توافقنامه احداث راه‌آهن رشت – آستارا، پس از سخنرانی رئیس‌جمهور ایران و روسیه در تاریخ 27 اردیبهشت 1402 به امضای نمایندگان دو کشور رسید. این مسیر ریلی، یکی از کلیدی‌ترین بخش‌های کریدور شمال – جنوب است. تکمیل این پروژه، مسافت 16 هزارکیلومتری حمل بار از طریق کانال سوئز را با یک مسیر 7 هزارکیلومتری جایگزین کرده و در مقایسه با مسیرهای سنتی از نظر مسافت و زمان تا 40 درصد کوتاه‌‌تر و از نظر هزینه تا 30 درصد ارزان‌‌تر است. با تکمیل خط راه‌آهن رشت – آستارا، بندر بمبئی در هند تا هلسینکی فنلاند به طول 13 هزار کیلومتر، با اتصال مستقیم ریلی و با عبور از خاک ایران به یکدیگر متصل خواهند شد.
به طور میانگین هر هفت دقیقه یک کامیون از مرز آستارا عبور می‌کند، این موضوع باعث ایجاد ترافیک سنگین و در برخی موارد اختلالات و توقف‌های طولانی در گذرگاه‌های مرزی ایران و آذربایجان و همچنین گذرگاه مرزی سمور در مرز آذربایجان و روسیه می‌شود که باعث کاهش حجم و سرعت تردد می‌شود. این مسئله بیانگر عدم کفایت راه‌های تجاری سنتی بین ایران و روسیه و سایر بازارهای تجاری ایران در حوزه قفقاز و اروپای شرقی، باتوجه‌به گسترش مناسبات تجاری و ترانزیت کالا است.
پس از شروع عملیات ویژه روسیه در اوکراین، روسیه مشمول تحریم‌های بسیاری در حوزه‌های اقتصادی، اعم از صادرات، واردات، ترانزیت کالا به اروپا و سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی گردیده است. این مسئله باعث تغییر رویکرد و نگاه رهبران روسیه از غرب، به سمت شرق و توجه به ظرفیت‌های بالقوه اقتصادی و بازار مصرفی این منطقه گشته است. حجم بالای روابط تجاری روسیه با ایران، هند و سایر کشورهای این حوزه، همچنین صرفه‌جویی زمانی و مالی در ترانزیت کالا به سایر نقاط جهان از عوامل مؤثر در تغییر رویکرد روسیه و اهتمام جهت تکمیل این کریدور بوده است. لازم به ذکر است که گردش تجاری بین روسیه و ایران در ژانویه 2022 از حجم تجارت در کل سال 2021 فراتر رفت و در مجموع به 4 میلیارد دلار رسیده که حکایت از گسترش مناسبات بین دو کشور دارد. با تکمیل راه‌آهن رشت - آستارا روسیه از مزیت‌های تجاری به شرح ذیل برخوردار خواهد شد:
1- دورزدن تحریم‌ها و محدودیت‌های غرب در حوزه ژئوپلیتیکی و جایگزین‌شدن بازار تجاری غرب با آسیا.
2- دستیابی به بازار چند میلیاردنفری کشورهای حوزه آسیا و آفریقا خصوصاً هند.
3- صرفه‌جویی در مدت‌زمان و میزان انرژی مصرفی در ترانزیت کالا به نقاط مختلف جهان.
همچنین تکمیل این راه‌آهن و تحقق کریدور شمال – جنوب، باتوجه‌به وضعیت نسبتاً مشابه ایران و روسیه در خصوص تحریم‌های بین‌المللی می‌تواند افزون بر مزایای فوق، منجر به کسب مزیتی‌هایی به شرح ذیل شود:
1- از آن جایی که معاهده تجارت آزاد بیش از 7500 نوع کالا را در برمی‌گیرد، نیاز به‌سرعت بیشتر تردد و تسهیل جابه‌جایی کالا بین ایران و اتحادیه اروپا و به‌ویژه روسیه وجود دارد.
2- گسترش مناسبات، سرمایه‌گذاری‌های علمی و فنی مشترک بین ایران و روسیه به‌منظور واردات تکنولوژی از این کشور.
3- با تکمیل راه‌آهن رشت – آستارا بستر مناسبی برای تکمیل هاب ترانزیتی کالا در منطقه غرب آسیا و خصوصاً ایران مهیا می‌شود.
در مجموع، با تکمیل کریدور شمال – جنوب، زمینه‌های بسیاری برای توسعه اقتصادی، تجاری و ترانزیت کالا برای همه کشورهایی که این مسیر از آن‌ها می‌گذرد فراهم می‌شود، همچنین بستر بسیار مناسبی برای تبدیل‌شدن ایران به هاب لجستیکی منطقه، ایفای نقشی تعیین‌کننده در ترانزیت بین‌المللی کالا و تبدیل‌شدن به محور اصلی مواصلات شرق – غرب ایجاد خواهد شد.
