آشنایی با سرمه دوزی، هنری روی پارچه

سرمه دوزی

سرمه دوزی یکی از رودوزی های شاخص و فاخر ایرانی است، نخ سرمه به عنوان مواد اولیه اصلی این هنر نخی است که با استفاده از طلا و یا نقره یا مطلا و آلیاژهایی به صورت لوله ای صاف و محکم و یا انعطافی و یا به صورت چهار گوش مربعی یا مستطیل تابیده می شود . این نوع نخ حالت ارتجاعی دارد و به هر شکل ممکن حالت می گیرد. ( البته امروزه بیشتر به صورت فنر ریز و طویلی است که به اندازه لازم بریده شده و سوزن و نخ از داخل آن عبور کرده و بر روی پارچه دوخته می شود.

تاریخچه سرمه دوزی

از تاريخچه اين نوع دوخت در دوران كهن، نوشته اي در دست نيست ولي آنچه مسلم است توجه ايرانيان به آرايش يقه لباسها وسمبوسه هاي لشگري و درباري و تزئين درفشها آنها را وادار به توليد اين نوع نخهای تزئيني ميکرد.
زمان رواج اين نوع نخ را مي توان دوره اشكانيان دانست . در اين دوره فراورده هاي دوخت تزئيني كه یکی از اقلام صادراتي ايران را تشكيل مي داد و يكي از هنرهايي كه اسكندر مقدوني را به حيرت واداشته بود وجود پارچه هاي زرفت ودوختهاي تزئيني ايراني بود كه سرمه دوزي نيز يكي از اين دوختها بوده است .

در دوره ساساني نيز اين هنر ادامه داشت تا اينكه در دوره صدر اسلام با عنايت به تعهدات هنرمندان ايراني براي توليد پرده خانه خدا سرمه دوزي به منتها درجه شكوفايي رسيد در اين دوره سوره هاي كوتاه و يا آياتي از قرآن مجيد بشيوه خطوط سته محقق، ريحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقيع طراحي و سرمه دوزي مي كردند ولي روي نوشته يا قبلا نخ ضخيمي مثل قيطان مي دوختند بعد روي آنرا با سرمه دوزي بصورت ساقه دوزي مي پوشاندند تا جلاي خاصي به آن مي بخشيد يا در پرده فيس خانه خدا كه يادگار دوران تيموري است و اكنون در موزه ايران باستان نگهداري مي شود.

سرمه دوزی و پرده کعبه

آنچه که باعث شهرت بالای سرمه دوزی شده است، استفاده از آن در دوخت پرده کعبه است. در پرده کعبه، آیات قرآن با خطوط مختلف اسلامی (بیشتر خط ثلث) و با تکنیک های مختلف سرمه دوزی مانند گلابتون دوزی و دوخت اسپیرال بر روی پارچه پیاده می­ شود. معمولا پرده هایی که بر روی کعبه استفاده می شود هر چند سال یک بار تعویض می شود و به یکی از کشورهای اسلامی اهدا می شود. در گذشته، پرده های کعبه در خارج از کشور عربستان و توسط هنرمندان سایر کشورهای اسلامی تولید می شد. چنانچه از کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب برمی آید، در گذشته شهر ایذه خوزستان یکی از مراکز اصلی دوخت پرده کعبه به شمار می رفت.

یکی از معروف ترین پرده های کعبه که در ایران نگهداری می شود، پرده ای است متعلق به دوره صفوی که در دهه ۴۰ شمسی از طرف دولت عربستان به ایران اهدا شده است. ابعاد این پرده ۶۵۸ در ۹۰ سانتی متر است و یات ۱۲۶ و ۱۲۷ سوره بقره بر روی آن نقش بسته است. جنس پارچه مورد استفاده در این پرده منحصربه فرد از مخمل سیاه دست بافت بوده و گلابتون دوزی، ده یک دوزی، قیطان دوزی، و کمند دوزی از تکنیک هایی است که در دوخت این پرده به کار رفته است. جنس بیشتر نخ های به کار رفته در این پرده از ابریشم خام است، اما در بخش برگ های اسلیمی و حاشیه ها از مفتول های طلا و نقره استفاده شده است.

کاربرد سرمه دوزی

در گذشته سرمه دوزی برای تزیین لباس، پرده های مجلل تالارها، سر آستین ها، یقه ی لباس و حاشیه ی روسری، رو رختخوابی و... به کار می رفت اما به مرور استفاده از آن گسترش پیدا کرد و امروزه این هنر، خود را در انواع تابلوهاي تزیينی، تزیينات دور يقه، پبش سينه، سمبوسه، كمربند و كيسه هاي پول، قلمدان، شانه، مسواك، قيچي، مهر، سرمه دان، رويه سينه، حنابندان عروس، سفره هاي قند، بقچه سوزني، سجاده، پرده هاي نفيس، جهیزيه عروس، رويه جعبه هاي نفيس، رو ميزي، رو كوسن، و غيره به نمایش می گذارد.

طرح و دوخت سرمه دوزی

در ملیله دوزی نقش و طرح های گوناگونی را بر روی پارچه نقش می کنند که از میان آنها می توان به انواع گلهاي گلداني و صحرايي و حاشيه اي و جناغي، حرابي، محرماتي راست و كج، انواع بته جقه اي ها، سروي، سروچه، گل وبته، گل های شاه عباسی، گل بادامي، نقوش حيواني و انساني، طاووس، جغد، خوشه هاي انگوري، انواع ميوه ها، ستاره ها، ترنجي و سر ترنجي و نيم ترنجي و كتيبه اي و انواع خطوط و كلمات به ویژه خطوط طغرايي معمايي، مثني، ديواني، گلزار، اسليمي و ختايی اشاره نمود. سرمه دوزی در طرح محدودیتی ندارد اما پیاده سازی طرح طبق شیوه و روش های خاصی صورت می گیرد و تناسب حاشیه و گوشه را با وسایلی که تهیه می شود باید در نظر گرفته شود.

برای آنکه محصول این هنر زیبا تر به نظر برسد آن را با دوخت هایی همچون پيله دوزي، مليله دوزي، گلابتون دوزي، شرفه دوزي، صدف دوزي، شمسه دوزي، ده يك دوزي، مرصع دوزي، سنگ دوزي، منجوق دوزي، پولك دوزي، زغره دوزي و مرواريد دوزي ترکیب می کنند.

انواع دیگری از دوخت ها هم هستند که بیشترین کاربرد را در کنار سرمه دوزی دارند که عبارتند از: زنجیره ای، برگ دوزی، جناغی، دور دوزی، مار پیچ الوان روی زنجیره، دوخت ساتن، دوخت مورب، ساقه دوزی، بست دوزی، دندان موشی و زیگزاگ های مختلف.

الگوی سرمه دوزی

مواد و ابزار لازم در سرمه دوزی شامل:

• پارچه ترمه یا مخمل
• لایه چسب پارچه ای یا کاغذی یا چسب گیاهی مثل نشاسته و سریش و پارچه متقال
• نخ سفید کتانی برای زیر کش کار (نخ کوک)
• نخ صد در صد پلیستر یا نخ های سوئدی یا نخ قرقره شماره ی ۱۰
• قیچی پارچه و قیچی برای بریدن سرمه ها (قیچی تاشو بهتر است)، قیچی مخصوص گلدوزی.
• طرح مورد نظر
• متر و خط کش
• کاربن
• سوزن مناسب دوخت، برای پارچه ی ترمه و مخمل معمولاً سوزن با ضخامت متوسط بهتر است. بهترین نوع سوزن برای سرمه دوزی سوزن کرول (crewel ) است که در عین بلندی دارای ظرافت است و دارای شماره ی ۱۸ است. سوزن منجوق دوزی بسیار نازک و ظریف با شماره ی ۱۰ تا ۱۳ با نخ قرقره ی نمره ی ۶۰ برای منجوق و ملیله بسیار مناسب است.
• انگشت دانه از جنس استیل و ضد زنگ که باید حتماً قالب انگشت وسطی (سوم) باشد تا هنگام دوخت از دست نیفتد.
• کارگاه؛ در برخی از دوخت ها از اساسی ترین وسایل است اما درکارهای بزرگ فقط محدوده ای از طرح را در برمی گیرد. از دوخت هایی که بدون کارگاه نتیجه مطلوب را نمی دهد،می توان چشمه دوزی ها، قلاب دوزی ها و گلابتون دوزی را نام برد.
• لازم به توضیح است که اگر طرح مربع مستطیل یا دایره است مرکز طرح باید در مرکز کارگاه قرار گیرد در غیر اینصورت پس از اتمام کار مشاهده می شود که پارچه و طرح شما کج شده است.
• سرمه صاف و طلایی و نقره ای
• سرمه تراش طلایی و نقره ای- سرمه الماسی
• بلرسان نقره ای و طلایی
• نخ نامرئی
• منجوق عروس (سفید و کرم)
• مروارید شماره ی ۳، ۴، ۶، ۹
• سنگهای تزئینی، گندمی، اشک، نگین
• نخ تن (تون) قالی یا قیطان با قطر۱ تا ۲ میلی متر برای برجسته دوزی (زنّار دوزی) سعی شود و ضخامت مواد (سرمه ها و تراش ها) با یکدیگر همخوانی داشته باشد و از سرمه های رنگارنگ در یک کار اجتناب کرد زیرا در غیر اینصورت از ارزش و شکل سنتی اثر کاسته می شود.

اصطلاحات سرمه دوزی

چند اصطلاح رایج در سرمه دوزی شامل: زرک دوزی، دانه دوزی، شبنم دوزی می باشد. سه عنوان ذکر شده همگی به یک نوع دوخت اطلاق می شود با این تفاوت که در جاهای مختلف مفاهیم آن تغییر می کند. وقتی روی سطح گلبرگ های یک گل یا برگ دوخته شود به آن شبنم دوزی و هنگامی که برای پرکردن سطح گلدان یا بدن پرنده و . . . دوخته شود زرک دوزی و در صورتی که پراکنده و با فاصله روی سطحی دوخته شود، دانه دوزی نامیده می شود.

تگرگ دوزی اصطلاحی است که به دوخت مروارید شماره ی ۳ و۴ به همراه سرمه تراش اتلاق می شود و معمولاً به صورت تک تک در روی سطح بدن پرندگان و وسط گلها و . . . مورد استفاده قرار می گیرد و چون شکل ظاهری آن شبیه تگرگ است به این نام موسوم شده است.

محرر دوزی: حرر به معنی کشیدن و رسم کردن است و محرر دوزی عمل کشیدن و رسم کردن طرحی به وسیله دوخت را می گویند و در سرمه دوزی اصطلاحاً به دور دوزیهای برگها و برخی از گلها به وسیله ساقه دوزی ظریف و یا خط دوزی با سرمه تراش به وسیله ی بست بلرسان محرر دوزی می گویند.

زنّار دوزی: زنار به معنی کمربندی است که زردشتیان به کمر می بستند و به آن گسی یا گشتی می گفتند و زنار دوزی به دوختهای تزئینی گفته می شود که بر روی زنارها اجرا می شد. و از آنجا که زنّار نشانی مذهبی و مقدس بوده است، تزئینات دست دوزی شده آن بسیار با ظرافت و زیبا صورت می گرفته است و چه بسا وجه غالب تزئینات آن را ساقه دوزی پهن به صورت مسطح یا برجسته در بر می گرفته و سپس به زنار دوزی موسوم گردیده است.

شیوه ی کار در سرمه دوزی

برای خلق آثار هنرمندانه ابتدا طرحی را بر روی کاغذ می کشند و سپس آن را از طریق روش برگردان و یا با استفاده از صابون خیاطی یا هر قلم دیگری که اثر آن بر روی پارچه می ماند، به پارچه منتقل می کنند. قبل از انتقال طرح، پارچه را در دورن دستگاه قرار می دهند و از چهار طرف می کشند. برای پاک نشدن طرح در طول مدت سرمه دوزی، خطوط آن را با کوک های درشت تثبیت می کنند.

سپس با استفاده از پنبه یا فیتیله یا ابریشم، قسمت هایی از آن را به صورت برجسته در می آورند و با بست هاي ريز و چسب آن را بر روی زمینه محکم می نمایند.

در مرحله ی بعد از میان سرمه هايي كه در دسته هاي 5 الي 25 سانتيمتري قرار دارند، یک رشته را جدا می کنند و به اندازه ی دلخواه می برند. این کار باید به دقت انجام شود تا در هنگام قیچی کردن سر نخ سرمه به جايي گير نكند چرا که در این صورت تمام رشته باز می شود.قسمت داخل کار را با ساتن دوزي يا زرك دوزي تزیین می کنند.

با فرو کردن سوزن و نخ در داخل سرمه خطوط طرح و قسمت هایی را هم که با پنبه يا فتيله يا ابريشم به صورت برجسته درآورده اند را به طور کامل می پوشانند. برای دوختن برگ های بزرگ آن را از طول به دو قسمت تقسیم می کنند و هر قسمت را با سرمه و با دوخت برگ دوزي جناغي به صورت جداگانه می دوزند. ساقه ها نیز به صورت ساقه دوزی دوخته می شوند.

نگاهی اجمالی به هنر چاروق دوزی در استان زنجان