در آستانه انتخابات حیاتی ریاست جمهوری 28 خرداد 1400 پرسش های فرآوانی پیش روی تحلیل گران و کنشگران سیاسی و نخبگان وجود دارد. وضعیت آشفته اقتصادی و دشواری های معیشت مردم، یکی از اساسی ترین مشکلاتی است که نیاز به مدیریت دقیق و حساب شده دارد. انتخاب نظام مدیریتی کشور طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به خود مردم واگذار شده است. یأس از نتایج یک انتخاب نه عقلاً و نه عرفاً نافی نفس انتخاب نیست. به بیان دیگر، هنگامی که فرد منتخب آرمان های انتخاب کنندگان را زیرپا می نهد و هیچ یک از آنها را نصب العین خویش قرار نمی دهد، انتخاب کنندگان باید از این انتخاب درس گرفته و با چشمان بازتری انتخاب کنند. تحریم انتخاب، نمی تواند راه حلی برای غلبه بر نتایج یک انتخاب غلط باشد. به نظر می رسد، کسانی که بر طبل یأس و ناامیدی می کوبند تفکری خلاف این را دارند و تلاش می کنند تا با سمپاشی مردم را از استفاده از حق مسلم دموکراتیک خود در انتخاب مدیر ارشد اجرایی کشور محروم سازند. حضور حداقلی همیشه نتایج اسف بارتری را به همراه داشته است و در چنین فضایی، جریان سازی های کور و غلبه یک سلیقه خاص حتمی است. نهادهای ناظر نیز باید زمینه را برای حضور حداکثری مردم در انتخابات مهیا سازند. حضور سلیقه های مختلف با استراتژی ها و راه حل های متفاوت در بستر گفتمان جمهوری اسلامی می تواند زمینه ساز حضور پررنگ و بانشاط مردم در انتخابات 28 خرداد باشد. هم افزایی و همفکری برای حل مشکلات کشور نیازمند تکیه بر تحلیل های تخصصی و اتکاء به نظر متخصصانی است که صلاحیت لازم برای اظهارنظر در مسائل کلان کشور را دارند. درک درست وضع موجود نخستین گام برای ایجاد تغییر و بهبود آن است. به بیان دیگر، تا درک درستی از وضعیت موجود نداشته باشیم و مقهور فضاسازی ها و جریانات کور شویم، نمی توانیم راه حل های پایدار ارائه دهیم. پروفسور فردین فرمند فارغ التحصیل دوره دکترای رشته انرژی از دانشگاه نیویورک آمریکا است. ایشان دوره فوق دکترای برنامه ریزی و سیاست گذاری علم و تکنولوژی را در انستیتو پلی تکنیک رانسلیر در آمریکا گذرانده اند. پروفسور فرمند از سال 1355 تا سال 1372 در آمریکا به تحقیق و تدریس مشغول بوده است. بازگشت او به وطن برای خدمت به کشورش بوده است و ساده زیستی او و ایمان قلبی به اعتقاداتش و تلاش برای بهبود وضعیت کشور زبانزد عام و خاص است. وی استادی و معاونت پارلمانی دانشگاه آزاد اسلامی و نمایندگی مجلس را در کارنامه دارد. فعال دانشجویی و عضو انجمن اسلامی دانشجویان ایرانی در آمریکا بوده است. تحصن او در مجلس برای دفاع از حقوق ملت و بیتوته در مجلس برای استفاده بهینه از وقت جهت حل مشکلات مردم از جمله اقداماتی است که نام پروفسور فرمند را درخشان تر می سازد. ساعد نیوز در مصاحبه ای اختصاصی با این استاد فرهیخته و سرشناس کشور به بررسی مشکلات کلان در زمینه برنامه ریزی و مدیریت پرداخته است. توجه مخاطبان را به مطالعه این مصاحبه دعوت می کند:
ساعد نیوز: استاد امروز سوم خرداد روز فتح و پیروزی و روز آزاد سازی خرمشهر است. از طرف دیگر، ما شاهد این هستیم که امروز اقتصاد کشور از سوی دشمن و برخی ایادی داخلی اش گروگان گرفته شده است. چه تفکری باعث آزادی خرمشهر شد و چگونه می توان همین تفکر را در عرصه اقتصاد پیاده سازی کرد تا با تزریق امید به جامعه، باری از دوش مردم برداشت؟
فردین فرمند: پاسخ به این پرسش نیاز به ذکر مطالبی به عنوان مقدمه دارد. ما از زمان شکل گیری مشروطیت و تأسیس مجلس به دستور مظفرالدین شاه به این سو، در حوزه برنامه ریزی مستقل و استقلال این نهاد، مشکل داشته ایم. استقلال اقتصادی نیازمند یک برنامه ریزی قوی و مستقل است و چون ما این برنامه ریزی را نداشتیم، طبیعتاً به استقلال اقتصادی هم نرسیده ایم. تصمیمات غلط و برنامه ریزی های نادرست زمینه را برای ورشکسته کردن تولید که پایه استقلال اقتصادی و شکل گیری بازار است، مهیا کرد.
اجازه دهید تجربه دست اول خودم را در این خصوص برای شما بگویم. پدر من در میانه اولین فروشگاه و مرکز فروش لوازم یدکی را در دهه 40 افتتاح کرد. من آن زمان در دبیرستان بودم و طبیعتاً مثل تمام بچه ها بعد از مدرسه در مغازه به پدر کمک می کردم. جنب مغازه ما یک گاراژی بود که کامیون های باری در آنجا بیتوته می کردند و از میانه دائماً بار کشاورزی را به تهران می بردند. انواع محصولات کشاورزی و دامی از این شهرستان کوچک به تهران صادر می شد. یادم می آید که در بازگشت از تهران، این کامیون ها بار نداشتند که بیاورند و طبیعتاً سریع به میانه مراجعه میکردند تا از اینجا بار به تهران ببرند. بعد از انقلاب سفید، تولید محصولات دامی و کشاورزی در میانه فلج شد. من با چشم خودم شاهد مصرف کننده شدن مردم شهر و شکل گیری واردات و فلج شدن تولید بودم. این بار تهران محل بیتوته کامیون ها شد و از آنجا روغن نباتی و کالاهای مختلف وارداتی را به میانه یا شهرهای دیگر منتقل می کردند. میانه جای بسیار غنی ای بود و هنوز هم به لحاظ منابع آبی یک شهرستان منحصر بفرد است. به تدریج همین شهر بارور و غنی حتی نتوانست محصولات مورد نیاز خودش را تأمین کند. این دقیقاً مثال ساده و قابل فهم، فاجعه ای است که یک برنامه ریزی غلط و بی پایه و غیرمستقل می تواند رقم بزند. شاه یک عنصر دست نشانده و یک عروسک خیمه شب بازی بود و طرح استعماری وابسته سازی اقتصادی را در ایران پیاده کرد. کشورهای زیادی از شاه حمایت می کردند.
انقلاب رخ داد. من در آن زمان در آمریکا بودم یادم هست 64 هزار دانشجو در آمریکا در حال تحصیل بودند. کشورهایی که شاه به آن ها خوش خدمتی کرده بود بر علیه انقلاب ایران توطئه کردند. جنگ به ما تحمیل شد و ما در جنگ با عراق، هزینه های فرآوانی دادیم. ولی خوب این جنگ برای ما آورده های گران قیمتی داشت. چهره افراد منافقی مثل بنی صدر هم در این جنگ عیان شد. علاوه بر این، ما فهمیدیم که چه نوع تفکری می تواند راهگشا باشد. در اوایل انقلاب ایران یکی از آزادترین کشورهای بعد از انقلاب بود، احزاب متعددی فعال بودند و به دلیل بی ظرفیتی های یک عده فضا عوض شد. در این میان، یک عده بچه مذهبی بی ادعا وجود داشتند که فکرشان خدمت به خلق بود. آنها هیچ ادعایی نداشتند. انجام وظیفه می کردند همان طور که امام خمینی گفته بود که هر کاری ما کردیم برای رضای خدا و انجام وظیفه در حق خلق خدا بود.
در این مورد به قصه ای کوتاه از صمد بهرنگی من اشاره می کنم که در آن رفیق شفیق از کرم شب تاب می پرسد که تو با نور ضعیف ات بر روی شاخه درخت می خواهی کجا را روشن کنی؟ کرم شب تاب گفت که حداقل کاری که این نور ضعیف وجود من می کند این است که تو مرا می بینی! یعنی جایی را که هستم روشن می کنم. این معنای دقیق عمل به وظیفه است. این کاری بود که رزمندگان ما در جبهه کردند و خرمشهر آزاد شد. می شود با همین تفکر رونق را به اقتصاد هم بازگرداند ولی به شرطی که از هوای نفس دوری کنیم و خودمان را وقف انجام وظیفه کنیم. دقیقاً چیزی برخلاف کاری که دولت آقای فریدون انجام می دهد، یعنی وظیفه گریزی! اگر این دولت وظیفه شناس بود در این وضعیت نبودیم. بنابراین، خرمشهر را عمل به تکلیف آزاد کرد و اگر ما امروز مشکل داریم در عرصه اقتصادی و معیشت مردم، آن کسی که باید به تکلیفش عمل کند، عمل نمی کند.
امروز شاهد آن هستیم که یک عده دودل و منافق که ثابت قدم نیستند و باوری هم به آرمان ها ندارند وارد مراکز حساس شده اند. فساد دقیقاً از ممر رخنه همین افراد رقم می خورد. من به هنگام خدمت در مجلس علیرغم داشتن منزل در تهران در مجلس می ماندم تا خدمت بکنم. تا وقت تلف نشود. خیلی حاشیه سازی ها برای بنده صورت دادند. چون اهل خدمت هستم. نافرمانی مدنی من را با کلمات سخیف تعبیر و تفسیر کردند. من سر حق مردم با هیچ کس معامله نمی کنم.
ساعد نیوز: دولت آینده چه استراتژی و برنامه ریزی مدیریتی ای را باید اتخاذ کند تا بتواند به این آشفتگی موجود یک سر و سامانی بدهد؟
فردین فرمند: ای کاش اجازه می دادند زمانی که ما در مجلس بودیم، استیضاح رئیس جمهور به واقعیت تبدیل می شد تا من این استراتژِی را که شما می گویید به صورت کامل تشریح می کردم. من در مجلس برای این استیضاح خیلی تلاش کردم. بودجه را غلط بسته بودند و فضا طوری بود که دیگر رهبری امکان رد این بودجه را نداشت. من اعتراض کردم که چرا از رهبری هزینه می کنید. چرا اجازه نمی دهند تا ما وظیفه مان را درست انجام دهیم. مشکل ما همین محدود کردن خبررسانی است. اجازه ندادند تا این حرکت من، درست پوشش داده شود. حقیقت امر این است که ما اقتصاد نداریم. اقتصاد پایه و اساس خودش را دارد. اقتصاد بر اساس عرضه و تقاضا است. اقتصاد بر پایه بازار است. خدا یک منبع نفت به ما داده و این منبع را کردیم برای خودمان پایه اقتصاد. این دقیقاً همان بیماری معروف هلندی در اقتصاد است. اسم این بیماری را باید میگذاشتند بیماری ایرانی. ما در این مملکت مردمی داریم بسیار خوب، باوفا و فهیم. این مردم بر اساس نگاه دینی ای که دارند از همه مردم سایر نقاط دنیا متمایز می شوند. مردم بسیار وفادار. ولی مدل اداره و مدیریت درستی برای حل مشکلات این مردم به کار گرفته نمی شود. نمی شود خلاف قوانین اقتصادی، یک اقتصاد درست را بنیادگذاری کرد. هر چیزی مکانیسم خودش را دارد. ما قیمت دلار را می خواهیم با فشار پائین بیاوریم. این نمی شود. در تمام دنیا این است که شما ارز مورد نیازت را از طریق فروش تولیدات کشورت تأمین می کنی. یعنی اینجا باید داد و ستد شکل بگیرد. نمی شود شما فقط واردکننده باشد.
الان تنها چیزی که ما پز صادر کردنش را می دهیم محصولات پتروشیمی است. باز خدا را شکر این یک مورد وجود دارد. چقدر شما صادرات غیرنفتی دارید؟ این هم که خودش صادرات نفتی است. رانت پنهان این اقتصاد ما را فلج کرده است. اقتصاد ما نیاز به جراحی و اصلاح ریشه ای دارد. باید تولید کنید؛ نیاز خودتان را بردارید و مازاد را صادر کنید. از آن مازاد صادراتی هم برای خودتان رفاه درست کنید. منابع پایان پذیر نمی تواند به ما کمکی بکند. ما اقتصاد مقاومتی نداریم. چون اصلاً چیزی نداریم تا بر اساس آن، این اقتصاد شکل بگیرد. ما مال زیاد داریم ولی در فقر مطلق زندگی کنیم. بدبختی از خود ما است. ما فریب این آدمی را خوردیم که بیاید و این طوری منابع کشور را به باد بدهد.
من انتظارم از آقای رئیسی این بود که در قوه قضائیه بمانند و کار بسیار خوبی را که دارند پیش می برند ادامه دهند. ما در جامعه در بخش عدالت و دادخواهی نقایص فرآوانی داریم. شهر میانه 180 هزار نفر جمعیت دارد با 40 هزار پرونده در دادگاه!!! این یعنی به ازای هر 4 نفر یک پرونده. من به آقای رئیسی رأی نمی دهم چون آرزویم این است که ایشان در ریاست قوه قضائیه بمانند تا عدالت به نحو درست برقرار شود. اگر آقای رئیسی پیروز نشود این یعنی مستجاب شدن مردمی که واقعاً امید به عدالت دارند.
ساعد نیوز: اقتصاد مقاومتی پویا به اعتقاد حضرتعالی به چه نحوی می تواند واقعیت پیدا کند؟
فردین فرمند: ما اقتصاد در معنای مدرن آن را هنوز نداریم. ما یک اقتصاد نفتی داریم. اقتصاد مقاومتی فقط در صورتی امکانپذیر است که ما اول، تکلیف روندهای مدرن اقتصادی مان را بر پایه بازار تعیین کرده باشیم. ما اقتصادمان باید بر پایه تولید و کار و تلاش پی ریزی شود. شما آلمان و ژاپن را مشاهده کنید. این دو کشور چقدر از جنگ آسیب دیدند ولی خودشان را ساختند چون به فرهنگ کار و تلاش ایمان داشتند. این دو کشور صاحب بینش اقتصادی هستند. ما چقدر از این منابع و رانت های پنهان به صورت ولنگارانه بهره می بریم. همین مورد برق را شما مشاهده کنید. کولر گازی در مناطق سردسیر دارد استفاده می شود!!! من یادم می آید در نیویورک یک آپارتمان دانشجویی داشتم ماهی 150 دلار کرایه می دادم. یکی از دوستان عرب ما که در دانشگاه نیویورک درس می خواند می خواست بازگردد به مملکت خودش؛ به من گفت که آپارتمان من بهتر از مال تو است و امکانات بهتری دارد بیا این آپارتمان را بگیر. من آپارتمان ایشان را دیدم. کولر داشت و امکانات بهتر. دیدم این آدم ماهی 400 دلار فقط پول برق می دهد!!
خوب مقایسه کنید ما با برق چکار می کنیم؟! این دزدی های رانتی ای که در کشور با استفاده از اطلاعات رانتی می شود چه بر سر ما آورده است! دولت آرد کیلویی 850 تومان را به نانوایی می دهد و در نهایت این آرد، از مطبخ قناد سر در می آورد؟! خوب تو که این گندم را خودت می خری 5000 تومان چطور می شود، آرد می شود 800 تومان. بعد کیفیت نان میشود این! و کمبود نان و هزار مسائل دیگر. چه بلایی بر سر این اقتصاد آمده است. شما در مسأله روغن ببینید. 130 هزار تن مصرف کشور است؛ 150 هزار تن روغن تزریق شد به بازار ولی چه اتفاقی افتاد! روغن نایاب شد. روغن احتکار شد. این یک فاجعه ای است که اتفاق افتاده است.
مردم باید حق شان را از دولت بگیرند. اقتصاد آزاد و واقعی شود و این رانت ها باید حذف شود. اقتصاد باید پایه اش درست شود. اقتصاد بر اساس ارزش افزوده باید باشد تا ما موفق شویم. ماداریم منابع را مفت می دهیم می رود. ما سنگ زینتی گرانبهایمان را مفت می دهیم به ایتالیا تا صیقل دهد و با قیمتی گزاف به ما بازگرداند؟!! این چه کاری است ما می کنیم؟ خودمان آیا امکان این کار را نداریم. در میانه پوست و چرم گوسفند و گاو روی زمین می ماند و دلال ها می خرند و به ترکیه قاچاق می کنند. آیا نمی توانیم با این ها کیف و کفش تولید کنیم؟!
ساعد نیوز: چه اصلاحاتی باید بر روی نظام اجرایی کشور صورت بگیرد تا این مطالب که فرمودید تحقق پیدا کند؟
فردین فرمند: دولت باید کارآمد شود. ما باید در این 40 سال دیگر یاد گرفته باشیم که چه کسی را انتخاب کنیم. اگر یاد نگرفته باشیم. این عیب از خود ماست. چرا کسی که در قوه دیگر کارآمد است می خواهد بیاید رئیس یک قوه دیگر شود؟!! اقتصاد درس اولش، کارآمدی دولت است! شما ژاپن را مشاهده کنید؛ 125 میلیون نفر جمعیت دارد و 500 هزار نفر کارمند. حالا وضعیت ما چطور است؟ ما دو و نیم میلیون نفر کارمند داریم؟!! بخش اعظمی از این کارمندان ناکارآمد هستند. چرا روش های اداری طوری است که ما هر سال مشاهده می کنیم که رهبری برای اصلاح این روش ها توصیه های فرآوانی می کنند. این بروکراسی و تکنوکراسی حاکم به این نحو کج و معوج نمی تواند اقتصاد کارآمد را پایه گذاری کند.
شما باید اشتغال ایجاد کنید و مردم را توانمند کنید. منابع ما به غلط تخصیص داده شده است چه این منابع، منابع انسانی باشد چه منابع طبیعی یا منابع دیگر. دولت باید کوچک شود تا رانت کاهش یابد. من جلوی تأسیس وزارت بازرگانی ایستادم؛ آقای پزشکیان همراهی کردند و نمایندگان دیگر و این تحقق نیافت. همانجا گفتم که این وزارتخانه یعنی واردات یعنی این که عده ای آقازاده منابع کشور را به تاراج ببرند.
بزرگ کردن بخش خصوصی گام دیگر این چابک سازی دولت است. شما باید زمینه فعالیت مستقل و باطراوت بخش خصوصی را آزاد کنید. این را من بارها به دولت یادآوری کردم. ما فرهنگ مار و تلاش را فراموش کردیم. مگر عده ای ناتوان وکسانی که با مشکلات خاصی در زندگی مواجه شده اند، دیگر کسی مستحق دریافت کمک از ما نیست. باید فرصتها را به صورت برابر در اختیار مردم قرار دهیم تا این مردم خودشان تلاش کنند و ثروت تولید کنند و در این ارزش افزوده همه شریک باشند. باید نوارهای قرمز از پای بخش خصوصی باز شود و اجازه داده شود تا واردات و صادرات برای همه مجاز باشد نه عده ای خاص رانت خوار که خون مردم را می مکند.
دولت باید کوچک شود. اسراف و افراط و تفریط در اسلام حرام است. ما در اسلام این همه سخن درباره تلاش برای روزی حلال داریم. گام دیگر، حذف تمام یارانه ها اعم از شفاف و غیرشفاف است. تمام سیاست های دولت باید شفاف شود. باید عاقلانه عمل کنیم. چقدر در قرآن بر فکر تأکید شده است؟ قرآن راهنمای ما برای زندگی در این دنیا است.
شما تمام یارانه ها را به مردم بدهید تا خودشان زندگی شان را مدیریت کنند. مردم باید توانمند شوند. حقوق بازنشسته ها باید ترمیم شود تا نیاز به شغل دوم نداشته باشد. اینها چیزی نیست که شما فرمایشی بتوانید حل و فصل کنید. باید اول زمینه سازی شود تا این تحقق یابد. صنایع داخلی باید احیاء شود. بروکراسی باید حذف شود.
فرهنگ کار و تلاش چیزی است که در دین ما هست ولی در زندگی ما نیست. من این را وقتی در آمریکا بودم به عینه مشاهده کردم. شما آلمان را مشاهده کنید. آلمان در جنگ به صورت کامل نابود شد. ولی مردم در تراس آپارتمانشان برای تغذیه خودشان سیب زمینی می کاشتند. این یعنی تلاش! ولی ما چکار می کنیم با این همه منابع. ما در میانه این همه منابع آبی داریم. چطور داریم از این منابع استفاده می کنیم؟!
ساعد نیوز: کمیسیون اصل 90 قرار نیست مگر ناظر نظام اجرایی، قضایی و تقنینی کشور باشد. چرا این کمیسیون به صورت کارآمد عمل نمی کند؟
فردین فرمند: کمیسیون فرهنگی، قضایی و اصل 90 همیشه خالی است. چرا رئیس مجلس باید اعضای این کمیسیون را تعیین کند؟ راه حل آخر این کمیسیون هم معرفی به قوه قضائیه است؟! پس تکلیف خود قوه قضائیه چه می شود؟ این کمیسیون حتی قرار است بر خود مجلس هم نظارت کند. این کمیسیون پر از تناقض است نمی تواند کاری انجام دهد.
ساعد نیوز: راه حل پیشنهادی شما برای حل مشکلات کشور در مقطع کنونی چیست؟
فردین فرمند: جهاد اول انقلاب باید احیاء شود. بازگشت به ارزش های انقلاب دوای درد ما است. خدمت به مردم باید افتخار ما باشد. بعد از مرگ حتی اگر بر سر مزار من هم نیایند اشکالی ندارد؛ خدا ناظر است. من باید وظیفه خودم را به درستی انجام دهم.
صندوق رأی اولین و آخرین راه حل مشکلات کشور است. تحریم انتخابات هیچ کمکی به ما نمی کند. کشور مشکلاتی دارد که با وعده و وعید حل نمی شود باید افراد متخصص یعنی کسانی که سابقه اجرایی قوی دارند و ایمان دارند به خدمت مردم بر سر کار بیایند. نباید به کسی رأی داد که منافع خودش را دنبال می کند.
انتظار ما از شورای محترم نگهبان این است که زمینه را برای مشارکت حداکثری مهیا سازد. سلیقه های مختلف باید در میان کاندیداها باشند و این حق مردم است. طبیعتاً هرکس که به گفتمان انقلاب اسلامی و رهبری اعتقاد دارد و برای خدمت به خلق خدا قدم پیش می گذارد باید اجازه حضور در کارزار رقابت را داشته باشد. امیدواریم که این طور هم بشود.
پروفسور داستین جی. برد : تحلیل جامعه شناختی انقلاب اسلامی
