زرتشتیان از جمله اقلیت های مذهبی در ایران هستند که آثارشان در نقاط مختلف کشور دیده می شود. دخمه زرتشتیان یزد یکی از این آثار است که یه برج خاموشان و برج سکوت یزد نیز شهرت دارد. دخمه هایی که کمی آن طرف تر از مرکز شهر یزد قرار دارند و سرنوشتشان با مفهوم مرگ در آمیخته است. دخمه زرتشتیان یکی از نشانه های آداب ورسوم کهن زرتشتی ها است که به مراسم تدفین مردگان آن ها مربوط می شود؛ مراسمی که امروزه منسوخ شده اما یادگاری را از خود بر جای گذاشته است. با ما همراه شوید تا از این بنای پر رمزو راز بیشتر بدانید.
چرا بازدید از دخمه زرتشتیان یزد؟
- یکی از جاذبه های گردشگری یزد محسوب می شود.
- از آثار جالب توجه زرتشتیان در ایران است که آداب و رسوم تدفین آن ها را در گذشته نشان می دهد.
- این دخمه در نزدیکی شهر یزد که نامش به عنوان نخستین شهر جهانی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد، جا خوش کرده است.
- از بالای برج چشم انداز جذابی را نظاره گر خواهید بود.
دخمه چیست؟
برای فهم بهتر مفهوم دخمه، آن را از ابعاد مختلفی مورد بررسی قرار می دهیم:یش از آنکه به دخمه های یزد بپردازیم؛ بد نیست بدانید که تمامی دخمه ها دارای ویژگی های مشترکی از نظر ساختار هستند و تنها از نظر جزئیات و محل قرارگیری ممکن است تفاوت هایی با هم داشته باشند؛ به همین دلیل آنچه در این مطلب بیان می شود به صورت کلی ویژگی های دخمه ها و مراسم تدفین در آن ها را در بر می گیرد که در مورد دخمه های یزد نیز صدق می کند.
دخمه از نظر واژه شناسی
از نظر واژه شناسی دخمه یا دخنه همان عبارت "دخ خنه" به معنای دژ خانه بوده که به مرور زمان به این شکل درآمده است. این عبارت به معنای سرای پلیدی به کار می رود و امروزه از آن برای اشاره به اماکن ترسناک و نامناسب استفاده می شود. در زبان فارسی به دخمه، اُستُدان و دخمه دان هم اطلاق می شود و واژه دخمه در اوستا "دَخمَه" و در پهلوی "دَخمَک"، به معنی داغ گاه آمده است. کارشناسان بر این باورند که ریشه این کلمه، واژه "دَگ" از فارسی باستان است که به معنی سوزاندن به کار می رود و کلمه "داغ" نیز از همین ریشه به دست آمده است. معانی متعددی برای واژه دخمه در فرهنگستان های مختلف بیان شده که عبارت اند از: گورخانه گبران، خانه زیرزمین برای مردگان، سردابه مردگان، گور و گورستان زرتشتیان
دخمه در طول تاریخ
اگر بخواهم درباره کاربرد دخمه در گذشته صحبت کنم، باید از دوران ایران باستان شروع کنم. بر اساس شواهد به نظر می رسد که در دوران باستان اجساد را در در مکانی دور از دسترس رها می کردند و چیزی با عنوان دخمه وجود نداشته است.کاربرد لغت دخمه از دوران اقوام آریایی آغاز شده است؛ در آن دوران در رسمی مشابه هندوان، اجساد را در محلی به نام دخمه می سوزاندند که واژه دخمه به معنی داغ گاه اینجا مفهوم خود را پیدا می کند.
در دوران زرتشت سوزاندن مرده ها منسوخ و روش دیگری برای از بین بردن جسد استفاده شد. در آیین زرتشتی مرگ راهی برای مبارزه با اهریمن است، برای همین هم جسد باید در محلی قرار بگیرد که اهریمن آن جا باشد، علاوه براین معتقد بودند که دفن جسد در خاک، عنصر مقدس خاک را آلوده خواهد کرد، برای همین هم دخمه با تعریف جدید، محلی برای قرار دادن اجساد شد.
معرفی دخمه زرتشتیان
دخمه زرتشتیان یا برج خاموشان یکی از آثار دین زرتشت در جنوب شرق یزد است که سده ها پیش برای تدفین مردگان ساخته شد و امروزه یکی از آثار شاخص زرتشتیان در ایران به شمار می رود.اگرچه دخمه های زرتشتیان در تهران، کرمان، سیرجان، اصفهان، تفت، اشکذر، اردکان و دیگر شهرها وجود دارد؛ دخمه های شهر یزد به دلیل قرارگیری در پایتخت مذهبی زرتشتیان و نزدیکی به شهر و سایر بناهای تاریخی، از بازدیدکنندگان بیشتری برخوردار هستند. همین موقعیت ویژه باعث شده است تا این دخمه در سال ۱۳۸۴ هجری شمسی با شماره ۱۲۷۳۹ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شود.
یکی از مهم ترین اسنادی که از زمان فعالیت دخمه زرتشتیان در یزد وجود دارد، بخشی از مستند باد صبا است که در سال ۱۳۴۸ هجری شمسی توسط «آلبرت لاموریس» (Albert Lamorisse) ساخته شد. این فیلم روایتی جالب از سراسر ایران را به نمایش می گذارد که از نگاه و زبان «باد صبا» همچون داستانی شنیدنی روایت می شود.
کارگردان در آغاز این سکانس، راهی را نشان می دهد که پیکر مرده از پای کوه تا دادگاه بر دوش نساسالاران یا نساکشان برده می شود و گویی سعی دارد دشواری راه آخرت را به تصویر بکشد. دخمه بزرگ مانکجی در سمت چپ و دخمه کوچک و تازه ساخت گلستان در سمت راست به وضوح دیده می شود. با اوج گرفتن دوربین، در سطح دخمه بیش از ۱۰ مرده به چشم می خورد و در استودان انبوهی از استخوان ها و یک چوب وجود دارد. پس از دیدن داخل دخمه، دوربین بالا و بالاتر می رود و سعی می کند پرواز روان و فروهر به عالم بالا را در ذهن بیننده تداعی کند. بنا بر باور زرتشتیان، آدمی از چهار پاره تشکیل شده است که عبارت اند از: تن، جان، روان و فروهر. تن و جان در هنگام مرگ نابود می شوند؛ ولی دو مورد دیگر تا ابد باقی می مانند.این محل دارای دو دخمه است که این دخمه ها از این قرار هستند:
دخمه بزرگ مانکجی
«دخمه مانکجی لیمجی هاتریا» (Maneckji Limji Hataria) یا به اختصار دخمه بزرگ مانکجی در سمت چپ قرار دارد. قطر این دخمه حدود ۱۵ متر است و به یاد سازنده اش چنین نامی را بر آن نهاده اند.مانکجی معروف به مانکجی صاحب در دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار از سوی پارسیان هند و به عنوان نماینده «انجمن بهبودسازی وضعیت زرتشتیان در ایران» راهی ایران شد تا نزد شاه شکایت ببرد و از فشارها بر زرتشتیان کم کند. مانکجی یکی از تاثیرگذارترین افراد جامعه زرتشتیان به شمار می رود و زرتشتیان هنوز موجودیت خود را مدیون زحمات وی می دانند. او در مدت حضورش در ایران مدرسه ساخت و هزینه تحصیل بسیاری از دانش آموزان را پرداخت. همچنین ساختمان های متعددی بنا کرد و یکی از مهم ترین اقداماتش حذف مالیات از دوش زرتشتیان بود. مانکجی در سال ۱۲۶۹ هجری شمسی در تهران از دنیا رفت و در دخمه ای آرام گرفت که خود ساخته بود.
دخمه گلستان
در زمان قاجار دشواری عبورومرور در جاده کوه دخمه مانکجی مشکلاتی را برای جنازه بران در پی داشت. به همین دلیل دخمه گلستان در ابعادی کوچک تر ساخته شد و امروزه در ۱۵۰ متری غرب دخمه مانکجی دیده می شود. قطر این دخمه ۲۵ متر و ارتفاع دیوار آن از سطح تپه ۶ متر است.امروزه با توجه به گسترش شهرها و پیشرفت آن ها تا نزدیکی دخمه ها، زرتشتیان مردگان خود را به خاک می سپارند و آرامگاه های آن ها در نزدیکی این دخمه ها قرار دارد.هر جا اثری از مراسم تاریخی و داستان هایش باشد، شایعه ها و افسانه ها قوت می گیرند و گاهی باعث دردسر می شوند. دخمه های زرتشتیان نیز از این قاعده مستثنا نبوده اند و روایاتی مبنی بر وجود گنج در آن ها شنیده می شود. مردم بر این باورند که زرتشتیان وسایل مردگان را نیز به همراه آن ها به دخمه می فرستادند. این داستان ها موجب شد که سه جوان به خیال یافتن گنج به سمت دخمه ها کشیده شوند؛ اما با ریزش دیوار به علت سستی خاک، زیر آوار گرفتار شدند و در نهایت چیزی جز مرگ نصیبشان نشد.
معماری دخمه زرتشتیان به چه شکل است؟
دخمه زرتشتیان یزد ساختار ساده و در عین حال پیچیده ای دارد. جالب است بدانید ساختار و شکل کلی تمام دخمه ها یکسان است و اندازه آن معمولا بر اساس نیاز شهر، جمعیت و شرایط تعیین می شد. در ادامه بخش های مختلف دخمه زرتشتیان یزد را به شما معرفی خواهم کرد:
- جاده دخمه : با توجه به اینکه دخمه ها در فاصله زیادی با محل سکونت و آبادی ساخته می شدند، جاده ای برای رسیدن به دخمه احداث شده بود که بخشی از مسیر برای عموم آزاد بود و بخش دیگری از آن فقط مخصوص عبورومرور مسئولین دخمه بود. در حال حاضر جاده پله سازی شده است و برای بازدید از دخمه زرتشتیان یزد، کافی است مسیر پلکانی را طی کنید.
- درب سنگی یا آهنگی : معمولا همه دخمه ها در ندارند، اما برخی از دخمه ها برای حفاظت از اجسادی که در دخمه قرار داشتند درب آهنگی یا سنگی داشتند.
- کتیبه دخمه: وجود کتیبه یکی از بخش های رایج بناهای تاریخی در گذشته بوده است. بالای در درخمه زرتشتیان یزد نیز کتبیه ای قرار داد که اطلاعاتی روی آن درج شده است.
- استودان: در مرکز دخمه زرتشتیان یزد چاه عمیقی وجود دارد که نام آن استودان یا استه دان به معنی استخوان دان یا جای استخوان است. این چاه به چند چاه عمیق در اطراف دخمه متصل بود. استودان معمولا با سنگ و سیمان پر می شد تا زمانی که استخوان در آن قرار می گرفت، آلودگی به بیرون از چاه سرایت نکند. پس از متلاشی شدن مردگان، استخوان های باقی مانده درون استودان ریخته می شد تا به مرور زمان تبدیل به خاک شوند.
بناهای اطراف دخمه زرتشتیان یزد
در دامنه کوهی که دخمه های تاریخی زرتشتیان روی آن قرار گرفته، در فاصله ۲۰۰ متری از دخمه، بناهایی از جنس خشت و گل به چشم می خورد که به نام (خیله) شناخته می شوند. خیله ها بناهایی دو طبقه با چند اتاقک بودند که هرکدام متعلق به یکی از طایفه های زرتشتی یزد بوده است و امکانات رفاهی مورد نیاز برای برگزاری مراسم های مذهبی را داشتند.
در گذشته مرده به همراه اقوام خود در اتاق مخصوص به خود غسل داده می شد و پس از برگزاری مراسم های مذهبی به دخمه حمل می شد.خیله هایی که در دامنه این کوه به چشم می خورد مربوط به دوران های مختلف تاریخ هستند که قدیمی ترین آن ها به دوران صفویه بازمی گردد.
اصطلاحات رایج در مراسم دفن مردگان
برای آگاهی بیشتر از مراسم دفن مردگان بد نیست با اصطلاحات رایجی مثل خانه سالار، سالار و آتش سوزها آشنا باشید:
- خانه سالار : اصطلاح سالار به فردی اتلاق می شد که تمام امور مربوط به درگذشتگان از غسل تا حمل آن به بالای برج را بر عهده داشت. مسئول دخمه باید تمام عمر در همان محدوده می ماند و اجازه جابه جایی نداشت، زیرا ممکن بود برخی از مرگ ومیرها به خاطر شیوع بیماری های واگیردار باشد و سالار با تمام این بیماری ها در ارتباط بود. بنابراین بهتر بود از محل زندگی مردم دور نگه داشته شود. در اطراف دخمه بنایی که متعلق به مسئول دخمه یا سالار بود، با نام خانه سالار شناخته می شد.
- آتش سوزها: یکی از مفاهیم که در آشنایی با دخمه زرتشتیان یزد مهم است، آتش سوزها است. آتش سوزها معمولا دو نفر بودند که پس از بردن مرده به دخمه، سه شب متوالی در اتاقک روبروی دخمه، شب تا صبح آتش روشن می کردند و آن را روشن نگه می داشتند. این اتاقک پنجره ای رو به دخمه داشت که باعث می شد نور به دخمه بتابد.زرتشتیان اعتقاد دارند که روان شخص تا سه روز پس از مرگ هنوز کنار بدنش است و پس از سه شب به آسمان خواهد رفت. برگزاری این مراسم نیز برای این است که ترس ها را از او دور کنند.
نحوه دفن مردگان در دخمه ها
مراسم تدفین مردگان در دخمه زرتشتیان یزد از لحظه مرگ تا رسیدن جسم درگذشته به دخمه چند مرحله دارد:
- آغاز مرگ : پس از مرگ شخص، زرتشتیان به رسم همیشه لباس سفید به تن می کنند و کسی عزاداری نمی کند، زیرا مرگ را پایان زندگی نمی دانند.
- رسیدن به خیله ها: در این آیین به بدن فرد مرده، نسا نیز گفته می شود و به افرادی که نسا را از خانه به دخمه می برند نساکش می گویند. اطرافیان فرد درگذشته، نسا را به خیله برده و مراسم و آیین های مذهبی خود را به جا می آوردند. همان طور که پیش از این گفتم، هر روستا خیله مخصوص خود را داشت. خیله محلی برای استراحت اطرافیان نیز به شمار می رفت، چون مسیر روستا تا دخمه طولانی بود.
- ورود جسد به خیمه: پس از برگزاری مراسم ها، جسد را به سالار تحویل می دادند. سالار آن را به دخمه می برد، کفن آن را باز می کرد و از دخمه خارج می شد. پرندگان در مدت زمان کوتاهی چیزی از نسا باقی نمی گذاشتند.
- پاک سازی دخمه: بعد از اینکه جسد به طور کامل از بین رفت و تعداد مردگان در دخمه به ۱۰،۱۲ نفر رسید، استخوان های باقی مانده توسط مسئول دخمه جمع آوری و داخل استودان ریخته می شد. جالب است بدانید که در دوره های مشخصی دخمه را با آهک و گوگرد پاک سازی می کردند. طی این پاک سازی استخوان های باقی مانده به خاکستر تبدیل شده و با باران شسته می شدند.
آدرس دخمه زرتشتیان
دخمه زرتشتیان که از جاهای دیدنی یزد محسوب می شود، در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی یزد و در حوالی منطقه صفائیه، بر بلندای کوهی رسوبی و کم ارتفاع به نام کوه دخمه قرار دارد.
- آدرس: استان یزد، شهر یزد، منطقه صفائیه، انتهای بلوار شهیدان اشرف، کوه دخمه
از اینکه در این مطلب ما را همراهی فرمودید متشکریم. بی صبرانه منتظر کامنت های شما کاربران عزیز هستیم.
در مورد حمام خان یزد چه می دانید؟
