آشنایی با آداب جشن مهرگان

در ایران باستان هر ماه جشنی برپا می شد. درست زمانی که نام روز و ماه یکی بود، مردم جشن برگزار می کردند. زیرا هر ماه نامی داشت و هر روز در ماه هم نامی برای خود. جشن مهرگان یکی از جشن های مهم ایران باستان است که از گذشته به یادگار مانده و همچنان در برخی از نقاط ایران جشن گرفته می شود. جشن مهرگان یک جشنواره باستانی زرتشتی و ایرانی است که در پاییز برگزار می شود. هنوز هم در ایران مهرگان جشن گرفته می شود و در تقویم فارسی در شانزدهمین روز مهر قرار می گیرد.

جشن مهرگان

جشنواره ی مهرگان به خدای زرتشتی میترا (مهر به زبان فارسی) ایران باستان اختصاص دارد. جشن مهرگان یا جشن باستانی میتراکانا یکی از بزرگ ترین جشن های ایرانیان باستان پس از نوروز است که آن را به نوعی جشن آغاز سال نو هخامنشی می دانند. در گذشته این جشن را ابتدای ماه مهر برگزار می کردند، امروزه مهرگان یا جشن مهر از 10 تا 16 مهر ماه برگزار می شود. میترا به عنوان خدای دوستی، عشق و علاقه مورد احترام است. خارج از آیین زرتشت، مهرگان به عنوان یک جشنواره سنتی برداشت پاییزه نیز شناخته می شود. این جشن در دوران پیش از اسلام ظهور کرد. در ایران معاصر یکی از معدود جشن های پیش از اسلام است که هنوز هم توسط عموم مردم جشن گرفته می شود. مهرگان 195 روز پس از نوروز جشن گرفته می شود.

مهرگان چیست؟

درباره ی مهرگان چیزهای زیادی گفته اند؛ مثلاً این که مهرگان روز پیروزی کاوه و فریدون بر ضحاک است. آن ها ضحاک را در کوه دماوند زندانی کردند، می گویند مهرگان روزی است که خداوند به جهانی که در تاریکی بود نور را آورد. می گویند در این روز مشی و مشیانه (آدم و حوا) ایجاد شدند، یا حتی می گویند مهرگان روز تولد خورشید است. به طور گسترده، متون اوستایی سال ایرانی را به دو قسمت یا فصل مساوی تقسیم می کند. فصل اول تابستان است و فصل دوم زمستان. آمدن دو فصل از طریق نوروز (اعتدال بهاری) و مهرگان (اعتدال پاییزی) جشن گرفته می شود. در این روزها کشاورزان محصول خود را برداشت می کنند و می توانند برای آن دعا کنند و آرام بگیرند. بنابراین مهرگان به عنوان جشن شکرگزاری نیز شناخته می شود. مهر در اوستایی Miora و در فارسی باستان و در سانسکریت Mitra و در پهلوی Mitr خوانده می شود که در فارسی امروزی مهر شده است. اگرچه ممکن است کمی گیج کننده باشد اما باید به خاطر داشت کلمه ی مهر هم نام خدا، هم نام یک فرشته، هم نماد خورشید و همچنین ماه هفتم تقویم ایرانی است. هنگامی که هندواروپایی ها باهم زندگی می کردند، مهر یکی از خدایان بزرگ آن ها به حساب می آمد. در زمان هخامنشیان هم بارها نام خدای مهر بر روی حجاری های سنگی ذکر شده است. ارتش هخامنشی همیشه پرچمی داشت که مهر را در حال تابش خورشید نشان می داد. مهرگان در پرسپولیس با سبکی عجیب جشن گرفته می شد. نه تنها زمان برداشت بود بلکه زمان جمع آوری مالیات هم بود. بازدیدکنندگان از مناطق مختلف امپراتوری بزرگ ایران هدایایی برای پادشاه می آوردند و جشن بزرگی پر از همهمه و شادی بر پا می شد.

فکرش را بکنید چه سروصدایی و چه بروبیایی بر پا بوده است. ساکنان نواحی مختلف ایران با اسب ها و هدایاشان وارد پایتخت می شدند و به سمت کاخ شاه می رفتند. اگر یک فرد معمولی در آن روزگار بودید، تماشای همهمه های این جشن برایتان بسیار جالب بود. شاید اگر یک فرد معمولی در آن روزهای تاریخ بودید، امروز نقش حجاری شده تان در گوشه ای از پرسپولیس حک می شد. ایرانیان باستان فکر می کردند مهر خدای عشق و دوستی، قراردادها و پیمان ها و نماینده ی نور است. بعدها مهر نیز به عنوان نمادی از خورشید در نظر گرفته شد. در آنجا دوباره مهر را خدای پهلوانی و جنگ می دانستند. سربازان ایرانی به آن اعتقاد عمیقی داشتند و آوازهایی برای مهر می خواندند. با گسترش امپراتوری هخامنشی، پرستش مهر به کشورهای دیگر هم برده شد. تعداد زیادی از امپراتورهای رومی به آیین میتراییسم روی آوردند. جولیانوس پیرو فداکار میترا شد و تصمیم گرفت برای دیدار از کشور خدای خود به ایران برود. اما در مسیرش به سمت ایران به قتل رسید. می گویند هنگامی که در حال مرگ بود خون خود را به سمت خورشید پرتاب کرد و گفت: این هدیه من به شماست. هنوز بسیاری از آیین ها، سنت ها، اعتقادات و دعاهای میترایی وجود دارد و برخی از آن ها را همچنان می توان در دین مسیحی مانند روز مقدس، یعنی یکشنبه پیدا کرد. این روزی است که به نام خورشید یعنی مهر نام گذاری شده است.

تاریخ مهرگان

مهرگان دومین جشن مهم ایرانی پس از نوروز است که قدمت آن به بیش از 3000 سال می رسد. اگرچه گفته می شود ریشه های آن قبل از زرتشتیان بوده است، اما این جشن پس از زرتشت به یک جشن بزرگ ایرانی زرتشتی تبدیل شد. برخی از محققان معتقدند که مهرگان باید به درستی در اعتدال پاییز (که اول ماه هفتم پارسی است یعنی مهر) قرار بگیرد، اما آن را معمولاً در روز نام مهر جشن می گیرند (روز شانزدهم - تقویم مذهبی زرتشتیان). شاید گرفتن جشن مهرگان در روز اول مهر هم منطقی به نظر برسد. زیرا این امر شبیه نوروز می شود که در اول فروردین (اولین ماه در تقویم فارسی خورشیدی) جشن گرفته می شود. در تقویم مذهبی زرتشتیان، مهرگان در شانزدهم ماه هفتم (مهر) هنگام جشن های برداشت و آغاز زمستان جشن گرفته می شود. این جشن برای شش روز برگزار می شود، از شانزدهم به نام «مهر روز» شروع می شود و در بیست و یکمین روز به نام «رام روز» پایان می یابد. روز اول «مهرگان خرد» است، مهرگان مشترک یا کوچک، و روز آخر «مهرگان بزرگ».

میترانکا، آغاز سال نو هخامنشی

پیش از دین زرتشت ایرانیان چندین خدا داشتند که میترا یکی از مهم ترین خدایان به شمار می رفت. با به قدرت رسیدن داریوش وی به باورهای قدیمی مردم احترام گذاشت و آن را تغییر نداد؛ در نتیجه آیین زرتشت با آیین چند ایزدی قدیمی درآمیخت و اشعاری در ستایش خدایان کهن سروده شد. بخشی از اوستا سروده مهر نام دارد که به مهر یا میترا اختصاص داده شده است. میتراکانا، بزرگ ترین جشن هخامنشی، در ستایش و گرامیداشت میترا است؛ این روز را آغاز سال نو هخامنشی می دانستند و در نخستین روز ماه مهر، روز باگایادی (به معنی یاد خدا)، جشن می گرفتند. در حال حاضر این روز در میان کشاورزان به عنوان آغاز سال نو زراعی شناخته می شود؛ در تقویم محلی کردان مُکری مهاباد و طایفه های کردان شکری نیز آن را با نام "سال وِرز" می شناسند.

دلیل برگزاری جشن مهرگان

دلیل برگزاری جشن مهرگان در آغاز مهرماه و نام گذاری اولین ماه فصل پاییز به نام مهر، به این دلیل بوده که در دوران باستان و در عصر هخامنشی، سال نو با آغاز فصل پاییز شروع می شد. آغاز سال نو در هنگام اعتدال پاییزی، با زندگیِ مبتنی بر کشاورزیِ ایرانیان، بستگیِ کامل دارد چراکه سال زراعی از ابتدای پاییز آغاز و در انتهای تابستان پایان می یابد. این روند امروز نیز در میان کشاورزان مرسوم است و در بسیاری از نواحی ایران جشن های فراوان و گوناگونی به مناسبت فرارسیدن مهرگان و پایان فصل زراعی برگزار می شود.

برگزاری جشن مهرگان

لباس: از دوران هخامنشی تا اشکانی، ایرانیان در نخستین روز از مهرماه جامه های ارغوانی به تن می کردند و با چند نوشته شادباش یا همان کارت تبریک امروزی که بویی خوش می داد بر سر سفره ارغوانی مهرگان می نشستند.

• سفره مهرگان: در این جشن نیز همانند نوروز باستانی سفره مهرگانی یا خوان مهرگانی پهن می کردند؛ سفره ای ارغوانی که بر روی آن آینه و کاسه ای گلاب می گذاشتند. آجیل ویژه مهرگان (نخود و کشمش)، سرکه، برگ آویشن، گل های بنفشه و ریحان، سرمه دان، اسفند، عود نیز در سفره قرار می دادند. گل «همیشه شکفته» که در اطرافش چند شاخه درخت گز، هوم یا مورد قرار داشت از دیگر زیبایی های این سفره بوده است. در خوان مهرگانی گونه هایی از میوه های پاییزی (ترجیحا سرخ رنگ)، سنجد، انگور، انار، سیب، به، ترنج (بالنگ)، انجیر، بادام، پسته، فندق، گردو، کُنار، زالزالک، ازگیل، خرما، خرمالو نیز قرار می دادند. از خوردنی های این خوان می توان به عصاره گیاه هَـئومَـه/ هوم که با آب یا شیر رقیق شده، نان مخصوص مهرگان (ترکیب آرد هفت نوع غله) جام آتش یا نوکچه (شمع)، شکر، شیرینی، خوردنی های محلی، آشی (هفت دانه یا هفت غله) اشاره داشت.
• شعر و موسیقی در جشن مهرگان: در این جشن ترانه هایی درباره مهر و مهرگان خوانده می شد؛ احتمالا در گذشته در جشن مهرگان موسیقی ویژه ای می نواختند که اطلاعات چندانی از آن در دسترس نیست. در کتاب موسیقی کبیر، اثر ابونصر فارابی، مقام یازدهم با نام مهرگان ثبت شده و نظامی گنجوی در منظومه خسرو و شیرین نیز نام لحن بیست ویک از سی لحن را «مهرگانی» گذاشته است. بزرگانی از ایران هم موسیقی مهرگانی را در دسته لحن های موسیقی سنتی ایرانی وارد کرده اند.
• شروع مهرگان: مهمانان در شروع جشن گلاب بر کف دستانشان ریخته و آن را بر صورت می زدند، سپس با نگریستن در آیینه، نقلی در دهان می گذاشتند. پس از خوردن و آشامیدن، مردم با دسته های نوازندگان به رقص گروهی و پایکوبی می پرداختند، سرودهایی از مهریشت را با آواز می خواندند و گیاهانی خوشبو و معطر چون اسپند، عنبر و هوم را به شعله های جام آتش می انداختند. بدین شکل آغاز سال نو زراعی و نیز سال نو خود را با شادی و سرور و نیز ستایش میترا جشن می گرفتند.
• اختتامیه مهرگان: در پایان مراسم، مردمان دست در دست یکدیگر به دور شعله های فروزان آتش جمع می شدند.
• اشعاری در وصف مهرگان: جشن مهرگان در شعر بسیاری از شاعران همچون فردوسی، رودكی، فرخی، دقيقی، عنصری، ناصرخسرو، منوچهری بازتاب پیدا کرده است که اطلاعات ارزشمندی در مورد مهرگان در اختیارمان می گذارد.

سخن آخر

جشن های هر کشوری ریشه در تاریخ و فرهنگ آن کشور دارند و جزو میراث ناملموس هر کشور محسوب می شوند؛ برپایی این جشن ها نه تنها آیین نیاکان ما زنده نگه می دارد بلکه روایت تاریخ و فرهنگ گذشتگان برای فرزندانمان و نسل های آینده است. جشن مهرگان امروزه به ندرت در برخی از شهرهای ایران برگزار می شود؛ برای حفظ و شناساندن این میراث ارزشمند به سایرین، باید این جشن ها را همانند گذشته با شکوه هر چه بیشتر و با توجه به آداب آن برگزار کنیم.

آشنایی با آداب و فرهنگ مردم قرقیزستان