اثرات و تبعات تغییر جنسیت بر حقوق فرزندان و همسر براساس قانون ایران چگونه است؟

براساس آمارهای موجود پس از تایلند، ایران دارای دومین رتبه تغییر جنسیت در جهان است. آمار سازمان پزشکی قانونی حاکی از آن است که از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۹ تعداد ۱۳۶۶ نفر جهت اخذ مجوز برای انجام عمل تغییر جنسیت به سازمان پزشکی قانونی مراجعه کرده اند. که از این میزان ۵۶ درصد مردان متقاضی تغییر جنسیت به زن و ۴۴ درصد زنان متقاضی تغییر جنیست به مرد بوده اند. سالانه بیش از ۷۲۰ ایرانی جنسیت خود را با اخد مجوز از سازمان پزشکی قانونی تغییر می دهند. تغییر جنسیت موضوعی است که تاثیر بسیار زیادی در زندگی برخی افراد جامعه ایجاد می کند. امروزه به کمک علم پزشکی و پیشرفت آن امکان تغییر جنسیت ایجاد شده است. اولین بار فتوای مشروعیت تغییر جنسیت را امام خمینی صادر کرده است.

تغییر جنسیت در موضوعاتی که جنسیت در آنها نقش اساسی دارد تاثیرگذار است. این موضوعات عبارتند از عقد نکاح، نفقه ، مهریه، ولایت و حضانت، عده، ارث.

تاثیر تغییر جنسیت بر عقد نکاح

این که عقد نکاح پس از تغییر جنسیت همچنان دوام دارد یا خیر پرسشی است که باید به آن پاسخ بدهیم.
در برخی حالات همچون تغییر جنسیت یکی از زوجین یا تغییر جنسیت هر دو به صورت غیر همزمان تمام فقها به اتفاق بر انحلال نکاح معتقد هستند.

تغییر جنسیت زن و شوهر به صورت همزمان

اما در برخی حالات مانند تغییر جنسیت زوجین به صورت همزمان که پدیده ای بسیار بسیار نادر است درباره انحلال یا بقای نکاح بین فقها اختلاف نظر وجود دارد. برخی از فقها معتقد به انحلال نکاح هستند و بعضی از آنها معتقدند که نکاح پابرجا می ماند.

تاثیر تغییر جنسیت بر ولایت و حضانت

اگر پدر یا مادر طفل تغییر جنسیت بدهند در این صورت وضعیت ولایت و حضانت فرزندان چگونه خواهد بود؟
در مورد این پرسش دو فرض مطرح می شود:

مادر تغییر جنسیت بدهد و از زن به مرد تبدیل بشود:

در این صورت ولایتی بر فرزندان صغیر پیدا نمی کند. به بیان دیگر همچنان عنوان مادر را دارد و با تغییر جنسیت پدر نمی شود.

پدر تغییر جنسیت بدهد و از مرد به زن تبدیل شود:
در این مورد به شرایط و مصلحت کودک توجه می شود. اگر تغییر جنسیت پدرش تاثیر بدی روی کودک نگذارد ولایت پدر ساقط نمی شود. اما اگر باعث ایجاد صدمه به کودک بشود دادگاه می تواند به ساقط شدن حق ولایت یا حضانت حکم بدهد.

قوانین و مقررات عقد نکاح چیست؟

اثر تغییر جنسیت بر نفقه

نقه همسر
در مورد پرداخت نفقه همسر باید بگوییم اصل و ملاک برای پرداخت نفقه وضعیت فعلی فرد است. یعنی اگر زنی تغییر جنسیت بدهد دیگر به او نفقه تعلق نمی گیرد.

نفقه فرزندان
تغییر جنسیت اثری بر پرداخت نفقه فرزند ندارد.اگر مردی با تغییر جنسیت به زن تبدیل شود باز هم مکلف به پرداخت نفقه فرزندانش می باشد.

اثر تغییر جنسیت بر مهریه همسر

همانطور که می دانیم به محض وقوع عقد نکاح زن مالک مهریه می شود. او هر تصرفی که بخواهد می تواند در آن بنماید.در مورد اثر تغییر جنسیت بر روی مهریه زوجه ۲ فرض وجود دارد:

اگر تغییر جنسیت یکی از زوجین بعد از عقد نکاح و قبل از رابطه جنسی باشد.

در این صورت پرداخت مهریه منتفی می گردد. زیرا علت تعیین مهر از بین رفته است. اگر مهریه پرداخت شده باشد باید مسترد شود.

اگر تغییر جنسیت بعد از وقوع عقد نکاح باشد و رابطه جنسی صورت گرفته باشد. در این صورت هر کدام از زوجین که تغییر جنسیت بدهد،نکاح منحل خواهد شد اما مهریه کماکان به قوت خود باقی خواهد ماند.زیرا قبل از تغییر جنسیت، عقد نکاح اعتبار قانونی و شرعی داشته است و زوجین در برابر یکدیگر حقوق و تکالیفی داشته اند.

بنابراین در صورت تغییر جنسیت شوهر و تبدیل شدن او به زن در تعهدی که در هنگام عقد ایجاد کرده است(مهریه) خللی وارد نمی شود. او نمی تواند به این بهانه که تغییر جنسیت داده است، مهریه زوجه سابق خود را نپردازد.

همینطور اگر زنی بعد از ارتباط جنسی با شوهرش تغییر جنسیت بدهد مهریه اش بر ذمه همسر سابقش باقی خواهد بود و از بین نخواهد رفت.

اثر تغییر جنسیت بر حضانت و ولایت فرزندان

پدر: دو نظریه مبنی بر سقوط و بقای ولایت پدری که تغییر جنسیت می دهد وجود دارد؛ همانطور که در قانون مدنی سلب حق ولایت و عزل ولی پیش بینی شده، در صورتی که تغییر جنسیت پدر آسیبی به طفل وارد کند پدر از ولایت ساقط میشود اما اگر این امر پدر منجر به آسیب و صدمه ای به کودک نشود دلیلی برای اینکه حکم سقوط ولایت بر وی صادر شود وجود ندارد و ولایت بر فرزند همچنان باقی است، همچنین گفته میشود تغییر جنسیت پدر به زن عنوان پدر بودن را از وی نمیگیرد و دارای صلاحیت حضانت با عنوان پدر است حتی اگر در مدتی که دارای حق حضانت است اقدام به تغییر جنسیت کند باز هم شایستگی نگهداری از فرزند را دارد، مگر اینکه پس از تغییر وی با مرد دیگری ازدواج کند که موجب سلب حضانت از او میشود، البته تغییر مانع از پرداخت نفقه به فرزندان نیز نخواهد بود.

مادر: هنگامی که مادر تغییر جنسیت می دهد، تبدیل به پدر نمیشود و در نتیجه ولایتی بر فرزند پیدا نمیکند، زیرا نطفه از زوجِ هنگام عقد بوده است. مطابق ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی حضانت فرزند تا ۷ سالگی با مادر است، حتی اگر در مدتی که حضانت فرزند به عهده مادر است او چنین امری را انجام دهد، عنوان مادر بودن را از وی نمیگیرد و همچنان شایستگی و صلاحیت حضانت فرزندان را طی مدت زمان قانونی به عنوان مادر دارد، مگر اینکه مادر پس از تغییر اقدام به ازدواج با زنی کند که در این صورت حق حضانت از وی سلب می شود و طفل به پدر یا جد پدری سپرده میشود، در صورتی هم که پدر یا جد پدری وجود نداشت یا دارای صلاحیت حق حضانت نبودند، محکمه تصمیم مقتضی را جهت نگهداری از طفل خواهد گرفت.

احکام ارث، بر اشخاصی که تغییر جنسیت می کنند

• والدینی که تغییر جنسیت داده اند: مبنای احکام ارث بر والدینی که این امر را مرتکب شده اند، به زمان بسته شدن نطفه بستگی دارد و عنوان پدر یا مادر هنگام بسته شدن نطفه ملاک است و همانطور که گفته شد با تغییر جنسیت هریک از والدین عنوان پدریا مادر بودن از آنها ساقط نمیشود و بر همین مبنا از فرزند خود ارث میبرند، مثلا پدری که به زن تغییر کرده ،مطابق احکام سهم الارث پدر از فرزندش ارث دریافت می کند.

• فرزندانی که تغییر جنسیت داده اند: احکام ارث بری از والدین برای این افراد، جنسیت آنها هنگام فوت والدین مورد ملاک قرار می گیرد و به محض فوت، ماترک بین وراث انتقال پیدا می کند در این صورت چنانچه شخص پس از فوت یکی از والدین و قبل از تقسیم ارث جنسیت خود را تغییر دهد تغییری در میزان سهم الارث وی به وجود نمی آورد، بنابراین اگر هنگام فوت یکی از والدین، فرزند دختر تغییر داده باشد، به میزان سهم الارث پسر دو یرابر دختر ارث می برد، این اتفاق در مورد پسر هم صادق است و در صورتی که پسر تغییر داده باشد و در ابن هنگام یکی از والدین فوت کند به میزان سهم الارث دختر برای او محاسبه می شود، همین ترتیب در صورت تغییر جنسیت هریک از افراد در سایر طبقات اجرا می شود به طوری که برای مثال خواهر به برادر تغییر کند ارث بردن او نیز براساس جنسیت جدید تغییر خواهد کرد.

فسخ نکاح به سبب تغییر جنسیت

پیش از ورود به بحث لازم به ذکر است که واژه فسخ با بطلان متفاوت است. اگرچه در نکاح تقریبا اثرات مشابهی داشته و باعث پایان یافتن نکاح می شود. به طور کلی فسخ نکاح اصولا در خصوص بیماری یکی از زوجین است که در حین نکاح طرف دیگر به آن عیب آگاهی نداشته است و آن بیماری دوام زوجیت را با مشکل روبه رو کند مانند بیماری های جنسی که در این صورت برای طرف دیگر این حق به وجود می آید تا نکاح را فسخ کند.

حال اگر مرد یا زن سابقا تغییر جنسیت داده باشند و این امر همانطور که گفته شد از طرف دیگر مخفی باقی مانده باشد با استنباط از قانون مدنی می توان قائل به حق فسخ برای طرفی که اطلاعی از موضوع ندارد قائل شد.

قوانین و مراحل قانونی تغییر جنسیت در ایران چیست؟