هنر زیبای تذهیب و تشعیر را بشناسیم

تذهیب

هنر تذهیب کاری و کتاب آرایی یکی از عظیم ترین و ظریف ترین هنرهای مسلمانان است که بر مبنای ارتباط روحی و معنوی با خداوند متعال برای اولین بار در آرایش کلام الله مجید به کار گرفته شد و هنرمندان ایرانی چنان با عشق و علاقه به این کار مبادرت ورزیدند که آن را عبادت می دانستند. آثار به جای مانده نه تنها هر بیننده ای را متحیر می کند بلکه عمق ارادت و ایمان قلبی مذهب کاران ایرانی را به نمایش می گذارد.

پیشینه تذهیب

هنر کتاب آرائی متعلق به دوران قبل از اسلام بوده است که می توان از کتاب ارژنگ یا ارتنگ مانی پیامبر نام برد و پیشینه تذهیب به دوران قبل از اسلام یعنی دوران ساسانی می رسد. در قرون اولیه اسلامی ، مکروه بودن نقاشی و بی رغبتی نسبت به نقاشی باعث آن شد که هنرمندان و هنر دوستان به سمت تذهیب روی بیاورند و سپس هنر تذهیب در اختیار حکومتهای اسلامی قرار گرفت که جهت آذین قرآن و به ترتیب استفاده جهت فرامین حاکمان و عقد نامه اشراف و کتب هنری و تاریخی بکار رفت.

قرآن سده های 3 هجری قمری که از قدیمی ترین قرآن های تزئین شده اولیه اسلام می باشد بوسیله مذهبان مشهوری مانند ابن سقطی و استاد محمد آراسته گردید. در قرن 4 تذهیب در قرآن های با خط کوفی و همچنین خطوط دیگری همچون نسخ و ثلث که تحریر گشته بود در شماره صفحات و سر سوره ها و فهرست سوره ها و عدد آیات انجام می گردید.

یکی از زیباترین قرآنهای موجود در موزه آستان قدس رضوی که مربوط به قرون 5 و 6 می باشد به امضاء عثمان بن حسین بن ابوسهل وراق غزنوی می باشد.

در قرون 7 و 8 تذهیب تحول چشمگیری نمود. در زمان ایلخانیان به نهایت کمال ترقی خود در این دوران رسید و در دوره مغول استفاده از لاجورد و رنگهای سبز و قرمز را می توان مشاهده نمود.

تذهیب در دوره تیموری دوره اعتلای خود را طی نمود و از آنجایی که سلاطین تیموری همچون بای سنقر میرزا پسر شاهرخ مشوق هنر کتاب نویسی و کتاب آرائی بودند و از سراسر امپراتوری خود هنرمندان زیادی را در دارالعلم ، دربار و کتابخانه هرات جمع نمودند. هنرمندان همجون سید احمد نقاش ، خواجه علی مصور ، ملاّ علی مذهب ، غیاث الدین مذهب و محبعلی تبریزی از جمله آن هنرمندان می باشند. دوره پیشرفت تذهیب تا دوره صفویه ادامه پیدا نمود، یکی از ویژگی های تذهیب در این دوره استفاده از تعداد تقارن بالاتر در اشکال بوده. رنگهای استفاده شده در این دوره طلا ، لاجورد ، شنجرف ، سبز ، زرد و مشکی می باشد. از هنرمندان این دوره می توان از عبدالوهاب شیرازی ، محمود اصفهانی ، مظفر علی تبریزی و محمود مذهب نام برد.

مکتبهای تذهیب

تذهیب، همچون نقاشی، دارای مکتبها و دوره های خاصی است؛ چنانکه می توان از مکاتب سلجوقی، بخارا، تیموری، صفوی و قاجار و شعب مختلف هر مکتب سخن گفت. برای مثال، در مکتب تیموری ، شعبه های شیراز، تبریز، خراسان و … را می توان تمیز داد و در واقع، تفاوت در رنگها، روش قرار گرفتن نقشها در یک صفحه تذهیب و تنظیم نقشها در مکتبهای مختلف، عامل این تفاوت است. برای نمونه، تذهیب در مکتب بخارا به آسانی از تذهیب در دیگر مکتبها بازشناخته می شود. چون، در مکتب بخارا از رنگهای زنگار، شنگرف، سورنج و سیاه استفاده می شده است؛ در صورتی که در مکتبهای دیگر، رنگها به این ترتیب کاربرد نداشته است.
می توان گفت تذهیبهای دوره های مختلف، بیان کننده حالات و روحیات آن دوره ها هستند: تذهیب سده چهارم ه.ق ساده و بی پیرایه، سده های پنجم و ششم ه.ق متین و منسجم، سده هشتم ه.ق پرشکوه ونیرومند و سده های نهم و دهم ه.ق ظریف و تجملی هستند.
بررسی آثار تذهیب شده دردوره های گذشته، بر تاثیر فراوان هنر تذهیب ایران در دیگر کشورها – هند، ترکیه عثمانی و کشورهای عربی- حکایت دارد. هنرمندانی که در اوایل دوره ی صفوی از ایران به هند مهاجرت کردند، بنیانگذار مکتب نقاشی ایران و هند شدند و آثاری بزرگ از خود بر جا گذاردند. آثار به جا مانده از مکتب مغولی هند که در نوع خود بی مانند است ، بر این واقعیت حکایت دارد که این مکتب تداوم مکتب نقاشی ایران و هند است.
در ترکیه عثمانی،هنرمندان مذهّب زیاد جلوه نکردند و اگر این هنر در آن سرزمین رشدی کرد، به خاطر هنرمندان ایرانیی بود که با مهاجرت به ترکیه عثمانی، بنیانگذار مکتب هنری در آن دیار شدند. در کشورهای عربی نیز، به سبب بازگشت هنرمندان ایرانی از آن کشورها، هنر تذهیب اوجی نیافت.
در واقع، هنر تذهیب ایران در دنیا یگانه است. در اروپا، به نوعی از آذین و آرایش، تذهیب می گویند و تذهیب ایرانی را با آن مقایسه می کنند؛ اما تذهیب اروپایی با تذهیب به شیوه ایرانی، به طور کلی، فرق دارد. آذینهای تذهیب اروپایی از ساقه ی درختی مانند مو و برگهای رنگین تشکیل شده است و در کنار آنها، گاهی پرندگان، حیوانها، صورتهای مختلف انسان و مناظر طبیعی را می توان دید.

تشعیر

تشعیر، نقوشی از یک یا دو رنگ است که در حاشیه و سرفصل های برخی کتاب هاو در و دیوار و پرده ها و فضاهای موجود در مجلس سازی ها و پرده های نقاشی ایرانی کشیده می شود و در جلدسازی و قلمدان سازی و قلم زنی بر روی فلز و نیز خطاطی دیده شده است . تشعیر از شَعْر (مو) گرفته شده است و به نقوش بسیار ریز از گیاه و پرنده و درخت اطلاق می شود. در واقع تشعیر نوعی تزئین نسخ خطی است که در حاشیه نسخ یا مرقعات، معمولا با یک یا دو و حتی با سه رنگ طلا انجام می گیرد. از آنجا که طراحی تشعیر که در اصل طراحی حیوانات و منظره و اقسام آن است، اغلب با طلا و به وسیله قلم موهای بسیار ظریف انجام می گرفته است، ظرافت خطوط را به مو تشبیه کرده اند. تشعیر به همراه تذهیب، برای تزئین حواشی بزرگتر در کتاب های خطی، شاید تحت تأثیر نقاشی چینی، از دوران تیموریان در ایران مرسوم شد. طرح ها و نگاره های غالب در ساختن تشعیر، بیشتر صخره سنگ ها،حرکات ابر و باد، درختان متنوع،حیوانات خیالی و افسانه ای مانند سیمرغ واژدها، حیوانات وحشی در حال جست و خیز، پرندگان و حیوانات کوچک با قلم اندازی های استادان و استفاده بی دریغ از طلای ناب است. نامگذاری انواع تشعیر بیشتر بر اساس روش ها و فنون و جایگاه ارائه آن است.

تشعیر دو قسمت دارد : تشعیر گیاهی یا تشعیر گل و بوته ،تشعیر وحوش.

در تشعیر گیاهی، تصاویر بر بالا و پایین برگ ها و گل ها به زر یا رنگ های سفید یا آبی یا مایه اصلی و ته رنگ لاجورد یا سیاه یا گِل ماشی و امثال آن، بر حواشی کتاب ها کشیده می شود. در آرایه های تزئینی قرآن کریم و جلد آن، علاوه بر تذهیب، فقط از این نوع تشعیر استفاده می شود.

در تشعیر وحوش که بر دو نوع "نخجیری " و "گرفت و گیر" است، طرح کلی تصاویر و نقوش انواع پرندگان و جانوران زمینی و دریایی و اساطیری در ترکیب های خاص متناسب با موضوع اصلی کتاب با کمترین رنگ و به صورت نمادین پدید می آید. همچنین تصاویری از آسمان و ابرها و ستیغ کوهها و صخره ها در تشعیر دیده می شود.

تاریخچه تشعیر

تشعیر ساخت و پرداخت حاشیه قاب تصویر یا متن می باشد که در دیوان و کتب خطی ایرانی دارای سابقه ای دیرینه است. هنر تشعیرسازی یا تشعیراندازی از حدود قرن 9 هجری قمری در کتب خطی دیده می شود. اما، در قرن های پیش تر نیز شکل های مختلف تزیین به کار می رفته است. در باورهای مذهبی، حتی قبل از پیدایش ادیان رسمی که دارای کتابت بوده اند، معمولا نمادهای حیوانی و گاه ترکیب هایی از انسان و حیوان، وجود داشته است. به همین سبب، نقوش جانوران از هنگامی که بشر نخستین آثار هنری خود را پدید آورده است به چشم می خورد. از دوره ساسانیان، آثار هنری فراوانی از تشعیرسازی در زمینه های مختلف صنایع دستی و معماری باقی مانده است. نقش های بسیار زیبایی در بشقاب ها، ساغرها، و حتی بافته های آن دوره به چشم می خورد که اغلب دارای شکل های جانوران گوناگون است.

پس از ورود اسلام به ایران، سلسله های ایرانی پیوسته سعی در ترویج و پیشرفت فرهنگ و هنر ایرانی داشته اند. در دوران سلجوقیان، هنر رونق بسیار داشت و هنرمندان مورد توجه و احترام بودند. در این عصر، هنرهای معماری، فلزکاری، نقاشی، تذهیب، تشعیر، صحافی و سایر هنرهای مربوط به کتاب آرایی رونق تمام داشت.

در اوایل عصر تیموریان، گرایش به استفاده از نقوش طبیعی گیاهی در کتاب آرایی و تزیین برخی نسخه های خطی مشهود است و از همین دوره به بعد، رفته رفته تشعیرهایی زیبا با رنگ آمیزی های جذاب پدید آمد. شاید این تشعیرها را بتوان کامل ترین روش آرایش کتاب به شمار آورد.

تشعیر اساساً رابطه میان تذهیب و تصویر است. شیوه جدیدی در تشعیر بعدها رخ نمود که برای نخستین بار از تصویر انسان نیز در آراستن و تزیین استفاده شد. در دوره سلطان احمد جلایر به آثاری برمی خوریم که تصاویر انسان، فرشتگان، و جانوران توأماً مورد استفاده قرار گرفته است.

اندکی پیش از آغاز دوره سلطنت شاه طهماسب اول صفوی، تمام صفحه با طرح ها و نقوش طلایی آراسته و تزیین می شد. در زمان وی هنر تشعیر اندازی رواج خاصی یافت و متن یا موضوعات آن را مناظری همراه با نقوش انسان و حیوانات تشکیل می داد که اغلب با مایه رنگ های متفاوت طلایی نیز کار می شده است.

تفاوت های تذهیب و تشعیر

تفاوتی که این هنر با تشعیر دارد در این است که در تشعیر به جای استفاده از نقوش اسلیمی و هندسی، نقوش انسانی، حیوانی و گیاهی طراحی می شود و البته از آنجایی که تشعیر مشتقی از واژه مَشعر به معنای مو است لذا در فضای میانی نقوش انسانی، حیوانی و گیاهی به کار رفته در این هنر با خطوطی منحنی به باریکی یک تار مو نیز مواجهیم که با پیچش های خاص خود حاصل چرخش قلمو، اجرا می شوند. البته تشعیر بیشتر در حاشیه سازی و تزئینات آثار تصویری و نگارگری و خط نوشته هایی همچون اشعار و کلمات قصار به کار می رود و همانطور که اشاره شد در زمینه تزئین صفحات قرآنی بیشتر از تذهیب است که استفاده می شود.

حجم نمایی و عمق نمایی خطی در طراحی چیست؟(قسمت دوم)