شیخ عباس قمی معروف به محدث قمی (۱۲۹۴–۱۳۵۹ ه.ق برابر ۱۲۵۴–۱۳۱۹) است، از محدثان شیعی پرکار قرن چهاردهم هجری و گردآور کتاب مفاتیح الجنان است. معروف ترین کتاب وی مفاتیح الجنان، منتخبی از دعاها و اعمال است که در کتاب های مختلف حدیث، از پیامبر اسلام و امامان شیعه نقل شده و قمی آن ها را به صورت موضوعی دسته بندی کرده است.
زندگی نامه شیخ عباس قمی
شیخ عباس قمی در سال ۱۲۹۴ قمری (۱۲۵۴ خورشیدی) در قم متولد شد. در بیست و دو سالگی به نجف رفت و شش سال آنجا ماند. پس از آن دوباره به ایران برگشت و تا آخر عمر، یعنی تا شصت و پنج سالگی در قم درس خواند و درس داد. (البته مدفن وی در نجف عراق در کنار حرم علی بن ابی طالب است) پدرش محمدرضا، آگاه به احکام دین اسلام بود چنان که مردم برای آگاهی از فروع فقهی و وظایف مذهبی خویش به وی رجوع می کردند.
تحصیلات شیخ عباس قمی
عباس قمی پس از فراگیری بخشی از علوم دینی مقدمات و سطح در نزد علمای عصر خویش، در حوزه علمیه قم سرانجام در سال ۱۳۱۶ ه.ق برای تکمیل تحصیلات در سطوح عالی فقه و اصول به حوزه علمیه نجف رهسپار شد و چون در علوم نقلی به ویژه حدیث استعداد داشت از فقیه و محدث آن عصر حسین بن محمدتقی طبرسی معروف به محدث نوری بیشتر کسب فیض کرد. وی در سال ۱۳۱۸ ه.ق به زیارت خانه خدا رهسپار گردید و سپس به سوی قم مراجعت کرد، اما پس از دیدار با والدین و خویشان دوباره به نجف مراجعت و به مجلس محدث نوری وارد شد. محدث نوری در سال ۱۳۲۰ ه.ق درگذشت. محدث قمی نیز پس از درگذشت استادش، حدود ۲ سال در شهر نجف ماندگار شد.
تدريس شیخ عباس قمی در حوزه علميه قم
در سال ۱۳۴۰ ه .ق (۱۳۰۰ ه .ش) يعني يك سال پس از تصرف تهران توسط رضاخان پهلوي، مرحوم شيخ عباس قمي به دعوت آيه الله شيخ عبدالكريم حايري يزدي – كه به خواهش علماي عصر خويش براي تجديد مركزيت حوزه علميه قم، در اين شهر ماندگار شده بود – براي تدريس به حوزه علميه كهن قم فراخوانده شد و در همين ايام يعني سال ۱۳۴۴ ه .ق، مهمترين كتاب حديثي ايشان يعني سفينه البحار و مدينه الحكم و الاثار – كه فهرست موضوعي تفصيلي براي احاديث كتاب عظيم و بيش از صد جلدي بحار الانوار تاليف علامه مجلسي است – پس از سالها تلاش شبانه روزي مولف در دسترس علاقمندان قرار گرفت و به اين ترتيب مي توان گفت او به كتاب عظيم بحار الانوار حيات مجدد بخشيد و مبلغان را در دفاع از اسلام به سلاحي كاري مجهز نمود. شيخ عباس قمي در اين كتاب علاوه بر فهرست احاديث و آيات قرآن، گاه به بيان مطالب مهم و تحقيقات ژرفي نيز اهتمام ورزيده و علاوه بر اين شرح حال مختصري از مشاهير و بزرگان علماي شيعه و سني و حتي برخي از شعرا و اديبان را نيز ضميمه كرده است. اما البته مزيت اساسي اين كتاب آن است كه مولف، همه آداب ظاهري و باطني نقل حديث را از قبيل پاكيزيگي ظاهر و باطن و خلوص نيت و پرهيز از اغراض مادي رعايت نموده است. او زندگي اش را وقف اسلام كرد؛ تا آن جا كه روزانه افزون از 17 ساعت مطالعه مي كرد و مي نوشت وي حماسه اي در عرصه ي احياي انديشة شيعي آفريد. وي با رجوع به منابع و مأخذ معتبر اسلامي كه در صلاحيت و توانمندي علمي و عملي او بود، به تدوين تاريخ اسلام با نام «منتهي الآمال» همت گماشت كه يك دوره تاريخ تحليلي و مستند است. ديگر كتاب ارزنده وي «پيرامون نهضت امام حسين (ع) و وقايع كربلا» نام دارد.
ويژگي هاي شيخ عباس قمی
شايد بتوان سه مشخصه براي شيخ عباس قمي بر شمرد:
- عارف و اهل معرفت؛
- زاهد و بدور از مقام، شهرت و ثروت؛
- عالم و عامل، محقق و پژوهشگر و در نهايت مترجم و مؤلف
شاگردان شیخ عباس قمی
افراد از جمله شاگردانی هستند که از وی اجازه روایی گرفتند:
- سید عبدالاعلی سبزواری
- روح الله خمینی
- سید محمدهادی میلانی
- سید شهاب الدین مرعشی نجفی
- سید مرتضی مرعشی نجفی
- سید میر میلاد پیروزمند
- سید موسی جعفرنژاد
آثار شیخ عباس قمی
از محدث قمی کتابهای بسیاری - که در مجموع به ۶۳ جلد می رسد - در رشته های رجال، اخلاق، فقه، کلام، لغت، ادعیه و تاریخ و به ویژه حدیث باقی مانده است که برخی از آن ها عبارتند از:
- مفاتیح الجنان، مجموعه ای از ادعیهٔ منتخب چهارده معصوم. (مشهورترین کتاب وی نیز می باشد)، با ترجمه حسین انصاریان به زبان فارسی.
- منازل الآخرة، دربارهٔ روایات و حکایت های مرگ و جهان پس از مرگ نگاشته شده است.
- منتهی الآمال، دربارهٔ تاریخ چهارده معصوم نگاشته شده است.
- سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، فهرستی ارزشمند و گرانبها از کتاب بحارالانوار و تدوین موضوعی و تلخیص آن
- نفس المهموم، دربارهٔ وقایع کربلا
- مقامات العلیه، خلاصه کتاب معراج السعاده (اثر ملا احمد نراقی)
- الانوار البهیه، دربارهٔ تاریخ چهارده معصوم نگاشته شده است.
- تتمهة المنتهی، در تاریخ خلفای راشدین، اموی و برخی از خلفای عباس
- تحفةالاحباب، در علم رجال.
- شرح الوجیزه، درعلم حدیث.
- الکنی و الاقاب، که زندگینامه بسیاری از علمای شیعه و سنی و برخی شاعران، ادیبان، عارفان و امیران است.
- ترجمه مصباح المتهجد، مجموعه ای از ادعیهٔ منتخب چهارده معصوم.
- سبیل الرشاد، در عقاید شیعه به ویژه مبدأ و معاد.
- ذخیرة الابرار، که تلخیص کتاب انیس التجار، تألیف مولی مهدی نراقی و در موضوع فقه است.
- فوائد الرضویه
- کلمات لطیفه، (در علم اخلاق)
- الدر النظیم فی لغات القرآن العظیم
- کحل البصر فی سیره سید البشر
- فیض العلام فی وقایع الشهور و الایام (دربارهٔ وقایع ماه ها و روزها)
- بیت الاحزان فی مصائب سیدة النّسوان با ترجمه فارسی غم خانه فاطمه الزهرا، سید محمد رضا حسن زاده طباطبایی
وفات شيخ عباس قمي
شيخ عباس قمي غروب روز 22 ذي الحجه سال 1359 ه. ق، حالش منقلب گرديد و پي در پي نام ائمه اطهار عليهالسلام را بر زبان جاري ميساخت. آن شب به علت كسالت فراوان نمازهايش را نشسته خواند و نيمه شب دعوت حق را لبيك گفت و در سن شصت و پنج سالگي به لقاءاللّه پيوست. مرحوم آيتاللّه سيدابوالحسن اصفهاني بر جنازه مطهرش نماز خواند و بعد از تشييعي باشكوه، توسط بزرگان و مراجع و عموم مردم، در صحن مطهر حضرت اميرالمؤمنين عليهالسلام ، كنار مرقد استادش محدث نوري، به خاك سپرده شد.
زندگینامه حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی از علمای معاصر عرفان اسلامی
