زنبورک یا چنگ یهودی (به انگلیسی: Jew's Harp) یکی از کهنترین سازهای موسیقی جهان است. زنبورک سازی فلزی یا چوبی است با بدنهای نعلشکل و زبانهای که یک سر آن به وسط انحنای ساز وصل میشود.
زنبورک یکی از سازهای تیغهای از ردهٔ خودصداهای دهانی است. این ساز از یک میله یا زبانه قابل انعطاف فلزی یا از جنس خیزران تشکیل شده که به یک قاب متصل است. ساززننده این میله را در دهان خود قرار داده و با انگشتش میله را به لرزش در میآورد و تولید نتهایی میکند. نوازنده، قاب زنبورک را در میان دندانهایش میگیرد و با اینکار آرواره و دهان او به عنوان تشدیدگر صدای ساز عمل میکند.
زنبورک در بسیاری از فرهنگهای گوناگون حضور دارد و دست کم 40 نام گوناگون در زبانهای مختلف برای آن وجود دارد. ساز زنبورک با جادوباوری و آیینهای شمنی ارتباط دارد زیرا صدای لرزشی آن را خلسهآور میدانند.
این ساز در میان استعمارگران فرانسوی و انگلیسی و سربازان بسیار استفاده می شد؛ به دلیل اینکه هم ارزان بود هم کوچک و هم بازی با آن راحت بود. همچنین وسیله ای بود که برای سرگرم کردن سرباز ها در اردوگاه ها و پادگان ها استفاده می شد.
بااینکه این ساز بیشتر برای سرگرمی استفاده می شد و برای مردم عادی جذابیت داشت، اما گاهی اوقات در موسیقی های رسمی تر گنجانده می شد. یوهان آلبرشتس برگر، آهنگساز اتریشی که امروزه او را یکی از معلمان بتهوون می دانند، در اواخر دهه 1760 چندین قطعه ارکستر برای ساز زنبورک نوشت.
حدود 50 سال پیش در میشیلیماکیناک حدود 172 ساز زنبورک و قطعات آن در حفاری های صورت گرفته، یافت شده است. در قرن هجدهم ساز زنبورک های اروپایی در اَشکال گوناگونی ظاهر شدند، زنبورک هایی که سرشان گرد یا مثلثی بود.
ساز زنبورک های برنجی سر گرد در این زمان بیشتر از انواع دیگر آن استفاده می شد؛ اما انواع گوناگونی از هر جنس در این حفاری پیدا شد. برای مثال در خانه تاجری هشت زنبورک آرواره ای پیدا شد؛ از جمله سه زنبورک که آنقدر کوچک هستند که فقط یک کودک می توانست از آن استفاده کند.
ساز زنبورک از همان ابتدا از چوب، فلز، استخوان و بهطور کلی چیزهایی ساخته میشد که در طبیعت و در دسترس انسان بود. این ساز از یک زبانه فلزی یا چوبی تشکیل شده که یک طرف آن به یک بدنه (فرام) گلابیشکل وصل است. این بدنه یک حفره رزونانس را شکل میدهد که نوازنده آن را در دهان خود نگه میدارد و زبانه ساز را فعال میکند. به این صورت که یا با انگشتها آن را به صدا در میآورد یا به میلهای که در انتهای ساز است ضربه میزند.
نتهایی که با این ساز تولید میشوند بین 4 تا ده نت از نتهای هارمونیک هستند. با این زبانه فقط میتوان یک ارتفاع (زیر و بمی) را تولید کرد. در قرن 18 نوازندگان خبره این ساز در اروپا از زنبورکهایی با دو زبانه و بیشتر در زیروبمیهای متفاوت استفاده میکردند که گامهای موسیقی را به طور کامل در بر میگرفت.
جایگاه و نحوه قرارگیری دست را تنظیم کنید. اگر راستدست هستید با دست چپ خود و اگر چپدست هستید با دست راست زنبورک را محکم در دست نگه دارید. با انگشت شست و اشاره خود حالتی شبیه c ایجاد کنید که بتوانید با آن فرام یا بدنه (frame) ساز را بگیرید. قسمت گرد زنبورک را با قسمت c مانند دست خود بگیرید.
با انگشت شست و اشاره فرام را بگیرید. مطمئن شوید که گیره (ضامن) (trigger) به سمت صورتتان نیست. گیره یا ضامن قسمتی است که از دهانگیر (reed) در قسمت وسط ساز، بیرون زده است. اگر گردی ساز از گردیای که با انگشت شست و اشاره ایجاد کردهاید بیشتر است، از هر سه انگشت میانی و اشاره و شست برای گرفتن بدنه ساز استفاده کنید.
جایگان آن را در دهان خود تنظیم کنید. دهان خود را اندکی باز کنید و بازوهای (arms) زنبورک را به دندانهای خود بچسبانید. دوباره سعی کنید ساز را طوری قرار دهید که گیره دهانگیر رو به شما نباشد و برای این کار باید لبه شیبدار ساز را محکم به دندانها بچسبانید. دندانهایتان را بالای لبه شیبدار قرار ندهید. زنبورک را به دندانهایتان بچسبانید. بهخاطر دندانهایتان لازم است که از فشار زیادی استفاده کنید. اگر زنبورک را در حالت مناسبی قرار ندهید ممکن است دندانهایتان آسیب ببینند یا بشکنند.
لبهایتان را کمی از هم باز کنید تا حدی که راه برای خروج صدا فراهم شود. برای اینکه صدای خوبی از زنبورک دربیاید باید با دندانهایتان تماس پیدا کند. دهانه آن باید شفاف باشد تا دهانگیر صدا تولید کند. لبهایتان را آرام باز کنید و کمی جمع کنید. راه را برای تولید صدا از طریق دهانگیر باز کنید.
در تاریخ همواره بین ساز زنبورک و جهانهای جادویی و اسرارآمیز ارتباطی تنگاتنگ وجود داشته است. نواختن این ساز در یک دوره در برخی کشورها از جمله روسیه ممنوع بوده است، زیرا به طور مستقیم با آیین شمنیسم مرتبط بود. در این آیین اعتقاد داشتند که با نواختن زنبورک میتوان به جهان ارواح رفت. بهطور کلی در گذشته، به منظورهای مختلفی از این ساز استفاده میشد، اما امروزه آن را یک ساز ملودیک میدانیم که بیشتر کاربردی فولکلور دارد.
بسیاری از افراد نام ساز زنبورک را هم نشنیدهانده و پژوهشگران حوزه موسیقی معتقند این ساز بهطرز غیرمنصفانهای به فراموشی سپرده شده است. امروزه در مطالعات دانشگاهی موسیقی در دنیا، دورههای درسی و مسترکلاسهای زیادی بهمنظور شناخت بیشتر ساز زنبورک و انجام پژوهش درباره آن برگزار میشود.
زنبورک یکی از کهنترین سازهای موسیقی جهان است.زنبورک سازی فلزی یا چوبی است با بدنهای نعل شکل و زبانهای که یک سر آن به وسط انحنای ساز وصل میشود. زنبورک در بسیاری از فرهنگهای گوناگون حضور دارد و دست کم 40 نام گوناگون در زبانهای مختلف برای آن وجود دارد.
