آشنایی با خواص مفید زرشک برای بدن

زرشک برای موارد متنوعی مصرف می شود. صنایع غذایی، مصارف دارویی، پزشکی و صنایع رنگ سازی و رنگرزی از جمله موارد خواص زرشک هستند. با این وجود همانطور که می دانیم بیشترین مصرف زرشک در صنایع غذایی است بنابراین در این مطلب به بررسی خواص زرشک برای بدن می پردازیم.

ارزش و خواص زرشک در چیست؟

ریشه، پوست درخت و میوه زرشک کاربردهای درمانی دارند. میوه زرشک یکی از منابع سرشار از ویتامین c است و طعم بسیار ترش و تیزی دارد. بسیاری درختچه زرشک را با تصویر درختچه زرشک ژاپنی می شناسند. این درختچه ۹۰ تا ۱۸۰ سانتی متر ارتفاع و نزدیک به ۲ متر عرض دارد و میوه های آن زمستان را دوام می آورند.میوه، ساقه و ریشه زرشک آلکالوئیدهای مفیدی دارند که معروف ترین آن ها بربرین نامیده می شود. بربرین خاصیت ضد تشنج، ضد میکروب، ضد التهاب و خواب آور دارد. این آلکالوئید در پایین آوردن فشار خون بسیار و تقویت سیستم ایمنی تأثیر مثبت دارد. زرشک علاوه بر بربرین و ویتامین C، تیامین یا همان ویتامین B1، بتاکاروتن، لوتئین، گزانتین، کروم، کبالت و زینک است.

انواع خواص زرشک در گونه های متفاوت

درخت زرشک، گونه های بسیاری دارد و در مناطق مختلف کشور، خصوصاً در مناطق آذربایجان، لرستان، فارس، دامنه های البرز و تهران و خراسان، قوچان، شیروان، اسفراین، بجنورد و بیرجند و قائنات به عمل می آید.

از بین گونه های زرشک، چند گونه معروف تر هستند که عبارتند از:

• زرشک بی دانه: که به عنوان محصولی اقتصادی کشت می شود.
• زرشک زالزالکی: که ابتدا قرمز رنگ است ولی بعد سیاه می شود و دانه دار است.
• زرشک زرافشانی: که زرشک وحشی و دانه دار محسوب می شود.

درخت زرشک، نیاز آبی کمی داشته و خصوصاً در انواع وحشی آن در خاک های کم آب و یا آب شور نیز به خوبی رشد می کند و گیاهی خاردار محسوب می گردد که در فصل پاییز، میوه آن آماده برداشت می شود. این گیاه در مقابل وزش باد مقاوم بوده و برای رشد به جریان هوا و نور زیاد آفتاب نیاز دارد و از طریق قلمه، پاجوش و بذر تکثیر می شود.همچنین جهت تمایل می توانید با کلیک به روی عبارت (نهال گردو) به مشاهده 28 رقم از انواع نهال گردو بپردازید.

البته برای مصارف عمومی و در بازار گیاه زرشک تقسیم بندی متفاوتی دارد که به انواع زیر دسته بندی می شود:

• زرشک پلویی، زرشک پفکی و دانه اناری
• زرشک کوهی یا زرشک سیاه

خواص زرشک

زرشک، نهالی همیشه سبز و اغلب خاردار است که از دیرباز از برگ، ریشه، پوست و میوه آن به عنوان دارو مورد مصرف قرار می گرفته است و علاوه بر ایران، در بخشی از اروپا، آسیا، آمریکای شمالی و جنوبی و آفریقا نیز یافت می شود، اما بیشترین پراکندگی را در ایران دارد و بومی ایران به حساب می آید و کشور ما بزرگترین تولیدکننده زرشک در جهان است.

این گیاه پرخاصیت، گونه های مختلفی دارد و با توجه به طعم دلپذیر و رنگ خود، جایگاه خاصی در تهیه فرآورده های غذایی دارد و با شناخت ماده مؤثره آن به نام «بربرین» که خاصیت دارویی دارد، در صنایع دارویی نیز نقش به سزایی پیدا کرده است. خواص میوه این گیاه قرمز رنگ، کوچک و بیضوی شکل است که طعم ترشی دارد.

۱. مبارزه با عفونت ها

براساس مطالعات زرشک به لطف بربرین خاصیت ضدباکتری، ضدقارچی و ضدپروتوزوآ (تک یاختگان) دارد. زرشک با جلوگیری از اتصال باکتری ها به سلول های انسان می تواند از بروز عفونت ها جلوگیری کند.از خواص زرشک برای درمان التهاب و بهبود انواع عفونت ها در بدن استفاده می شود. زرشک در بهبود عفونت مثانه، عفونت دستگاه ادراری و عفونت های دستگاه گوارش مؤثر است. تأثیر میوه ی زرشک در مبارزه با عفونت های دستگاه ادراری از ریشه ی آن بیشتر است. زرشک به بهبود گلودرد، گرفتگی بینی، درمان سینوزیت و بهبود برونشیت و برخی دیگر از ناراحتی های رایج دستگاه تنفسی کمک می کند. از دیگر خواص زرشک این است که به درمان عفونت های ناشی از قارچ پوستی کاندیدا نیز کمک می کند.

۲. کمک به سلامت دستگاه گوارش

بربرین با کمک به ماهیچه های صافی که سطح روده را پوشانده اند به بهبود گوارش و کاهش دردهای دستگاه گوارش کمک می کند.براساس برخی مطالعات، زرشک به خاطر خاصیت آسترینجنت (منقبض کننده) سریع تر از آنتی بیوتیک ها می تواند مشکلات گوارشی را حل کند. براساس مطالعه ی چاپ شده در مجله ی بیماری های عفونی بربرین می تواند بدون بروز عوارض جانبی اسهال ناشی از باکتری ها را بهبود دهد.

۳. درمان اسهال

براساس مطالعات بربرین موجود در زرشک می تواند با عفونت های ناشی از باکتری ها، ویروس ها، قارچ ها و انگل ها مبارزه کند. بربرین با تحریک تولید گلبول های سفیدی به نام ماکروفاژها (درشت خوارها) با عفونت ها مبارزه می کند.در پزشکی جایگزین زرشک به طور عمده برای درمان اسهال باکتریایی، اسهال مسافران، عفونت های انگلی روده و کاندیدیاز (برفک) مزمن استفاده می شود. برای بهبود این مشکلات مصرف کپسول زرشک محتوی ۵ تا ۱۲ درصد آلکالوئید ایزوکوئینولین توصیه می شود.

۴. بهبود سوء هاضمه

برای کمک به درمان سوء هاضمه مصرف اَشکال مایع زرشک مانند آب زرشک یا چای زرشک به بیماران توصیه می شود. برای بهبود سوء هاضمه توصیه می شود ۱۵ تا ۲۰ دقیقه قبل از مصرف وعده ی غذایی از زرشک استفاده کنید.

۵. پیشگیری و بهبود دیابت

تأثیرات مثبت زرشک بر قند خون به اثبات رسیده و آن را به انتخابی عالی برای پیشگیری یا بهبود دیابت تبدیل کرده است. در مطالعه ای تأثیر مصرف ۵۰۰ میلی گرم بربرین موجود در زرشک در مقابل متفورمین (داروی رایج دیابت) به مدت ۳ ماه مقایسه شد. بربرین توانست در کنترل قندخون و سوخت وساز چربی مانند متفورمین موفق عمل کند. این امر باعث شد پژوهشگران از زرشک به عنوان ماده ای خوراکی طبیعی با قابلیت بالقوه ی کنترل دیابت نام ببرند.مطالعات بعدی نشان داد که بربرین می تواند اختلالات مربوط به سوخت وساز چربی ها و گلوکز را بهبود بدهد. براساس مطالعه ای که در مجله ی مکمل ها و داروهای جایگزین به چاپ رسید، بربرین می تواند با تنظیم ترشح آدیپوکین ها (پروتئین هایی که به سلول ها سیگنال هایی می دهند) حساسیت به انسولین را در افراد بهبود دهد. آدیپوکین ها می توانند در بهبود التهابات و مقاومت به انسولین مؤثر باشند.

۶. کمک به سلامت قلب

خواص زرشک بر سلامت قلب به اثبات رسیده است. کمک به کنترل فشار خون بالا، درمان بیماری سرخ رگ کرونری، آریتمی قلب و بیماری ماهیچه ی قلب از خواص زرشک است.فیبریلاسیون دهلیزی وضعیتی است که در آن (معمولا به خاطر گردش خون ضعیف) ضربان قلب، سریع و نامنظم می شود. برخی روش های پزشکی جایگزین مانند یوگا، طب سوزنی، پس خوراند زیستی (روشی که در آن یاد می گیریم عملکردهای بدن مانند ضربان قلب را با کمک ذهن کنترل کنیم) و مکمل های غذایی گیاهی مانند مکمل های زرشک می توانند در درمان فیبریلاسیون دهلیزی مؤثر باشند.

براساس مطالعه ای که در سال ۲۰۱۵ صورت گرفت آلکالوئید فعال زرشک (بربرین) با ایجاد واکنشی بیوشیمیایی در قلب می تواند به بهبود فیبریلاسیون دهلیزی کمک بکند. براساس این مطالعه بربرین می تواند مانند یک واسطه ی ضدآریتمی در بدن عمل بکند. بااین حال اثبات قطعی فواید بربرین در بهبود فیبریلاسیون دهلیزی و فلوتر دهلیزی نیازمند آزمون های بالینی بیشتر در انسان هاست.همچنین زرشک می تواند با کاهش کلسترول موجود در سرم و خون به حفظ سلامت قلب و نیز حفظ سلامت عمومی بدن کمک بکند.

۷. مبارزه با نشانگان سوخت وسازی

یکی دیگر از خواص زرشک مبارزه با نشانگان سوخت وسازی است. نشانگان سوخت وسازی یک اختلال سوخت وسازی است. معیار تشخیص این بیماری وجود حداقل ۳ مورد یا بیشتر از موارد زیر است:

• چاقی شکم؛
• قند خون بالا؛
• تری گلیسرید بالا؛
• فشار خون بالا ؛
• پایین بودن کلسترول خوب (HDL).

در مطالعه ای که در سال ۲۰۱۴ در ایران صورت گرفت تأثیر زرشک بر توازن پرواکسیدان-آنتی اکسیدان (PAB) در بیماران مبتلا به نشانگان سوخت وسازی بررسی شد. توازن پرواکسیدان-آنتی اکسیدان شاخصی برای اندازه گیری عوامل مؤثر بر استرس اکسیداتیو است و احتمالا یکی از عواملی است که خطر بیماری های قلبی-عروقی را نشان می دهد.

استرس اکسیداتیو به معنای عدم تعادل در تولید رادیکال های آزاد و ناتوانی بدن در خنثی کردن تأثیرات منفی آنها (به کمک آنتی اکسیدان ها) است. بنابراین هرچه استرس اکسیداتیو یا توازن پرواکسیدان-آنتی اکسیدان کمتر باشد، برای بدن بهتر است. در این مطالعه ۱۰۶ بیمار مبتلا به نشانگان سوخت وسازی را به طور تصادفی در دو گروه قرار دادند. به یک گروه از آنها روزانه سه کپسول محتوی زرشک و به گروه دیگر ۳ کپسول محتوی پلاسیبو (یا دارونما چیزی شبیه به دارو ولی بدون اثر واقعی) به مدت ۶ هفته داده شد. در پایان مطالعه میزان توازن پرواکسیدان-آنتی اکسیدان (PAB) در گروهی که کپسول محتوی زرشک مصرف می کردند، کاهش چشمگیری داشت، درحالی که در گروه دیگر تغییری در این شاخص مشاهده نشد.یافته ها نشان می دهند مکمل های محتوی زرشک (۶۰۰ میلی گرم در روز به مدت ۶ هفته) می توانند استرس اکسیداتیو را کاهش بدهند. در افراد مبتلا به نشانگان سوخت وسازی مکمل های محتوی زرشک می توانند استرس اکسیداتیو را کاهش بدهند. این امر راهی کلیدی برای مبارزه با نشانگان سوخت وسازی و سایر عوارض احتمالی آن است.

۸. پاک سازی و سم زدایی کیسه ی صفرا و کبد

کبد خون ما را سم زدایی و با تولید صفرا به هضم چربی ها، تجزیه ی هورمون ها و ذخیره ی ویتامین ها و مواد معدنی و آهن کمک می کند. وظیفه ی اصلی کیسه ی صفرا ذخیره ی صفرای سرشار از کلسترولی است که کبد آن را ترشح می کند. صفرا به بدن کمک می کند تا غذاهای چرب را هضم کند. پاک سازی کبد و کیسه صفرا از خواص زرشک است. همچنین بربرین با کمک به ترشح صفرا، می تواند به عنوان یک ملین عمل کرده و فرایندهای گوارشی را تنظیم بکند.

توانایی بربرین در کمک به ترشح صفرا مهم است. زیرا کلسترول اضافی معمولا ازطریق صفرا دفع می شود. محصولات زاید نیز به وسیله ی صفرا بدن را ترک می کنند. بااین حال عوامل دیگری مانند رژیم غذایی بد می توانند ترشح صفرا را کاهش بدهند. زرشک با افزایش ترشح صفرا به سلامت کبد و کیسه ی صفرا کمک می کند.گاهی از زرشک به طور سنتی برای درمان سنگ کیسه صفرا استفاده می شود که این امر باید تحت نظر پزشک باشد و بدون نظارت او انجام نشود.

مضرات گیاه زرشک

• اگر در مصرف زرشک زیاده روی کنید باعث نفخ در شکم می شود.
• استفاده زیاد از زرشک و مشتقات آن (برگ و ساقه) برای زنان باردار مناسب نیست، چون رحم را تحریک می کند و امکان دارد باعث سقط جنین شود.
• اگر به مدت طولانی و بسیار زیاد از زرشک استفاده کنید، سبب ناراحتی معده و روده ها خواهد شد و جذب کافی ویتامین B در بدن را مشکل می کند.
• عصاره ای که از برگ ها و پوست زرشک گرفته می شود، اگر بدون محدودیت مصرف شود مسمومیت ایجاد می کند.
• استفاده بیش از حد زرشک امکان دارد باعث بروز عوارضی مانند شوک، تهوع، استفراغ، کاهش فشارخون، کاهش ضربان قلب، خون دماغ و آسیب به کلیه شود.
• بدون نظارت پزشک، عصاره گیاهی زرشک را به کودکان ندهید.
• بهتر است در دوران بارداری و شیردهی مصرف عصاره گیاهی زرشک را قطع کنید.

طریقه مصرف گیاه زرشک

همان طور که می دانید در کنار بسیاری از غذاهای اصیل ایرانی زرشک استفاده می شود و استفاده از مشتقات زرشک بین مردم ایران بسیار جا افتاده و رایج است.

• جوشانده زرشک: تقریبا ۱۵ گرم پوست ساقه، ریشه یا میوه زرشک را به یک لیتر آب اضافه کنید و منتظر بمانید تا به جوش بیاید. سپس حرارت را قطع کنید و اجازه دهید این جوشانده ده دقیقه در دمای اتاق بماند.در آخر تفاله های جوشانده را صاف کنید و برای شیرین کردن آن استفاده از عسل یا شکر رایج است. مقدار جوشانده ای که هر فرد مجاز است در روز مصرف کند، سه فنجان و در فاصله بین غذاها است .
• شربت زرشک:نیم لیتر آب زرشک همراه با نیم لیتر آب سیب و نصف این مقدار آبلیمو و ۵۰۰ گرم شکر را با هم مخلوط کنید و حرارت دهید تا قوام آید.

آشنایی با خواص چای نعناع برای سلامتی بدن