عفو به چه معناست؟
چهره بشاش زندانیان از شنیدن خبر عفو از صحنه های خاص زندان است؛ صحنه ای که با تزریق «امید» و یادآوری «رأفت اسلامی» به زندانیان، آنان را تشویق می کند تا در راه اصلاح خود گام بردارند. این رویکرد، تدبیری مثبت و تاثیرگذار است که به همت مقام عالی قضایی کشور و با موافقت مقام معظم رهبری سبب می شود هم از جمعیت زندانیان کشور کاسته شود و هم زندانیان برای بازگشت به جامعه تشویق شوند. گذشت کردن، بخشودن و نادیده گرفتن خطای یک شخص از سوی شخص دیگر، بخشی مهم از دامنه مفهومی واژه عفو را در کتاب های لغت تشکیل می دهد. در تعریفی کلی «عفو» گذشتی است که بنا بر مصالح فردی و اجتماعی از ناحیه زمامداری کشور متوجه مجرمان یا محکومان می شود. در اصطلاح حقوق کیفری، عفو به معنی اقدامی است که با تصویب نهادهای حکومتی، اعم از نهاد رهبری و مجلس قانونگذاری، با هدف موقوف ماندن تعقیب متهمان یا بخشودگی تمامی یا قسمتی از مجازات محکومان صورت می گیرد. تعریف نخست، از آن رو که عفو را فقط متوجه مجرمان یا محکومان دانسته است، از دقت کافی برخوردار نیست، زیرا این تعریف تفاوتی بین مجرمان و محکومان قائل نیست و دربرگیرنده «عفو عمومی» نمی شود. (عفو عمومی عفوی است که شامل متهمان و حتی اشخاص تعقیب نشده می شود.) کاستی تعریف اول با شدتی کمتر در تعریف دوم نیز وجود دارد، زیرا این تعریف دربرگیرنده اشخاض تعقیب نشده نیست. علاوه بر این، بین «هدف» عفو و «نتیجه» آن خلط شده است. بدین ترتیب، تعریفی فراگیرتر و دقیق تر مفهوم «عفو» چنین است: تدبیری که در موارد تحقق اهداف کیفری یا پیشگیری از وقوع جرایم مهم تر یا بسترسازی اصلاحات سیاسی درباره مرتکبان تعقیب شده یا نشده برخی رفتارهای مجرمانه از سوی اشخاص صالح حکومتی، تصویب شده و حسب مورد آثاری دارد.
چند نوع بخشودگی وجود دارد؟
-
عفو عام (عمومی)
-
عفو خاص (خصوصی)
-
عفو مناسبتی
عفو مناسبتی:
بر اساس ماده 23 آیین نامه کمیسیون عفو و تخفیف مجازات محکومین، عفو محکومان در مناسبت های زیر پیشنهاد می شود که شامل ولادت حضرت رسول اکرم «ص» 12 تا 17 ربیع الاول؛ مبعث حضرت رسول اکرم «ص» 27 رجب؛ ولادت حضرت امیرالمؤمنین «ع» 13رجب؛ ولادت حضرت فاطمه زهرا «س» ویژه عفو محکومین نسوان 20 جمادی الثانی؛ ولادت حضرت امام حسین «ع» 3 شعبان؛ ولادت حضرت قائم «عج» 15 شعبان؛ عید سعید فطر، اول شوال؛ عید سعید قربان، 10 ذی حجه؛ عید سعید غدیر، 18 ذی حجه؛ سالروز پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی، 22 بهمن؛ عید نوروز، اول فروردین؛ سالروز جمهوری اسلامی، 12 فروردین؛ سالروز حماسه فتح خرمشهر ویژه عفو محکومین نیرو های مسلح، 3 خرداد و سایر مناسبت هایی است که مقام معظم رهبری با آنها موافقت کنند.
عفو عمومی:
عفو عمومی به موجب قانون مقرر می شود. قانونگذار همان طور که می تواند رفتاری را جرم بداند و برای آن تعیین مجازات کند، پس از وقوع جرم نیز می تواند بنا به مصالح عمومی، مرتکبان برخی جرایم را مورد بخشش قرار دهد و از تقصیر آنان درگذرد. عفو عمومی نیازمند تصویب قانون است. عفو عمومی فقط در شرایط خاصی مانند وقوع انقلاب یا ناآرامی های اجتماعی با هدف کاهش التهابات اجتماعی و برگرداندن آرامش به جامعه یا بسترسازی برای آشتی ملی یا اعطای فرصت مجدد به متخلفین در خصوص برخی جرایم یا گروهی از مجرمین که تحت شرایط خاص مرتکب جرم شده اند، اعطا می شود. عفو عمومی یکی از موارد سقوط مجازات به طور عمومی است و اختصاص به مجرم معینی ندارد و معمولاً در مواردی که عده زیادی در جرایم خاصی شرکت کرده باشند، مورد تصویب قوه قانونگذاری قرار می گیرد. این نوع از عفو تمام مرتکبان را خواه تعقیب شده باشند یا خیر، در بر می گیرد و نسبت به تمام محکومان قطعی و غیرقطعی مؤثر است.
کاربرد عفو عمومی در چه جرائمی میباشد؟
عفو عمومی معمولاً برای جرائمی است که در مواقع انقلابات سیاسی و بحرانهای شدید اجتماعی وقوع می یابد و عده زیادی از افراد جامعه به خاطر مقاصد مشترک سیاسی اجتماعی در آن شرکت می کنند. حق عفو عمومی متعلق به جامعه است. لذا جامعه می تواند بنا به مصالح و مقتضیات از تعقیب مجرمان و حتی از اجرای مجازات مقرر درباره آنان صرف نظر بکند. مثلاً لایحه قانونی رفع آثار محکومیتهای سیاسی به شماره ۴۰۸ – ۸/ ۱/ ۱۳۵۸ است که مقرر می دارد محکومیت کلیه کسانی به عنوان اتهام اقدام علیه امنیت کشور و اهانت به مقام سلطنت و ضدیت با سلطنت مشروطه و اتهامات سیاسی دیگر تا تاریخ ۱۶/ ۱۱/ ۵۷ به حکم قطعی شده اند کان لم یکن تلقی می گردد و کلیه آثار تبعی محکومیتهای مزبور موقوف الاجرا خواهد بود. عفو عمومی به حکم قانون، دادرسی و یا اجرای حکم، موقوف و آثار تبعی و تکمیلی حکم قطعی زایل شده و آثار محکومیت جزائی منتفی می شود. مطابق بند ۳ ماده ۸ قانون آئین دادرسی کیفری عفو عمومی از موارد سقوط دعوی عمومی به شمار می آید.
آثار عفو عمومی:
عفو عمومی تعقیب و دادرسی را در هر مرحله ای که باشد، موقوف می کند و اگر بعد از صدور حکم محکومیت مقرر شود، اجرای مجازات فوراً متوقف می شود. بنابراین چنانچه دعوای عمومی هنوز تعقیب نشده باشد، پس از آن دیگر تعقیب نخواهد شد و اگر تعقیب شروع شده و منتهی به صدور حکم نشده باشد، رسیدگی به دعوا موقوف می شود. همچنین اگر قسمتی از مجازات اجرا شده باشد، از اجرای باقی مانده آن خودداری می شود و محکوم علیه فوراً آزاد می شود. در صورتی که عفو عمومی پس از صدور حکم محکومیت مقرر شود، آثار تبعی محکومیت نیز زائل می شود. البته ممکن است در قانون عفو، خلاف آن مقرر شود و برخی آثار محکومیت به تشخیص قانونگذار پابرجا بماند. شخص مورد عفو نمی تواند عفو را قبول نکند و تقاضای تعقیب و رسیدگی به اتهام خود را از مرجع قضایی بخواهد. عفو عمومی علاوه بر مجرمین اصلی، شرکا و معاونین جرم را نیز شامل می شود. چرا که عفو اصولاً صرف نظر از شخصیت مجرمین اعطا می شود مگر این که عفو صرفاً به طبقه یا فرد خاصی اختصاص یافته باشد که در این صورت شرکا و معاونین جرم، قابل تعقیب و مجازات خواهند بود.
عفو خصوصی:
عفو خصوصی از سوی بالاترین مقام رسمی کشور یعنی مقام معظم رهبری به گروهی از محکومان اعطا می شود و بر خلاف عفو عمومی احتیاج به تصویب قانون ندارد. عفو خصوصی مختص مرحله بعد از صدور حکم قطعی است و تا پیش از قطعیت حکم محکومیت قابل اعمال نیست. عفو خصوصی صرفاً ناظر به محکومانی است که نام آنها در عفونامه قید شده یا از شرایط مندرج در عفونامه برخوردارند. عفو خصوصی موجب از بین رفتن سوءپیشینه کیفری مجرمان نمی شود و صرفاً مانع اجرای تمام یا قسمتی از مجازات مجرم می شود. عفو خصوصی پس از طرح و بررسی در کمیسیون عفو و بخشودگی، از سوی رییس قوه قضاییه به رهبری پیشنهاد و پس از موافقت ایشان اعمال می شود. نوع دیگری از عفو خصوصی نیز در مواد 114، 219 و 278 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 مقرر شده است که ناظر به توبه مجرم در جرایم موجب حد (به استثنای قذف و محاربه) است.
شرایط استفاده از عفو خصوصی:
- نداشتن شاکی خصوصی یا جلب رضایت وی یا جبران ضرر و زیان مدعی خصوصی و زیان دیده. (معاونت در جرایم به استثنای قتل عمد، نیاز به جلب رضایت شاکی خصوصی نداشته و مانع اعمال عفو نیست)
- تحمل کردن قسمتی از محکومیت، به میزان مندرج در آیین نامه کمیسیون عفو و تخفیف مجازات محکومین.
قلمرو عفو خصوصی چیست؟
عفو خصوصی شامل مجازاتهای تعزیری و بازدارنده می گردد. مجازاتهای قصاص و دیه به دلیل آنکه از حقوق الناس تلقی می شود از شمول عفو به طور کلی مستثنی است مجازاتهای حدود فقط در موارد خاص (مواد ۷۲، ۱۲۶ . ۱۸۲ ق. م. ا) و به شرط توبه، پس از آنکه جرم با اقرار متهم به اثبات رسید ممکن است شمول عفو قرار گیرد. چون عفو خصوصی ناظر بر احکام قطعی است لذا احکام غیابی قابل واخواهی یا احکام قابل تجدید نظر نمی تواند شمول عفو خصوصی قرار گیرد. با این همه برخورداری از عفو خصوصی تابع شروطی است که جرر آئین نامه کمسیون عفو و بخشودگی مصوب ۱۶/ ۱۲/ ۷۱ ذکر شده است، طبق ماده ۲ آئین نامه ۲۷۱ عفو بخشودگی اعطای عفو منوط به درخواست محکوم علیه و یا خانواده او یا قاضی برای حکم یا رئیس زندان محل گذران حکم است. در خواستهای مذکور باید ابتدا در هیئتهای مراکز استان و شهرستان مرکب از رئیس دادگستری قاضی تحقیق زندان و رئیس زندان بررسی بشود و پس از اخذ نظریات اداره اطلاعات ستاد مبارزه با مواد مخدر و….گزارش کاملی از وضع محکومان عفو ارسال می شود. پس از بررسی هایی در کمسیون عفو رئیس کمسیون عفو فهرست اسامی محکومان مستحق عفو را تقدیم رئیس قوه قضائیه کرده و رئیس قوه قضائیه حداقل ۱۵ روز قبل از یکی از مناسبتهای عفو به مقام ربوی پیشنهاد می کند.
چه تفاوت هایی بین عفو عمومی با عفو خصوصی میباشد؟
- عفو عمومی به موجب قانون مقرر می شود. شرایط استفاده از عفو قانون تعین می کند در حالی که عفو خصوصی از اختیارات مقام رهبری می باشد.
- عفو عمومی می تواند در کلیه مراحل دادرسیهای کیفری، تعقیب متهم و یا اجرای مجازات را موقوف نماید در صورتیکه عفو خاص تنها برای محکومیتهای قطعی قابل الاجراء می باشد.
- عفو عمومی جنبه آمرانه دارد. متهم یا محکوم علیه حق ندارد از قبول آن امتناع ورزد. در حالی که در عفو خصوصی، متهم یا محکوم علیه در قبول یا ردّ آن مخیر می باشد.
- عفو عمومی کلیه آثار محکومیت را از بین می برد در صورتیکه عفو خصوصی تأثیر در آثار تبعی و تکمیلی محکومیت ندارد مگر اینکه در شرایطی خود آن آثار نیز مشمول عفو قرار گیرد.
- عفو عمومی یکی از اسباب سقوط دعوی عمومی به شمار می آید و جنبه نوعی دارد بر خلاف عفو خاص که از جمله اسباب معافیت از مجازات است و جنبه شخصی دارد.
نکته: اینکه متهم یا محکوم علیه در هر مرحله چه پیش از محکومیت چه پس از صدور حکم به مجازات وی هر چند از عفو عمومی یا خصوصی برخوردار شده است وتعقیب یا مجازات وی متوقف می گردد اما هیچ تأثیری در حق مدعیان خصوصی ندارد.
عفو چه شرایط و ضوابطی دارد؟
الف) محکومان به حبس که در زندان بسر می برند:
- باقیمانده محکومیت محکومان به حبس تا یک سال.
- دو سوم محکومیت محکومان به حبس بیش از یک سال تا پنج سال.
- یک دوم محکومیت محکومان به حبس بیش از پنج سال تا پانزده سال.
- یک دوم محکومیت محکومان به حبس بیش از پانزده سال تا بیست سال در صورتی که حداقل یک سال تحمل حبس نموده باشند.
- یک دوم محکومیت محکومان به حبس به بیش از بیست سال در صورتی که حداقل پنج سال تحمل حبس نموده باشند.
- باقیمانده محکومیت محکومان به حبس ابد در صورتی که حداقل پانزده سال تحمل حبس نموده باشند.
- باقیمانده محکومیت حبس کلیه محکومان جرائم غیرعمدی، به استثناء موارد مذکور در مواد ۷۱۸ و ۷۱۹ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات و مجازات های بازدارنده مصوب ۱۳۷۵/۳/۲).
- باقیمانده محکومیت حبس تا ده سال زنانی که به حکم قانون سرپرستی یا حضانت فرزندانشان را عهده دار می باشند.
- باقیمانده محکومیت حبس محکومان بیمار صعب العلاج یا مبتلایان به بیماری های غیرقابل علاج که مراتب بیماری آنان تا تاریخ ۹۴/۴/۳۱ مورد تأیید کمیسیون پزشکی قانونی قرار گرفته باشد و مطابق نظریه کمیسیون مذکور قادر به تحمل حبس نباشند. بدیهی است اقدامات دادگاه در جهت اجرای ماده ۲۹۱ قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری مانع اعمال این عفو نیست.
- باقیمانده محکومیت تا یک سال نگهداری در کانون اصلاح و تربیت و چهار پنجم محکومیت بیش از یک سال نگهداری در کانون اصلاح و تربیت محکومان زیر ۱۸ سال تمام (در زمان ارتکاب جرم) به استناد اسناد سجلی و در مورد اتباع بیگانه فاقد اسناد معتبر به تأیید پزشکی قانونی.
- باقیمانده محکومیت حبس محکومان ذکور بالای ۶۵ سال تمام و اناث بالای ۵۵ سال تمام به استناد اسناد سجلی و در مورد اتباع بیگانه فاقد اسناد معتبر به تأیید پزشکی قانونی به شرط آنکه در محکومیت به حبس بیش از یک سال، حداقل یک پنجم و در محکومیت به حبس ابد، حداقل پنج سال تحمل کیفر نموده باشند.
تبصره: مشمولان بندهای ۸، ۹، ۱۰ و ۱۱ چنانچه علاوه بر محکومیت به حبس دارای محکومیت جزای نقدی هم باشند، محکومیت جزای نقدی آنان نیز مشمول عفو قرار می گیرد.
ب) محکومان به جزای نقدی که به لحاظ عجز از پرداخت جزای نقدی در زندان بسر می برند:
- باقیمانده محکومیت جزای نقدی تا پانصد میلیون ریال.
- چهار پنجم محکومیت جزای نقدی از پانصد میلیون و یک ریال تا یک میلیارد ریال.
ج) شرایط استفاده از عفو:
- نداشتن بیش از دو فقره سابقه محکومیت مؤثر کیفری.
- عدم ارتکاب جرم عمدی جدید مستوجب مجازات درجه یک تا پنج موضوع ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲/۲/۱ در ایام تحمل حبس یا در زمان مرخصی اعطایی.
- نداشتن شاکی خصوصی و یا جلب رضایت وی و یا جبران ضرر و زیان مدعی خصوصی و زیان دیده (اعم از اشخاص حقیقی و حقوقی) تا تاریخ ۱۳۹۴/۴/۳۱.
- عدم استفاده از عفو در محکومیت های قبلی و فعلی.
تبصره: معاونت در جرائم به استثناء قتل عمد نیاز به جلب رضایت شاکی خصوصی نداشته و مانع اعمال عفو نمی باشد.
د) مرتکبین جرائم ذیل از شمول این عفو مستثنی می باشند:
- سرقت مسلحانه یا مقرون به آزار یا سارقینی که میزان محکومیت حبس آنان بیش از پنج سال باشد.
- قاچاق مسلحانه و یا عمده مواد مخدر (منظور از قاچاق عمده، جرائم بندهای ۶ ماده ۵ و ۶ ماده ۸ قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر و الحاق موادی به آن می باشد).
- قاچاق اسلحه و مهمات.
- اقدام علیه امنیت داخلی و خارجی.
- آدم ربائی.
- اسیدپاشی.
- تجاوز به عنف.
- دایر کردن مرکز فساد و فحشاء.
- اختلاس، ارتشاء و کلاهبرداری و تحصیل مال نامشروع.
- جعل اسکناس و ضرب سکه تقلبی.
- پولشویی.
- اخلال در نظام اقتصادی.
- جرائم مربوط به مشروبات الکلی.
تبصره: معاونین جرائم موضوع بندهای ۱، ۲، ۳، ۶ و ۱۲ این قسمت نیز از شمول عفو مستثنی می باشند.
عفوی که قوه مقننه و یا شورای انقلاب اسلامی تصویب و اعطا کرده، عفو عمومی محسوب و عفوی که امام خمینی یا مقام معظم رهبری اعطا کنند، عفو خصوصی است و در عفو خصوصی آثار تبعی جرم زائل نمی شود، مگر اینکه در دستورالعمل عفو خصوصی تصریح شده باشد.
