ضرب المثل ديه بر عاقله است
دیه، یکی از مجازات های پیش بینی شده در قانون بوده و مبلغی است که در جنایات غیر عمد وارده بر اعضای بدن و جان افراد یا در مواقعی که امکان قصاص نیست یا با دیه، مصالحه شده، پرداخت می شود. دیه نفس، دیه اعضا و دیه منافع، انواع دیه هستند. جنایات غیر عمد بر جان و جسم اشخاص و جرایم عمدی که به هر دلیل، امکان قصاص نیست، موارد پرداخت دیه می باشند. جان و بدن افراد، در شرع مقدس و به تبع آن، در قانون مجازات اسلامی، دارای حرمت بوده و هیچ کس، حق ندارد به جان و بدن دیگری، تعرض و سوء قصد کند و به فرد، آسیبی وارد آورد. اهمیت جسم و جان اشخاص، به اندازه ای است که قانون، برای جرایم وارده به جان و جسم، اعم از جرایم عمد یا غیر عمد، مجازات در نظر گرفته است.در اصطلاح فقهی، نزديكان و خويشاوندان شخصی هستند كه مرتكب قتل غیر عمد و جرح مخصوص ميشود که بايستی دیه آن قتل و جرح را بپردازند. در رابطه با مفهوم عاقله كه چرا خويشاوندان نزديك شخص جاني يا قاتل را عاقله نامگذاری كرده اند چند احتمال وجود دارد:
- عقل به معنای «منع» است و خويشاوندان نزديك قاتل با پرداخت دیه حائل و مانع بين جانی و اولیای دم مقتول يا مجروح ميشوند.
- عقل به معنای «حفظ كردن» آمده است و عاقله به كسانی گفته ميشود كه با پرداخت دیه، خاطی را از قصاص يا تعزير حفظ ميكنند.
- عقل به معنای «بستن» آمده و خويشان جانی، شترها را به عنوان دیه نزد اوليای دم برده و عقال ميكنند يعنی زانوان آنها را می بندند و يا اين كه با پرداخت دیه، زبان اوليای دم را از تقاضای قصاص و غيره میبندند.
خويشاني كه شرعاً عاقله نامیده میشوند؛ به ترتیب تقدم عبارتند از:
- خويشان پدر و مادری.
- خويشان پدری.
ریشه تاریخی ضرب المثل ديه بر عاقله است
بر طبق احکام و تعالیم اسلامی اگر کسی دیگری را متعمداً به قتل برساند کیفر او قصاص است یعنی باید کشته شود. در قتل عمدی حق قصاص از برای اولیای مقتول قرار داده شده و ممکن است تراضی طرفین منتهی به ترک قصاص و اخذ دیه و خونبها شود. در این صورت خونبها از ثروت قاتل به اولیای مقتول پرداخت خواهد شد. اما چنانچه قتل اشتباهاً رخ دهد بدین معنی که قاتل قصد کشتن نداشته و قتل به طور خطا و غیر عمد اتفاق افتاده باشد در این صورت قصاص در بین نخواهد بود و دیه یا خونبها پرداخت می شود:
و من قتل مومناً خطاً فتحریر بر رقبة مومنة و دیة مسلمة الی اهله. و یا به اصطلاح معروف: ان دیة الخطا علی العاقلة. یعنی: دیه و خونبهای قتل خطا بر عاقلۀ قاتل واجب است.
کلمۀ عاقله در این عبارت به معنی عاقل و خردمند نیست بلکه جماعت عاقله که باید دیۀ قتل اشتباهی را بپردازند عبارت است از : پدر و فرزندان و خویشان پدری از قبیل اعمام و بنی اعمام ابی و ابوینی و اخوال (دایی ها) و بنی اخوال ابی و ابوینی قاتل هستند.
اما فلسفۀ ثبوت دیه بر عاقله این است که اگر فردی بدون تعمد مرتکب قتل گردید چون گناهش صرفاً بی احتیاطی و عدم توجه بوده و مستحق رحم و عطوفت است علی هذا لازم است مورد شفقت و مهربانی مسلمانان قرار گیرد و نزدیکترین مسلمانان همان خویشان و بستگان نزدیک قاتل غیرعمد هستند که باید خونبهای قاتل را بپردازند تا به حکم عقل و وجدان از اقارب و بستگان جاهل و ناپخته محافظت نمایند و نگذارند که آنان از طریق حزم و احتیاط خارج شده اشتباهاً مرتکب قتل نفس شوند.
کاربرد ضرب المثل ديه بر عاقله است
چنانچه یک یا چند نفر از افراد جمعیتی مرتکب جرم یا عمل ناشایست شوند همیشه بر عاقل یا عقلای آن جمعیت خرده می گیرند و آنها را مسئول ارتکاب جرم می شناسند که نتوانستند مرتکبین را قبل از ارتکاب جرم دلالت و راهنمایی کنند و از ارتکاب اعمال ناشایست آنان قبل از بروز واقعه جلوگیری نمایند.در این گونه موارد حرفشان این است که دیه بر عاقله است. گاهی نیز گفته می شود: « اگر فلانی خطا کرد شما عفوش کنید زیرا دیه بر عاقله است.» که استفاده از آن به شکل اخیر صحیح نیست چه عفو و بخشش ارتباطی با دیه و خونبها ندارد.
آشنایی با ضرب المثل لوطی خور كردن
