت باید رو به آفتاب باشد، پس از دو سه هفته دانه ها جوانه می زند و گیاه شروع به رشد می نماید. در مناطقی که تابستان خشک دارند، باید گیاه مرتباً در دفعات متعددی آبیاری شود ولی هر بار با آب کمتری. در آغاز سال دوم نهال های حاصل را به محل دیگری منتقل و با فواصل ۵۰ سانتی متر از هر طرف می کارند و نهال ۴-۳ ساله را از نوعی که مورد نظر است پیوند می زنند. نهال های پیوندی آماده شده را در باغ مورد نظر که خاک آن قبلاًً شخم خورده و کود داده شده است به فواصل ۸-۷ متر از هر طرف می کارند. اگر در خالی که زیاد قدرت نداشته باشد کاشته شود، فاصله درختان را باید کمتر گرفت (۵-۴ متر از هر طرف). بعضی از باغ ها به وسیله قلمه نیز تکثیر می نمایند.
خصوصیات شیمیایی نارنج :
از نظر ترکیبات شیمیایی و مواد موثره نارنج، وجود ویتامین های ب۱، آ و ث مشخص شده است و از شکوفه تازه آن یا همان گل بهار نارنج، مقداری اسانس روغنی به نام Oil of neroli bigarad و عرق بهار نارنج استخراج می شود. در پوست آن موادی مانند هسپریدین Hesperidin، ایزوهسپریدین Isohesperidin، اوران تیامارین Aurantiamarin، و یک اسید متبلور و بی شکل وجود دارد. از برگ و سرشاخه های سبز و جوان آن نیز اسانسی گرفته می شود، به نام اسانس پتی گرین. در اسانس نارنج، ۷ -هیدوروکسی کومارین ژرانیل اتر یا اوراپتن Aurapten یافت می شود.
پوست و شکوفه بهارنارنج گرم و خشک است ولی عصاره ترش میوه نارنج، سرد و خشک است و تخم آن با پوست، سرد و خشک است. در عصاره ترش آن یک ماده لزجی وجود دارد که برای رفع ترشحات سینه و سرفه های گرم خوب است. آب نارنج با شکر برای دفع صفرا مفید است. ضرر نارنج برای اعصاب خیلی کمتر از سایر عصاره های ترش است. ولی اسراف در خوردن آن برای کبد مضر است، به خصوص اگر ناشتا خورده شود. جوشانده پوست نارنج مقوی معده و کمی صفرا ُبر است. از آب نارنج برای خوشبو کردن و بهبود طعم غذا استفاده می شود.
شکوفه های آن یکی از معطر ترین گل ها ست که از آن مربای بهار نارنج و هم چنین عرق بهارنارنج در طب سنتی ایران کاربرد دارد. در درمان ناراحتی های معده از مربای آن استفاده می شود. عرق بهار نارنج به صورت گسترده ای برای تحریک تجزیه چربی توسط نورآدرنالین در گیرنده های بتا ۳ می باشد و موجب افزایش متابولیسم بدن و از دست دادن وزن به طور سالم و دائم می شود. عرق بهار نارنج به علت وجود ترکیب موثر خود به نام (Oxedrine ) Synephrine، که شبیه به Ephedra یا Epinephrine می باشد در موردکاهش وزن نیز کاربرد دارد. ephedra موجب کاهش اشتها و افزایش سوخت و ساز بدن، افزایش سرعت سوزاندن کالری در بدن و در نتیجه تحریک از دست دادن چربی در سلول های چربی بدن می شود.
گل بهارنارنج :
بهار نارنج همان شکوفه درخت نارنج است که در فصل بهار درخت را زینت داده، در پاییز و زمستان، جای خود را به میوه نارنج می دهد. بهار نارنج در حالت تازه دارای بوی عطر مطبوع و طعمی پسندیده دارد ولی پس از خشک شدن بوی آن ضعیف می گردد. در برگ های بهار نارنج حفره های ترشحی مملو از اسانس و مواد مختلف وجود دارد. مناطق رویش یا کشت آن در مناطق شمالی و جنوبی ایران است. این گل اگرچه مصرف خوراکی دارد و در پخت مربا نیز مورد استفاده قرار می گیرد، ولی کاربرد اصلی آن به صورت گل خشک و به خصوص عرق در طب گیاهی است. معمولا شکوفه های بهار نارنج را صبح زود که به حالت غنچه ی نشکفته است، می چینند و سپس در محلی تاریک سریع خشک می کنند تا تغییر رنگ ندهند.
از بهار نارنج تازه در تهیه آب مقطر بهار نارنج و اسانس آن استفاده می شود. بهار نارنج خشک شده به صورت دم کرده و به عنوان ضد تشنج در بیماری های عصبی مانند ضعف اعصاب و هم چنین رفع سکسکه بکار می رود، بعلاوه دارای اثر خواب آور، رفع تپش قلب، مقوی جسم و روح است. البته بوییدن زیاد آن ممکن است موجب بی خوابی گردد. آب مقطر بهار نارنج از تقطیر بهار نارنج به وسیله بخار آب تهیه می شود. معمولا از یک کیلو بهار نارنج در یک لیتر آب، می توان یک لیترآب مقطر معطر بهار نارنج تهیه کرد. آب مقطر بهار نارنج مایعی زلال و دارای بوی بسیار قوی و معطر است. رنگ آن گاهی به علت فساد و رشد بعضی از باکتری ها تغییر می کند.
درخت نارنج انواع و نمونه های مختلفی دارد که از نظر ارتفاع ، میزان عطر شکوفه ها و شکل میوه تا حدودی با هم متفاوت هستند به هر حال نمونه های مختلف این درخت را امروزه اکثراً برای استخراج روغن آن مورد کشت و کار قرار میگیرند اگر چه که آب آن نیز به شکل تازه خوری مورد استفاده قرار میگرد و یا اینکه از میوه آن نوعی مارمالاد تهیه می شود. به دلیل تنوع، انواع مختلف این درختان را بر اساس معیارهایی همچون تعداد هسته ها، کلفتی پوست، اسیدیته آب ، شکل میوه و …. در گروه های مختلفی قرار می دهند و به نحوی تقسیم بندی انجام می دهند که یکی از متداولترین این تقسیم بندی ها عبارتند از:
گروه معمولی Normal group درختان این گروه میوه هایی بزرگ و پر دانه دارند. از میوه های آنان اکثر برای تهیه مارمالاد استفاده می شود.
گروه آبرانت Aberrant group درختان این گروه میوه هایی بزرگ و با پوست ضخیم و طعمی ترش و اسیدی و تعدادی نسبتا کمی هسته دارند. برخی از درختان موجود در این گروه بدون تیغ و همچنین کوتاه قامت هستند . از گلهای برخی از درختان این گروه بخصوص در آسیای جنوب شرقی به عنوان مخلوط و عطر دهنده چای استفاده فراوانی می شود.
گروه ترش و شیرین Bittersweet group شامل درختانی که طعمی ترش و شیرین هستند یعنی نسبت به سایر نارنجها از ترشی کمتری برخودار هستند. پوسته میوه نارنجی – قرمز است و قسمت داخلی میوه ها نیز نسبت به سایر نارنجها رنگ تیره تری دارند. برخی از درختان این گروه نیز شکوفه هایی سفید اما با ته مایه ای از رنگ قرمز-صورتی دارند.
نحوه پرورش و نگهداری زنبیانشرایط پرورش درخت نارنج :
آبیاری درخت نارنج :
زمانی باید این گیاهان آبیاری شوند که سطح خاک خشک شده باشد اما خشکی دادن به گیاه یکی از دلایل ریزش گلها و میوه های کوچک و عدم رشد مناسب میوه ها است. همچنین در صورت تداوم چنین شرایطی برگهای گیاه ریزش خواهند کرد. آبیاری بیش از اندازه و ماندگاری آب در خاک نیز از دلایل زردی و ریزش برگها و در نهایت پوسیدگی ریشه ها و از بین رفتن گیاه است. فاصله زمانی آبدهی درختان جوان کوتاه تر از درختان بالغ است و در واقع با آبیاری مناسب درختان جوان به توسعه سیستم ریشه این گیاهان کمک می شود. اما به هر حال حتی در مورد درختان جوان نیز نباید نسبت به آبیاری زیاده روی کرد و حتما باید اجازه داد که سطح خاک نسبتا خشک شود.
نور مناسب درخت نارنج :
این گیاهان به مکانی با نور مستقیم آفتاب نیاز دارند و در صورت وجود سایه علاوه بر عدم رشد و میوه دهی نامناسب ، احتمال شیوه بیماری ها بخصوص بیماری های قارچی بیشتر می شود.
دمای مورد نیاز درخت نارنج :
درختان نارنج بهترین رشد خود را در مناطق نیمه گرمسیری و یا در نزدیکی مناطق گرمسیری انجام می دهند با این وجود سرمای یخبندان و حدود ۶- درجه سانتیگراد را برای مدت کوتاهی می توانند تحمل کنند. البته لازم به ذکر است که برای تحمل این دما درخت باید به حالت رکود فرو رفته باشد در غیر اینصورت و سرسبز بودن درخت احتمال آسیب رسی به شاخسار به دلیل سرمای بیش از اندازه وجود دارد. در ختانی که سرسبز هستند و به حالت رکود فرو نرفته اند دما را فقط تا حدود ۰ درجه می توانند تحمل کنند و آسیب نبینند. بهترین دما برای رشد این درختان طیف دمایی ۳۷- ۱۲٫۵ درجه سانتیگراد است . دمای زمستان نیز بهتر است که بین ۱۰-۱٫۵ درجه باشد و به صفر نرسد. توجه کنید که وجود دوره های گرم در تابستان برای رسیدن میوه های این گیاه مهم هستند.
هر مقدار که تابستان منطقه خنک تر باشد ، میوه ها ترش تر می شوند.
خاک درخت نارنج :
خاک می بایست زهکش مناسب داشته باشد و آب را در خود نگه ندارد. هنگام آماده سازی خاک زمین کاشت مرکبات می توان از مخلوط کردن خاک برگ با خاک معمولی به نسبت مساوی استفاده کرد. بهتر است از کود پوسیده دامی استفاده نشود زیرا درختان مرکبات چندان کودهای حیوانی را دوست ندارند. برخی از پرورش دهندگان در زمان آماده سازی خاک محل کاشت علاوه بر خاک برگ از مقداری زغال نیز استفاده می کنند و اعتقاد دارند این کار به سلامت بهتر ریشه ای این گیاه کمک می کند.
کوددهی درخت نارنج :
درختان مرکبات همانند سایر درختان به مقادیر مناسبی از نیتروژن پتاسیم فسفر و همچنین عناصری همانند منگنز، بر ،مس و منیزیم نیاز دارند تا بهترین رشد رویشی و میوه دهی را داشته باشند. بنابراین و به خصوص در مورد درختان بالغ بهتر است از کودهای کامل استفاده شود که عناصر ریز مغذی همانند منگنز، بر، مس و … را داشته باشند. درختان مرکبات با بیشتر شدن سن و بزرگتر شدن نیاز به کودهای بیشتری دارند. همچنین کودهای مختلف نیتروژنه ای وجود دارد که از نظر میزان و درصد نیتروژن با هم متفاوت هستند. بنابراین مقدار و میزان مصرف این کودها حتما باید بر اساس میزان نیتروژن موجود در نوع کود باشد.
از جمله متداولترین کودهای ازته می توان به سولفات آمونیم با ۲۱درصد نیتروژن و یا از نیترات آمونیم با ۳۳درصد نیتروژن و یا اوره با ۴۶ درصد نیتروژن اشاره کرد. از طرفی سایر فرمولهای کودهای شیمیایی نیز وجود دارند که آنها نیز درصدهای مختلفی از نیتروژن را دارند. به طور کل در مورد درختان مرکبات بهتر است که نوعی کود شیمیایی را انتخاب کرد که میزان فسفر و پتاسیم برابر با هم باشد اما کمتر از نیتروژن و نصف مقدار نیتروژن باشند. مثلا همانند فرمول ۵-۵-۱۰ و یا ۱۲-۱۲-۲۵ و فرمولهایی از این قبیل .
حال نوبت به این می رسد که چه مقدار کود به درختان بدهیم. در مورد درختان مرکبات از جمله نارنج، درختان از زمانی که کاشته می شوند تا ۵ سالگی جوان محسوب می شوند و بعد از آن واژه درخت بالغ برای آنان استفاده می شود. درختان جوان برنامه های کوددهی سبک تری نسبت به درختان بالغ دارند و همچنین برنامه های مختلف و متفاوتی نیز برای کوددهی درختان مرکبات در نقاط مختلف اجرا می شود.
تکثیر درخت نارنج :
یکی از راه های تکثیر این گیاهان کاشت بذر آنان است بخصوص اینکه از درختان نارنج به عنوان پایه ای برای سایر انواع مرکبات استفاده می شود. بدین صورت که بذر کاشته می شود و بعد از یک الی دو سال بر روی آن پیوندکی از نوع دیگر مرکبات که مد نظر است، پیوند زده می شود. بهتر است که از بذر تازه استفاده کرد یعنی اجازه ندهیم تا پوشش رویین بذر خشک و چروکیده شود همچنین قبل از کاشتن بذر می بایست پوسته روی بذر را با احتیاط برداشت . بذرهای مرکبات دارای چند جنین هستند و به بیان دیگر از هر بذر امکان تولید چندین گیاه مستقل وجود دارد. از مخلوط خاک برگ+شن و یا کوکوپیت + پرلایت و یا هر مخلوط سبک دیگری که علاوه بر نگهداری رطوبت کافی ، اضافی آب حاصل از آبیاری را به خوبی از خود عبور می دهد می توان برای کاشت بذرها استفاده کرد. عمق کاشت بذرها نیز در حدود ۱٫۲-۰٫۵ سانتیمتر است. اگر دمای خاک بیش از ۱۳ درجه و تا حدود ۱۸ درجه نگهداشته شود به جوانه زنی بذرها کمک می شود . همچنین دمای هوا در حد ۲۴-۲۱ درجه به جوانه زنی کمک می کند. گلدان حاوی بذرها را باید در مکانی روشن اما به دور از نور مستقیم آفتاب قرار داد و مراقب بود تا خاک خشک نشود. بذرها در چنین شرایطی ۳-۲ هفته بعد از کاشت جوانه می زنند.
هرس درخت نارنج :
زمان مناسب هرس این درختان اواسط زمستان تا اوایل بهار است . هرس درختان نارنج به طور کل به شکلی سبک انجام می شود. درختان جوان که به طور کل نیازی به هرس ندارند مگر قطع و جدا کردن ساقه های بسیار ضعیف و یا ساقه هایی که به هر دلیل آسیب دیده اند. در مورد درختان بالغ نیز شاخسار آسیب دیده را باید جدا کرد . اگر درخت شما در مرکز تاج خود میوه ای تولید نمی کند تراکم شاخسار را در مرکز کاهش دهید به نحوی که نور بیشتری به مرکز برسد تا تولید میوه تحریک شود.
البته لازم به ذکر است که این عمل معمولا زمانی انجام می شود که مرکز درخت واقعا انبوه شده باشد در غیر انصورت لزومی برای انجام این کار در درختان نارنج و یا سایر مرکبات نیست.
آفت و بیماری درخت نارنج :
- از آفات شایع این گیاه می توان به شپشک و کنه تار عنکبوتی اشاره کرد که مشکلاتی همچون ضعیف شدن گیاه ، عدم گلدهی و یا زیرش غنچه های گل ، عدم شکل گیری میوه ، ریزش زودهنگام میوه های نارس، زردی برگها بخصوص برگهای جوان و ریزش برگها را ایجاد می کنند.بیماری های این گیاه را می توان به طور کل در سه دسته ویروسی، باکتریایی و قارچی قرار داد.
- از مهمترین بیماریهای ویروسی این گیاه می توان به بیماری تریستیزا Tristeza اشاره کرد که موجب پریدگی رنگ برگها ، رشد ضعیف گیاه و ریزش برگهای گیاه می شود. گیاهان جوان سریعتر گل می دهند و گیاهانی که به شدت آلوده شده اند کوتاه قامت باقی می مانند برگها و ساقه های بسیار رنگ پریده دارند.
- از بیماریهای قارچی می توان به این موارد اشاره کرد: ملانوز Melanose اکثرا میوه ها را مورد حمله قرار میدهد و بر روی میوه ها لکه هایی قهوه ای رنگ برآمده با حاشیه ای زرد رنگ بوجود می آید و به تدریج بافت این نواحی چوب پنبه ای می شوند. هر مقدار که میوه کوچکتر باشد و به این بیماری دچار شود ، نواحی چوب پنبه ای بزرگتری روی پوست میوه شکل میگیرند .
- بیماری آلترناریا Alternaria موجب شکل گرفتن نواحی قهوه ای- سیاه روی برگها و یا میوه ها می شود. آنتراکنوز Anthracnose نیز موجب شکل گیری لکه هایی با مرکز قهوه ای –قرمز و حاشیه زرد رنگ و یا لکه هایی با مرکز کرم-زرد و حاشیه ای قهوه ای –سیاه بر روی برگ و میوه می شود. در این بیماریها برگهای جوان و نابالغ گیاه میریزند . لکه سیاه سیب بیماری دیگر قارچی است که اثر بدی را بر روی پوست میوه ها دارد به نحوی که پوست میوه پر از لکه هایی قهوه ای تیره می شود که گاهی مرکز این لکه ها زرد-کرم رنگ است.
- گوموز فیتوفترا بیماری قارچی است که موجب خروج شیره از شکافهای موجود بر روی پوسته می شود پوسته های درخت شکاف می خورند و به زمین می ریزند برگها به تدریج زرد رنگ می شوند و احتمال پژمردگی و مرگ تمامی درخت وجود دارد.
- پوسیدگی قهوه ای (فیتوفترا) بیماری دیگری است که موجب بروز زخم هایی بر روی میوه می شود به نوحی که نواحی کرم- قهوه ای تریه بر روی مویه شکل می گیرند همچنی گلها و شاخه ها نیز می توانند قهو های رنگ شوند . شرایط آب و هوایی سرد و مرطوب احتمال شیوع این بیماری را افزایش می دهد. پوسیدگی ریشه آرمیلاریا Armillaria root rot موجب پژمردگی ناگهانی و مرگ درخت می شوند. برگها زرد – سبز می شوند و از درخت می ریزند. این قارچ قسمت اعظمی از ریشه گیاه را از بین می برد به همین دلیل گیاه از بین می رود.
- پوسیدگی سیاه ریشه Black root rot بیماری قارچی دیگری است که لکه هایی قهوه ای- سیاه رنگ بر روی ریشه ها شکل میگیرد و به تدریج تمامی ریشه سیاه رنگ می شود. امکان زرد شدن برگها و همچنین ریزش آنها در طی این بیماری وجود دارد .
- از بیماری های باکتریایی می توان به این موارد اشاره کرد لکه برگی باکتریایی که لکه هایی با مرزک تیره رنگ و حاشیه ای زرد رنگ بخصوص روی برگها ایجاد می کند. قانقاریا بیماری دیگر درختان نارنج است که باکتریایی می باشد و در طی آن زخمهایی برآمده بر روی برگها بخصوص در حاشیه و نوک برگها شکل میگیرد و این زخمها ممکن است روی سرشاخه ها و میوه ها نیز مشاهده شوند. زخمهای جوان معمولا توسط حاشیه ای زرد رنگ احاطه شده اند که بعدها قهوه ای رنگ می شوند. بیماری کوتاهی قامت Stubborn disease نوعی بیماری باکتریایی است که موجب کوتاه قامت کل گیاه و کوچک ماندن برگها و عدم رشد راست و مستقیم ساقه ها می شوند. بیماری اژدهای زرد رنگ Yellow dragon disease بیماری باکتریهایی است که موجب زرد شدن رگبرگ برگها و خشکیدگی و مرگ سرشاخه ها می شود. میوه ها با شکل نابالغ ریزش می کنند و میوه هایی که می رسند خیلی تلخ مزه می شوند.
شرایط کاشت و پرورش نارنج در منزل
انتخاب مکان مناسب :
بزرگترین اشتباهی که افراد هنگام رشد مرکبات در داخل گلدان ها مرتکب می شوند این است که در زمستان به اندازه کافی به آن نور نمی دهند. یک اتاق بسیار روشن را انتخاب کنید و گیاه را از درب هایی که به طور مرتب باز می شوند نگه دارید و یا از نور در حال رشد استفاده کنید ، همچنین باید آن را از محل حرارتی دور نگه دارید.
آبدهی منظم یا رطوبت مداوم :
خشکی طولانی مدت می تواند منجر به جوانه، گل و افتادن میوه شود با این حال، بیش از حد آب ندهید. بیش از حد آب دادن می تواند باعث پژمرده شدن و زرد شدن برگ ها شود. در صورت امکان می توانید گیاه مرکبات خود را در آب فرو ببرید که آب را از داخل گلدان می کشد و سپس خاک به طور کامل آب را تخلیه می کند ، اطمینان حاصل کنید که پایه گلدان هرگز در آب نرفته باشد.
کمک به گرده افشانی :
مرکبات تمایل دارند در زمستان شکوفه دهند، زمانی که گیاه در داخل است و هیچ حشره ای برای گرده افشانی گل ها در دسترس نیست، اگر گیاه شما به گل می رسد در حالی که در داخل خانه است، از ابزار گرده افشانی الکتریکی برای انتقال گرده از گل به گل در هر گیاه استفاده کنید.این گام ضروری اغلب توسط کسانی که به رشد مرکبات در گلدان ها می پردازند، نادیده گرفته می شود.
انتقال به بیرون از اتاق در تابستان :
در طول ماه های تابستان، گیاه مرکبات خود را خارج از منزل، داخل پاسیو یا تراس قرار دهید. قرار دادن گلدان به طوری که از صبح تا حدود یک بعد از ظهر نور خورشید را دریافت کند.شما باید گیاه را در داغترین بخش از بعد از ظهر در سایه قرار دهید تا از سوختگی و استرس ناشی از گرما جلوگیری کنید ، آن را به طور منظم آبیاری کنید و از اجازه دادن به خشک شدن جلوگیری کنید.
کود دهی :
در طول فصل رشد فقط (از اواخر ماه اسفند تا اوایل ماه مرداد)، از مایع و کود آلی – مانند جلبک دریایی، یا امولسیون ماهی – برای گیاه مرکبات خود هر دو سه هفته استفاده کنید.
در زمستان نباید رشد جدید داشته باشند، در زمستان کود ندهید. شما همچنین می توانید از اواخر ماه اسفند از یک مقدار کمی کود دانه ای ارگانیک برای افزایش رشد تازه در آغاز فصل استفاده کنید.
این کمک می کند تا آگاه باشید که، مانند بسیاری از گیاهان استوایی دیگر، مرکبات اغلب بسیاری از برگ های خود را از دست می دهند و زمانی که در ابتدای فصل یا در انتهای فصل جابه جا می شوند می ریزند این برگ ریختن طبیعی است.این روش گیاهی برای تنظیم نورهای مختلف است ، برگ های جدید توسعه می یابند که برای سطوح نور جدید مناسب هستند فقط به گیاه وقت بدهید.
در پاییز، زمانی که دمای شب به کم می شود، وقت آن است که گیاه مرکبات خود را به داخل خانه منتقل کنید ، مجدداً بهترین مکان ممکن را انتخاب کنید و مراقب باشید که از انتخاب جای سرد اجتناب کنید.
نحوه پرورش و نگهداری شنبله
