آتشکدهٔ اسپاخو یا معبد اسپاخو یکی از کهنترین سازههای پابرجای باستانی در خراسان شمالی است. برپایهٔ کاوشها و بررسیهای کارشناسان این آتشکده مربوط به روزگار ساسانیان است و در کنار آن روستایی است که به همین نام یعنی اسپاخو، معروف است. معبد سنگی اسپاخو که گاه کلیسا و گاه آتشکده نامیده میشود در کیلومتر 115 محور بجنورد به جنگل گلستان و در 65 کیلومتری غرب شهر آشخانه؛ مرکز شهرستان مانه و سملقان بر روی تپهای مرتفع در دامنه جنگلهای سوزی برگ ارس و در قسمت جنوبی روستای اسپاخو واقع شدهاست.
اثر مشهور آتشکده اسپاخو در روستایی به همین نام و در 61 کیلومتری جنوب غرب شهر آشخانه، مرکز شهرستان مانه و سملقان در نزدیکی جاده گرگان به بجنورد قرار دارد. در روستای اسپاخو تاکنون 14 اثر و محوطه تاریخی شامل آتشکده اسپاخو، قلعه شهر سوخته، معدن تاریخی، ساختار های آرامگاهی، قلعه ساسانی، محوطه باستانی اسپاخو، حمام، راه قدیمی، محوطه ساسانی، رشته قنات قدیمی، محوطه اسلامی و محوطه چشمه علی اصغر شناسایی شده است. اما مهمترین و شاخص ترین اثر این مجموعه آتشکده اسپاخو است که بر روی تپه ای نسبتاً بلند در جنوب روستای امروزی اسپاخو قرار دارد.
آتشکدهها یادگاران ایران باستاناند که هنوز هم بر فراز کوه یا در امتداد دشت، یکه و تنها خودنمایی میکنند. با اینکه خاموشاند اما شکوه و عظمت تاریخ از میان طاقهای آنها شعلهور است. آتشکده اسپاخو یکی از کهنترین بناهایی است که در پهنه خراسان شمالی استوار است.
براساس نتیجه حفاریهای باستانشناسی، پیشینه آتشکده اسپاخو به دوره حکومت ساسانیان نسبت داده میشود. در نزدیکی آتشکده روستایی هم به همین نام یعنی اسپاخو وجود دارد. «اسپاخو» برگرفته از واژگان «هسپ» یا «اسپ» است که ریشه در زبان پهلوی دارد. این واژه در گذر زمان به اسب تغییر شکل پیدا کردهاست.
برخی میپندارند معبد سنگی اسپاخو نه یک آتشکده، بلکه یک کلیسا بوده است. با این حال هنوز سندی دال بر این ادعا پیدا نشده است. گمان میرود شکل دایرهای محراب، آتشدان و سوراخهای درون سقف گنبد، روزنههایی برای خروج دود است که آتشکده بودن اسپاخو را تأیید میکند.
قدمت آتشکده اسپاخو حدود 2500 سال تخمین زده میشود و علاوه بر سقف گنبددار، جنس سازه از سنگ لاشه و ساروج است و تیرهای چوبی نیز در ساخت آن استفاده شده است. این سازه دارای ترکیبی از گنبدخانه و ایوان است که سابقه کهنی در معماری بناهای ایرانی دارد.
فضای داخلی تالار آتشکده که گنبد هم برفراز آن قرار دارد، مربعی است و از اضلاع شمالی، جنوبی و شرقی، سه ورودی دارد. ورودیهای شمالی و جنوبی تالار همان ورودیهای خارجی بنا و ورودیهای شرقی، تالار اصلی را به ایوان مرتبط میکند. از مهمترین نکات با اهمیت در تزئین ایوان، وجود 2 پنجره کور در نمای شمالی و جنوبی است که بسیار شبیه به نمونههای هخامنشی است.
عناصر معماری بنای اسپاخو ترکیبی از سبک های معماری بناهای مذهبی و حکومتی دوران تاریخی ایران با تأکید بر دوران ساسانی است که با توجه به موقعیت جغرافیایی و کاربرد مذهبی آن، اهمیت خاصی در مطالعات باستانشناسی دوران تاریخی منطقه دارد. بنای اسپاخو در سال 1345 توسط یک تیم باستانشناسی شناسایی و پس از آن در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
با اینکه این منطقه در گذشته بسیار آباد و سرسبز بوده و وسعت باغها و مزارع بسیار بیشتر بود، اما امروزه به جز چندین باغ میوه که آتشکده را محصور کرده، چیزی به چشم نمیخورد.
این سازه سنگی در 115 کیلومتری بجنورد به سمت جنگل گلستان قرار دارد و بیش از 50 کیلومتر از غرب شهر آشخانه فاصله دارد. آتشکده اسپاخو در نزدیکی روستایی به همین نام از پس سالیان دور به جای مانده است.
نشانی:61کیلومتری جنوب غرب شهر آشخانه
باستانشناسان با توجه به معماری ویژهٔ این آتشکده که سقفی گنبددار است و باتوجه به لاشهسنگ و ملات ساروج به کار رفته که از مصالح ویژهٔ معماری ساسانی است، این آتشکده را مربوط به روزگار ساسانیان میدانند.
معماری این بنا نمادی از معماری خراسان در روزگار ساسانی است که از ترکیب گنبد و ایوان الگو گرفتهاست، ترکیبی که سابقه کهنی در معماری بناهای دوران تاریخی و اسلامی دارد، البته در نظریهای دیگر معماری این بنا الگو گرفته از پای فیل مشهور به پافیلی است که از پابرجاترین نوع معماری محسوب میشود. معبد اسپاخو که با لاشه سنگ و ملات ساروج ایجاد گشتهاست دارای پلانی مستطیل شکل است و سقف آن با طاق و گنبد پوشیده شدهاست. ورودی اصلی بنا در ضلع شرقی به شکل ایوانی بلند با قوس گهوارهای است که گنبدخانه در غرب آن قرار دارد در دیوارههای شمالی و جنوب بنا نیز ورودیهایی با طاق کلیدی تعبیه گردیدهاست که از ویژگیهای معماری ساسانی میباشد.
با وجود اینکه معبد اسپاخو را به عنوان کلیسا نیز میخوانند اما وجود آتشدان و حفرههایی در سقف برای خروج دود و… این احتمال را که این معبد توسط زرتشتیان ساخته شده باشد را قوی تر میکند و همچنین در اطراف این بنا و روستای اسپاخو بر روی تپهای قبرستانی وجود دارد که از نظر وضع دفن و مقبره سازی با طرز تدفین مسلمانان تفاوت اساسی دارد و قبرها به صورت خانوادگی دفن گردیدهاند که بنا به گفته کارشناسان این شواهد حاکی از آن است که اقوام خاصی از زرتشتیان در این منطقه وسیع زندگی میکردند و این بنای عظیم مربوط به آنها میباشد.
این اثر در تاریخ 3 بهمن 1356 با شمارهٔ ثبت 1579 بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیدهاست.
آتشکده اسپاخو را مردم محلی با نام کلیسا میشناسند؛ اما تاکنون هیچ سندی مبنی بر حضور مسیحیان در این منطقه پیدا نشده است. از طرف دیگر شکل دایرهای محراب، آتشدان و سوراخهای درون سقف گنبد که روزنههایی برای خروج دود به نظر میرسند، نشان میدهند که این بنا از آتشکدههای ساختهشده توسط زرتشتیان باستان بوده است. همچنین با توجه به معماری و مصالح بهکار رفته در بنا، قدمت آتشکده را به دوره ساسانیان نسبت میدهند. آتشکده اسپاخو از جاهای دیدنی استان خراسان شمالی به شمار میآید .
